«Անյայտ Երեւան»-ի բացահայտումը

Յուրաքանչյուր քաղաք ունի իրեն հատուկ դիմագիծն ու պատկերը, առավել ևս, եթե այդ քաղաքը հայտնի է իր բազմադարյան պատմությամբ: Ենթադրելի է, որ այդպիսի քաղաքն իր այցելուին ներկայանում է բացահայտված կամ դեռևս չբացահայտված իր բազմադարյան պատմության, հոգևոր և նյութական մշակութային խոր ծալքերով: Իսկ այցելուն, ականատես և ականջալուր լինելով, միայն կարող է հիանալ և մտովի վերապրել իր տեսածն ու լսածը:

Ինչպիսի՞ն է մեր քաղաքի՝ 2796-ամյա Երևանի դիմագիծը, արդյո՞ք այն իր ամբողջ բազմադարյան խորությամբ և հետաքրքրությամբ է ներկայանում, թե՝ մասամբ և պատառիկներով:

Դեկտեմբերի 6-ի «Եկեղեցին մենք ենք» խորագիրը կրող հերթական հանդիպման քննարկման նյութը այս և նմանատիպ հարցերի շուրջ էր: Ընտրված թեման Երևանի միջնադարյան հուշարձաններն էին «Անյայտ Երեւան»-ը վերնագրով:  Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու երիտասարդաց միության և համայնքի անդամների համար թեման իր ամբողջ խորությամբ, լուծված կամ դեռևս լուծելի խնդիրներով ոչ միայն ներկայացնում, այլև բացահայտում էր «Ծիրանի մշակութային հանգոյց»-ի ղեկավար՝ Նարեկ Վան Աշուղաթոյեանը:

«Ծիրանի մշակութային հանգոյց»-ը հիմնադրվել է 2008 թ-ի հունվարին որպես երիտասարդական, մշակութային, հասարակական կազմակերպություն: Հիմնադիրներն են Նարեկ Վան Աշուղաթոյեանը և Թաթուլ սրկ. Համբարձումեանը (այժմ՝ Հայր Գարեգին Համբարձումեան):

Կազմակերպության խորհրդանիշը Սկևռայի մասնատուփից վերցված Հեթում թագավորն է ծնկաչոք աղոթելիս, որ հավաքական կերպար է՝ միաձուլելով աշխարհիկն ու հոգևորը: Իսկ «Ծիրանի» անվանումը. արքան իր ուսերին կրում է արքայական ծիրանին:

«Ծիրանի Յայտնութիւնք», «Ծիրանի Զրույցներ», «Ծիրանի Գրաբար», «Ծիրանի մշակութային դպրոցներ», «Ծիրանի Ֆիլմեր», «Ծիրանի Յետազօտութիւններ», Ծիրանի «Փրկե՛նք Յուշարձանները». հետևյալ ուղղություններով է գործում «Ծիրանի մշակութային հանգոյց»-ը:

«Անյայտ Երեւան»

«Վերջին տարիներին Երևանն ինձ համար բացահայտվում է հայտնության նման»,- ասում է Նարեկ Վան Աշուղաթոյեանը:

Բանախոսության շնորհիվ ներկաները ևս աստիճանաբար բացահայտում էին իրենց համար չբացահայտված «Անյայտ Երեւան»-ը: Չբացահայտված շղթան ձգվում էր խոնարհված Ավանի տաճարից (6-րդ դար) մինչև ուշ միջնադարյան աշխարհիկ և կրոնական հուշարձանները:

Առաջին կրթությամբ աստվածաբան, ապա իրավաբան, բայց ոչ հուշարձանագետ Նարեկ Վան Աշուղաթոյեանը փոքրուց այցելել է Երևանի Սբ. Կաթողիկե եկեղեցին, ինչն էլ հետագայում նրա մոտ հետաքրքրություն է առաջացրել ուսումնասիրություններ սկսել և առաջինը հենց այդ եկեղեցու պատմությունից:

Բանախոսի խորհելու առիթ տվող հարցադրումներն ու մտքերն էին. «Ինչպիսի՞ քաղաքում ենք մենք ապրում, ի՞նչ կա մեր կողքին, որ չենք տեսնում և ինչո՞վ է հետաքրքիր Երևանը: Իներցիայով ընթացող մեր կյանքում տարիներ շարունակ տեսնում ենք այն, ինչն արդեն սովորական է դարձել: Բայց մեր քաղաքն ավելի հետաքրքիր է իր այն դրվագներով, որ առաջին հայացքից ոչինչ չեն ասում»:

Նարեկ Վան Աշուղաթոյեանը անհանգստացած է Հայաստանի հուշարձանների ճակատագրով. «Հարուստ հուշարձաններով մեր երկիրը խնդիր ունի. մշակութային մեծ արժեք ունեցող հուշարձանները ցաքուցրիվ են եղել՝ կտրվելով իրենց պատմական միջավայրից: Նորը ստեղծելով՝ ոչնչացվել է հինը: Չկա՛ որևէ դարաշրջանի ամբողջովին պահպանված որևէ հուշարձան, չկա՛ հին քաղաքի զարգացում»:

Երևանի պատմության հետքերով

Երևանին բնորոշ առավել վաղ շրջանը՝ դա վաղ միջնադարն է, թեև Երևանում ունենք մի շարք հնագիտական հուշարձաններ:

Ներկաները տեղեկացվեցին, որ Երևանում ոչ այդքան աղավաղված, կոնկրետ պատմական ժամանակաշրջան ներկայացնող երկու պատմական միջավայր կա՝ Կիևյան փողոցը և Կոնդ թաղամասը:

Երևան քաղաքի հուշարձանների ճարտարապետությունը բաժանվում է երկու մասի՝ մինչ Գառնիի 1679 թ-ի երկրաշարժը և դրանից հետո: Երևան քաղաքի եկեղեցիների հիմքերը հասնում են մինչև 6-7-րդ դար: Այդ մասին վկայում է պատմությունը, երբ Դվինի 607թ-ի ժողովին Երևանից երկու հոգևորական են մասնակցել, մեկը՝ Սբ. Պողոս-Պետրոս եկեղեցուց:

Երկրաշարժին հաջորդող տնտեսական ճգնաժամին են վերակառուցվել բավականին իրար նման Սբ. Պողոս-Պետրոս և  Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիները: Սբ. Պողոս-Պետրոս եկեղեցին աչքի է ընկել իր որմնանկարներով, երկաթե դռնով:

Իսկ ավելի ուշ՝ բարենպաստ ժամանակաշրջանում, կառուցված Սբ. Կաթողիկեն իր ճարտարապետական նուրբ հորինվածքով տարբերվում է այս եկեղեցիներից:

Երևանի մի շարք եկեղեցիներ քանդվեցին 1930-ական թթ-ի սկզբին, երբ, հոգևորը բացառվելով, հաստատվեց Երևան քաղաքի գլխավոր հատակագիծը: Քանդվեց Գեթսեմանի մատուռը, ուր այսօր Օպերայի և բալետի ազգային թատրոնի շենքն է, Սբ. Պողոս-Պետրոս եկեղեցին՝ Մոսկվա կինոթատրոնի վայրում, Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին՝ Եղիշե Չարենցի անվան դպրոցի վայրում:

Բանախոսի ներկայացմամբ՝ մի քանի անգամ վերանորոգված  Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին հայտնի Սբ. Անանիայի մասունքներով, շենացվել են հետևյալ կաթողիկոսների՝ Սիմեոն Երևանցու և Մովսես Սյունեցու շրջանում: Հիշատակություն կա, որ Սբ. Զորավոր եկեղեցում է առաջին անգամ փորձարկվել սպիտակ մոմի արտադրությունը: Շարունակելով՝ նա նշում է. «Ոչ մի եկեղեցի, ինչպես նաև այս եկեղեցին պատահական տեղում չեն կառուցվել, հիմքերը նորից մեզ տանում են դեպի 6-րդ դար»:

Նարեկ Վան Աշուղաթոյեանը անդրադարձավ նաև Սբ. Հռիփսիմեի նմանողությամբ ժամանակին Դվինի կետրոնական հակաթոռ կաթողիկոսությունը ներկայացնող Ավանի տաճարի (6-րդ), Քանաքեռի մահարձանի (13-րդ դար), Կոզեռնի գերեզմանոցում գտնվող Հովհաննես Կոզեռնի մատուռի (18-րդ դար), Երևանում եղած ութ մզկիթների և Երևանի բերդի պատմություններին:

Երևանի աշխարհիկ հուշարձաններից ոչ վաղ միջնադարյան, այլ ուշ շրջանից պահպանվել են պատառիկներ: Որոնցից մեկը՝ խորհրդային շրջանում դեռևս գործող, Հրազդան գետի վրա գտնվող չորս թռիչքներով, տասնմեկ մետր բարձրությամբ, ութսուն մետր երկարությամբ Երևանի ամենամեծ Կարմիր կամուրջը, որ կապել է Էջմիածինը, Արգավանդը Երևանի հետ:

Բանախոսության ավարտին ներկաների խնդրանքով ցուցադրվեց Սբ. Կաթողիկե եկեղեցու մասին պատմող վավերագրական կարճամետրաժ ֆիլմը, որին հաջորդեցին թեմայի շուրջ ծավալված հարց ու պատասխանները:

«Ծիրանի մշակութային հանգոյց»-ի «Փրկե՛նք Յուշարձանները» ծրագրի շուրջ մի շարք հուշարձաններ են փրկվել և փրկվում են:

Դարերի պատմություն ունեցող աշխարհի հնագույն քաղաքներից Երևանը, ցավոք, այսօր մեզ չի ներկայանում իրեն հատուկ դիմագծով և հնապատկերով, ավելի վաղ կամ միջնադարյան ճարտարապետության մտքի նվաճումներով: Ուստի, անտարբեր չլինելով, փորձենք պահպանել և տեր լինել նրան, ինչն ունենք, իսկ դա միայն պատառիկներ են մեր ունեցած մեծ ժառանգությունից:

Կարինե Սուգիկյան