Դատաստանի օրը

Ի՞նչ է Դատաստանի օրը:

«Դատաստանի օր» հասկացությունը պետք է ընկալել ոչ մարդկային այսօրվա պատկերացումներով: Նախ` օրն իբրև այդպիսին գոյություն չի ունենալու, որովհետև Դատաստանին նախորդելու է աշխարհի վախճանը: Հետևաբար, օրը` իբրև Երկիր մոլորակի պտույտ իր առանցքի շուրջը Արեգակի դիրքի հետ կապված, դադարելու է գոյություն ունենալուց: Դատաստանի պատկերավոր գաղափարը ևս տրված է մարդկանց ընկալողունակությանը համապատասխան, որպեսզի հնարավոր լինի մոտավոր պատկերացում կազմել այն իրողությունների մասին, որոնք տեղի են ունենալու աշխարհի վախճանից հետո:

Քրիստոս ևս խոսում է Դատաստանի մասին, առաքյալներին ասում, որ նստելու են Իր հետ՝ դատելու մյուսներին (Մատթ. 19.28): Պետք է իմանալ, որ Դատաստանի ժամանակ բոլորը չէ, որ պիտի դատվեն, քանի որ դատավարությունն արվում է մեղադրվող և ոչ թե անմեղ մարդկանց համար: Ոմանք ո՛չ դատվելու են և ո՛չ էլ դատապարտվելու, ոմանք դատվելու են և չեն դատապարտվելու, իսկ ոմանք էլ դատվելու են և դատապարտվելու: Դատաստանի չեն ենթարկվելու կատարյալ արդարները, սրբերը, ինչպես նաև բոլորովին մեղավորները, քանի որ նրանց վիճակն արդեն հայտնի է, և կարիք չկա առանձին քննության: Բայց պիտի դատվեն միջակները, այսինքն` նրանք, ովքեր միջին տեղ են գրավում այս երկու խմբի` սրբերի և բոլորովին մեղավորիների միջև: Դատաստանի ենթարկվողներից նրանք, ովքեր ավելի շատ բարի գործեր ունեն, քան` մեղքեր, դատվելու են և չեն դատապարտվելու, այլ անցնելու են հավիտենական երանություն: Նրանք, որոնց չար գործերն ավելի շատ են, դատապարտվելու են դժոխքի:

Դատը լինելու է նաև ըստ հավատքի: Ովքեր հավատում են, բայց հավատքի գործեր չունեն, նույնպես պիտի դատապարտվեն, քանի որ հավատքն առանց գործերի մեռած է (Հակ. 2.20, 26): Իսկ ովքեր հավատք չունեն, նույնիսկ եթե բարի ընթացքով են ապրել, դարձյալ դատապարտվելու են, ինչպես անհավատ բարեգործները, քանի որ Երկնքի արքայության դռները բացվում են աստվածային շնորհով և մարդու անհատական, անձնական հավատքով:

Շատերը մտածում են, որ Դատաստանի օրը միլիարդավոր մարդկանց հոգիներ պետք է բերվեն Աստծո գահի առաջ, որպեսզի դատվեն իրենց գործերի համար: Ոմանք պետք է վարձատրվեն երկնային կյանքով, մյուսներն էլ տանջվեն դժոխքում: Ի՞նչ է լինելու Դատաստանի օրը:

Քրիստոս Մատթեոսի Ավետարանում այծերի, ոչխարների ու հովվի օրինակով խոսում է Վերջին դատաստանի մասին (Մատթ. 25.31-46): Կանչվում են այծերը` ձախ կողմում լինելու և ոչխարները` աջ կողմում. աջը խորհրդանշում է պատվավոր տեղը: Դատաստանին նախորդելու է Քրիստոսի փառավոր գալուստը և մեռյալների հարությունը: Քրիստոնեական վարդապետությամբ մարդը հոգուց և մարմնից կազմված ամբողջություն է, հետևաբար, Դատաստանին ներկայանալու, հավիտենություն անցնելու համար պետք է ներկայանա այս տեսակետից մարդկային ամբողջ հատկություններով: Քրիստոնեական վարդապետությունը տարբերվում է հունական փիլիսոփայության մեջ տարածված կարծիքից, ըստ որի` մարդը միայն հոգին է` բանտարկված մարմնի մեջ, և մահից հետո հոգին ազատություն է գտնում և անցնում հոգևոր ոլորտ, գոյության ավելի կատարյալ ձևի մեջ: Այս կարծիքն ընդունելի չէ քրիստոնեության տեսանկյունից: Այն մարդիկ, ովքեր Քրիստոսի գալստյան ժամանակ ողջ կլինեն, կնորոգվեն մի ակնթարթում, ինչպես ասում է Պողոս առաքյալը (Ա Կորնթ. 15.52), քանի որ մարդիկ արդեն լինելու են ավելի կատարյալ մարմիններով, «որովհետև պետք է, որ այս ապականացու մարմինը անապականություն կրի, և այս մահկանացու գոյությունը հագնի անմահություն (Ա Կորնթ. 15.53): Իսկ Քրիստոսի գալուստը լինելու է արևելքից: Այս մասին ասել է Քրիստոս Ինքը. «Ինչպես փայլակը, որ ելնում է արևելքից և երևում է մինչև արևմուտք, մարդու Որդու գալուստը այնպես կլինի» (Մատթ. 24.27): Դրա համար էլ քիստոնեական գերեզմաններում ննջեցյալները թաղվում են դեմքով դեպի արևելք, որպեսզի Քրիստոսի գալստյան ժամանակ հարություն առնեն դեմքով դեպի Քրիստոս: Նաև մեր եկեղեցիների մուտքերը բացվում են դեպի արևելք, քանի որ այդ կողմից է լինելու Քրիստոսի փառավոր գալուստը:

Ո՞րն է Դատաստանի օրվա նպատակը` վերացնել անարդարությունը երկրի երեսից և վերականգնել արդարությո՞ւնը:

Երկրից անարդարությունը վերացնելու արտահայտությունը ճշգրտությամբ չի արտահայտում Դատաստանի օրը տեղի ունենալիք իրողությունների պատկերացումը, քանի որ այդ ժամանակ երկիրը` իբրև այդպիսին, դադարելու է գոյություն ունենալուց: Գիտությունը խոսում է ընդլայնվող տիեզերքի մասին` ասելով, որ տիեզերքն ստեղծվել է մեծ պայթյունից, այսինքն` առաջ են քաշում պայթյունի տեսությունը: Տիեզերքի ծագման և վերջի մասին տեսություններով գիտությունը դուրս է գալիս իր սկզբունքներից, ըստ որոնց` գիտությունը հիմնականում պետք է զբաղվի փորձի, քննության ենթակա առարկաների, երևույթների հետ, մինչդեռ այս դեպքում ելնում է դեպի երևակայության ոլորտ, հորինում տեսություններ, հեքիաթներ տիեզերքի մասին: Աստվածաշնչում տեսակետ կա, որը կարծես թե համապատասխանում է գիտության արտահայտած ընդլայնվող տիեզերք հասկացությանը: Եսայու մարգարեության, Հովհաննու Հայտնության մեջ խոսվում է նոր երկնքի և նոր երկրի մասին (Ես. 65.17, Հայտն. 21.1)` նշումով, որ տիեզերքը մի օր մագաղաթի պես գալարվելու է (Ես. 34.4) և բացվելու նոր երկնքով ու նոր երկրով: Այսինքն` տիեզերքն ընդլայնվելու է և հասնելու մի աստիճանի, երբ տիեզերքը, գալակտիկաները մագաղաթի պես պիտի գալարվեն և այնուհետ բացվեն` որպես նոր երկինք և նոր երկիր: Այս նոր իրականության մեջ է, որ արդեն կլինի կատարյալ արդարությունը, քանի որ մեր երկրային, ժամանակավոր կյանքում կա միայն հարաբերական արդարություն: Օրինակ` ո՞վ պիտի արդարություն հատուցի երկրի վրա չարչարանքներ կրած ու սպանված մարդկանց: Կամ այն երկրներում, որտեղ կա հակամարտություն, պատերազմ, դրանց ընթացքում սպանված, չարչարված երեխաների համար որտե՞ղ պետք է արդարացի հատուցում լինի: Ուրեմն, այդ հատուցումը լինելու է նոր, հավիտենական իրականության մեջ, երբ Աստված պիտի արդարորեն բարիքներ կամ պատիժ տա` ըստ արժանվույն:

Ի՞նչ է իրագործվելու Դատաստանի օրը:

Դատաստանի օրը մարդիկ պիտի հատուցում ստանան` ըստ իրենց ապրած կյանքի և կատարած գործերի: Բարի գործ ունեցողները պիտի մտնեն Երկնքի արքայություն, իսկ չարագործները դատապարտվելու են դժոխքի: Այս առնչությամբ բողոքական և կաթոլիկ տեսակետների հակադրություն կա: Բողոքականներն ասում են, որ մարդիկ փրկվում են միայն հավատքով, և հավատքը բավական է երկնային արքայությանն արժանանալու համար: Կաթոլիկները շեշտում են բարի գործերի առաջնայնությունը` նշելով, որ աստվածահաճո գործերն են արժանացում հավիտենական կյանքի: Մեր Եկեղեցու դիրքորոշումը միջին տեղ է գրավում: Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին ասում է, որ հավիտենական կյանքի ու երանության պարգևն այնքան մեծ է, որ մարդկային գործերը, նույնիսկ ամենամեծ բարեգործությունները դրա համեմատ ոչինչ են, և հետևաբար ստացվում է, որ Աստված ձրիաբար է մեզ տալիս այդ մեծագույն պարգևը: Մինչև Դատաստանի օրը մահացածների հոգիները գտնվում են հոգիների կայաններում, որոնց տեղակայումը հոգևոր ոլորտում հստակ ցուցադրված չէ Աստվածաշնչում կամ եկեղեցական հեղինակների կողմից: Այդ կայանները, ըստ Սուրբ Գրիգոր Տաթևացու, կարող են լինել իրարից հեռու` Երկնքի արքայությանն արժանի և վերջնականապես դժոխքի դատապարտման ենթակա հոգիների տարանջատումով, մի մասի ուրախության և մյուսների չարչարանքների նկատառումով, և կամ կարող են լինել նաև նույն տեղում` ոմանց հավիտենական երանության բերկրալի ակնկալիքով, իսկ ոմանց էլ հավիտենական անվերջանալի տանջանքների դատապարտվելու սպասման չարչարանքներով: Այսպիսով, մահացածներն իրենց վերաբերող վերջնական վճիռը պիտի լսեն Ահեղ դատաստանի օրը, երբ չարչարանաց կայաններում գտնվող հոգիները, որոնք ներելի մեղքեր են ունեցել, բայց չեն հասցրել երկրային կյանքում ապաշխարել, կարող են նույնիսկ արդարացվել և այդտեղից անցնել Արքայություն` ըստ իրենց հարազատների աղոթքների, ողորմության գործերի, եկեղեցում հոգեհանգստյան արարողության ժամանակ մատուցվող խնդրանքների: Կաթոլիկ Եկեղեցին ընդունել է քավարանի գաղափարը, որտեղ նման հոգիները տանջվելով` ի վերջո քավում են իրենց մեղքերը և Արքայության արժանանում, սակայն այս վարդապետությունը ճիշտ չի համարվում առաքելահաստատ մյուս Եկեղեցիների կողմից:

Երբեմն Դատաստանի օրն անվանում են Ահեղ դատաստանի օր. փոխաբերական իմաստով այն նշանակում է աշխարհի վերջ, վերջին օր: Դա ճի՞շտ պատկերացում է:

Դատաստանի օրն անվանում են Ահեղ դատաստան, որովհետև այդ ժամանակ ահեղ իրողություններ են տեղի ունենալու՝ Քրիստոսի փառավոր գալուստը, երկնային հրեշտակների բազմությունների երևալը, մեռյալների հարությունը: Բայց քրիստոնյաներիս համար Դատաստանը մեծ ուրախություն պիտի լինի, քանի որ դրան նախորդելու է Քրիստոսի գալուստը, և մենք պիտի տեսնենք մեր Տիրոջը: Ճիշտ է, մենք հանդիպում ենք Քրիստոսին, երբ հավատում ենք Նրան, ընդունում մեր սրտում, հանդիպում ենք նաև ամեն կարիքավորի մեջ, երբ որևէ մեկին օգնություն ենք ցույց տալիս, քանի որ Քրիստոս ասաց. «Ճշմարիտ եմ ասում ձեզ, քանի որ Իմ այս փոքր եղբայրներից մեկին արեցիք այդ` Ի՛նձ համար արեցիք» (Մատթ. 25.40): Բայց, իհարկե, այլ է Քրիստոսին Իր փառքի մեջ հանդիպելը: Մենք որքան հեռանում ենք Քրիստոսի առաջին գալուստից, այնքան մոտենում ենք Քրիստոսի երկրորդ գալստյանը, և դա քրիստոնյաների համար նաև ուրախության առիթ է, ինչպես ասում է Պողոս առաքյալը. «Մարմնից դուրս գալը և Քրիստոսի հետ լինելը ավելի լավ եմ համարում» (Փիլիպ 1.23):

Ինչ վերաբերում է աշխարհի վերջին օրվան, այս մասին տարբեր կարծիքներ կան: Բողոքականներն առաջ են քաշել քիլիազմի (հուն.` χίλια - հազար) կամ միլենարիալիզմի կամ միլենիալիզմի (լատ.` millennium բառից, նշանակում է հազար տարի) վարդապետությունը, ըստ որի` Քրիստոսի գալուստին պիտի հետևի հազար տարի խաղաղ թագավորություն երկրի վրա, երբ մարդիկ պիտի ապրեն համերաշխության ու ներդաշնակության մեջ, երբ նաև գայլն ու գառը, առյուծն ու ցուլը միասին հաշտ ու համերաշխ պիտի լինեն (Եսայի 11.6-7): Այս ուսմունքը հիմնված է Հովհաննու հայտնության 20-րդ գլխի վրա, որտեղ ասվում է, որ Քրիստոսի գալստյամբ սատանան հազար տարով կապվեց և նետվեց անդունդը (2-3): Սակայն առաքելահաստատ Եկեղեցիները մերժել են այս վարդապետությունը` այն սխալ համարելով: Բողոքական վարդապետությունը մերժվում է այն բացատրությամբ, որ Հովհաննու Հայտնության մեջ խոսվում է Քրիստոսի առաջին գալստյան դեպքերի մասին, քանի որ Քրիստոսի փրկագործությամբ սատանան պարտվեց և այլևս կործանարար իշխանություն չունի մարդու վրա, եթե մարդն առաջնորդվում է Աստծո պատվիրաններով և ընդունում աստվածային շնորհները, որոնք զորացնում են հավատացյալին չարի դեմ պայքարելու ու հաղթելու, առ Աստված ընթանալու ճանապարհին: Այսինքն` մենք հիմա ապրում ենք խորհրդանշական հազարամյայի մեջ, երբ չարի իշխանությունը սահմանափակված է և հավատացյալների համար Աստծո արքայությունն է սկսված: Քրիստոս ասում էր. «Ապաշխարեցե՛ք, որովհետև Երկնքի արքայությունը մոտեցել է» (Մատթ. 4.17, Մարկ. 1.15)՝ նկատի ունենալով նաև Իր փրկագործությամբ չարի պարտությունը և Աստծո թագավորության հաստատումը մարդու ներաշխարհում:

Եթե չլինի Դատաստանի օրը, բարին կմնա առանց պարգևատրման, իսկ չարն առանց պատժի: Պե՞տք է հավատալ Դատաստանի օրվան, թե՞ այն կարելի է համարել խորհրդանշական մի ուսուցում:

Դատաստանի օրվան պետք է հավատալ, քանի որ Վերջին դատաստանի գաղափարը տրվել է աստվածային հայտնությամբ: Աստվածաշնչում կան շատ մարգարեություններ, որոնք ճշգրտորեն իրականացվել են մարգարեների ապրած ժամանակաշրջանում, իրականացվել են նաև նրանց մարգարեությունները հետագա ժամանակների մասին, և հետևաբար, աշխարհի վերջի մասին ասվածները ևս պիտի իրականանան: Արդեն իսկ իրականացված մարգարեություններն ապացուցում են, որ հետագայի համար կանխատեսվածները նույնպես կատարվելու են: Դատաստանն իրոք միջոց է նաև պարգևատրելու բարին և պատժելու չարը: Ճիշտ է, այս կյանքում լինում են բարիքի հատուցումներ ու չարի պատիժներ, բայց երբեմն բարին ու չարը մնում են առանց հատուցման: Օրինակ` Աստված չի պատժում այն չար մարդկանց, որոնցից բարի երեխաներ պիտի ծնվեն: Աստվածային նախախնամությունն այդպիսիներին հեռու է պահում պատժից, և երբեմն բարի երեխաների պատճառով խնայում ծնողներին: Ուրեմն, այսպիսի մարդիկ, ովքեր այստեղ անպատիժ են մնում, իրենց հասանելիքը ստանալու են Դատաստանի օրը: Նաև բարին երբեմն չի պարգևատրվում, այլ հալածվում է, նահատակվում, ինչպես օրինակ` վաղ շրջանի քրիստոնյաները հեթանոս կամ կռապաշտ տիրակալների հետապնդումների ժամանակ: Հավիտենության մեջ երանության կամ տանջանքի վիճակների զանազանություն կա: Հիմնվելով հարուցյալ կյանքում իրողությունների վերաբերյալ Պողոս առաքյալի խոսքերի վրա, թե աստղերը տարբեր լուսավորություններ ունեն (Ա Կորնթ. 15.41), Հովհան Ոսկեբերանը բացատրել է, որ Երկնքի արքայության մեջ մարդիկ փառքի և ուրախության տարբեր վիճակներ են ունենալու: Այսպես նաև դժոխքում զանազան տանջանքի տեղեր կան` ըստ չարչարանքների մեծության կամ փոքրության: Եփրեմ Ասորին տարբերակում է սուրբգրական հիմնավորմամբ` գեհենը (Մատթ. 5.22, 29-30, 10.28, 18.9, 23.15, 33, Մարկ. 9.43-46, Ղուկ. 12.5, Հակ. 3.6), կրակե լիճը (Հայտն. 19.20, 20.14-15),անդունդը (Հռ. 10.7, Հայտն. 9.1, 11.7, 20.3), ատամների կրճտումը (Մատթ. 8.12, 13.42, 50, 22.13, 24.51, 25.30, Ղուկ. 13.28), անշեջ կրակը (Մատթ. 3.12, 18.8, 26.41, Մարկ. 9.43, 47, Ղուկ. 3.17, Հուդա 7), չսատկող որդը (Մարկ. 9.47) և այլն: 2-3-րդ դարերի եկեղեցական մեծ հեղինակ Որոգինեսն այն կարծիքին էր, որ դժոխքում տևական չարչարանքներից հետո մեղավորները, այդ թվում և սատանան իր չար հրեշտակներով, ի վերջո ազատվելու են տանջանքներից և նույնպես արժանանալու են Աստծո ողորմությանը: Որոգինեսի համընդհանուր փրկության մասին այս ուսմունքը, ինչպես նաև նրա որոշ հակասական տեսակետներ, հետագայում դատապարտվեցին եկեղեցական ժողովների կողմից:

Դատաստանի օրվա մասին խոսվո՞ւմ է մյուս կրոններում:

Դատաստանի մասին խոսվում է հին եգիպտական կրոնում` Մեռյալների գրքում, իսկ ներկայիս կրոններից դատաստանի գաղափարը շեշտվում է հատկապես հուդայիզմի, քրիստոնեության, մուսուլմանության, որոշ չափով բահայիզմի, հինդուիզմի մեջ: Բահայիզմի և հինդուիզմի ընկալումները տարբերվում են հուդայիզմի, քրիստոնեության և մուսուլմանության ունեցած պատկերացումներից Դատաստանի վերաբերյալ, որոնց մեջ նմանություններ կարելի է գտնել: Բուդդայականության մեջ առավելաբար շեշտվում է ըստ ապրած կյանքի հոգևոր ոլորտում երանելի վիճակի` նիրվանայի հասնելու մասին:

Ըստ եգիպտական կրոնի` մահից հետո հանդերձյալ կյանքի աստված Անուբիսը` մարդու մարմնով և շնագայլի գլխով, կշռում էր մահացած մարդու սիրտը: Կշեռքի մի նժարին դրվում էր սիրտը, իսկ մյուս նժարին ճշմարտության և արդարության աստվածուհու` Մաատայի փետուրը: Այս աստվածուհին պատկերվում էր կնոջ տեսքով` գլխին ամրացրած ճշմարտության փետուրը: Դրա համար էլ, այս հավատալիքի համաձայն, դիակը մումիա դարձնելու ընթացքում մարմնի մեջ պահպանվում էր նաև մարդու սիրտը: Եթե դատաստանի ժամանակ սիրտն ավելի էր կշռում, քան փետուրը, այդ դեպքում կոկորդիլոսի գլխով Ամատ հրեշը, որը նաև համարվում էր մեղքերի հատուցման աստվածուհի, հոշոտում էր սիրտը, և անձը մեռնում էր երկրորդ անգամ` ամբողջապես ոչնչացվելով, անէանալով: Իսկ եթե կշեռքի նժարները հավասար էին կանգնում, անձը տարվում էր հանդերձյալ աշխարհի թագավոր Օսիրիսի մոտ և արժանանում էր երանելի կյանքի:

Հին հունական հավատալիքներում բարի գործերով ապրած մարդիկ գնում էին Էլիզիում կամ այլ անունով` Ելիսեյան դաշտեր, որտեղ հավերժ գարուն էր` արժանանալով երանելի հավիտենական կյանքի, իսկ չարագործ մարդիկ ընկնում էին տարտարոս հավիտենական տանջանքների համար:

Բահայիզմում (արաբերեն «բահա» բառից, նշանակում է փառք), որը շեշտում է մեկ Աստծո գոյության և ողջ մարդկության հոգևոր միության գաղափարը, վերջին դատաստան է համարվում յուրաքանչյուր հազար տարին մեկ Աստծո կողմից ուղարկված մարգարեի հայտնվելը` երկրի վրա Աստծո թագավորությունը վերանորոգելու նպատակով:

Հինդուիզմում մահվան աստվածը դատում է մարդկանց` նրանց ապրած կյանքի և կատարած գործերի համաձայն, ըստ որի էլ` հոգիներն այլ մարդկանց կամ կենդանիների ու բույսերի մեջ են վերամարմնավորվում և կամ էլ ուղարկվում են տանջանքների հատուկ վայր: Ի վերջո, արժանավոր մարդն ազատվում է մահվան ու վերամարմնավորման շրջանից և մեկ դառնում աստծո հետ:

Ոչ ոք չգիտի, թե երբ է գալու Դատաստանի օրվա ժամանակը: Կա՞ն նշաններ, որ վերջին օրը մոտիկ է:

Քրիստոս ասում է, որ այդ օրվա և ժամի մասին ոչ ոք չգիտի, ո՛չ հրեշտակները և ո՛չ էլ նույնիսկ Որդին, այլ միայն Հայրը (Մատթ. 24.36, Մարկ. 13.32): Բայց Քրիստոս երբեմն Իրեն անգետ է ցույց տալիս մարդկանց օգտի համար: Օրինակ` Իրեն դիմողներին, ովքեր պնդում էին` Քո անունով մարգարեացանք, դևեր հանեցինք, զորավոր գործեր արեցինք, Քրիստոս ասում է, թե նրանց երբեք չի ճանաչել. չիմանալու այս խոսքով մերժում է նրանց (Մատթ. 7.22-23, Ղուկ. 13.25): Այդպես էլ վախճանաբանական դեպքերի հետ կապված այդ խոսքն է ասում, քանի որ մարդկանց համար օգտակար չէ իմանալ այդ օրվա և ժամանակի մասին:

Սակայն Քրիստոս որոշ նշաններ է տվել` վերջին ժամանակների մոտալուտ լինելը կանխատեսելու համար: Քրիստոս ասում է. «Բայց դուք այդ թզենո՛ւց սովորեցեք առակը. հենց որ նրա ոստերը կակղեն, և նրա վրա տերև դուրս գա, իմանում եք, որ ամառը մոտ է. նույնպես և դուք. երբ այս բոլորը կատարված տեսնեք, իմացե՛ք, որ Նա մոտ է, դռների առջև» (Մատթ. 24.32-33, Մարկ. 13.29-29, Ղուկ. 21.29-31): Այդպես էլ, երբ տեսնենք աշխարհի վախճանին առնչվող որոշակի նշանները, կիմանանք, որ վախճանը մոտ է: Այդ նշանների մասին խոսք չկա Ավետարաններում, սակայն դրանց մասին պատմվում է առաքյալների գրություններում: Պողոս առաքյալն ասում է. «Թող ոչ ոք ձեզ չխաբի և ոչ մի ձևով. որովհետև այն օրը չի գալու, եթե նախ ապստամբությունը չգա, և չհայտնվի անօրենության մարդը` կորստյան որդին»: Խոսքն այստեղ նեռի` հակաքրիստոսի մասին է: Նեռը լինելու է մեծ կառավարիչ ու ղեկավար, ամբողջ աշխարհն ընդունելու է նրան: Նա իր իշխանությունը տարածելու է ողջ մարդկության վրա երեք և կես տարի կամ հազար երկու հարյուր վաթսուն օր, ինչպես նշված է Հայտնության մեջ (11.3, 12.6): Ապա նստելու է արդեն նորոգված Երուսաղեմի տաճարում` որպես Աստված, բայց մահ չճաշակած և կենդանության օրոք երկինք փոխադրված երկու մարգարեների` Ենովքի և Եղիայի քարոզչությամբ ցույց է տրվելու նեռի իշխանության չարից լինելը: Մարգարեները սպանվելու են և հարություն առնելու, այնուհետ աստվածային զորությամբ նեռը ոչնչացվելու է, և լինելու է Քրիստոսի երկրորդ, փառավոր գալուստը (Բ Թեսաղ. 2.4-11, Հայտն. 11.3-14):

Տեր Ադամ քհն. Մակարյան