Գրքեր

Եկեղեցական վարագույր

Հայ եկեղեցում ծիսաարարողակարգի կարևոր և պարտադիր բաղադրամասն է վարագույրը, որի գործածումը երկար պատմություն ունի՝ հասնելով հնագույն և վավերական աղբյուրին՝ Աստվածաշնչին: Սինա լեռան վրա Աստված Մովսես մարգարեին պատվիրում է, թե ինչից պատրաստի վարագույրը և որտեղ ամրացնի այն (Ելք 26:30-37):

Էդուարդ Աղայանը «Արդի հայերենի բացատրական բառարան»-ում հետևյալ կերպ է բացատրում վարագույր բառը. առհասարակ՝ որևէ բան ծածկող շերտ, ծածկույթ, որևէ բան ծածկելու՝ ծածուկ պահելու՝ թաքցնելու միջոց, քող, որևէ բանի պատնեշ՝ պատ՝ շերտ:

Վարագույրների իմաստային այս բնույթն առավել նկատելի է եկեղեցական արարողակարգի ոլորտում:

Հենց սկզբից էլ վարագույրը ծիսաարարողական կարևոր դեր էր խաղում. «Սրբություն Սրբոցը» զատում էր Սրբությունից՝ տաճարի մնացյալ մասից: Վարագույրները փակում էին սինագոգի ամենասուրբ մասը, որը համարվում էր Աստծո անտեսանելի նստավայրը: Այսօր էլ խորանը եկեղեցու աղոթասրահից բաժանում է խորանի վարագույրը, որը մեծ մասամբ բաց է լինում, քանի որ Քրիստոս մեզ համար բացել է մուտքը դեպի երկնային Սրբարան: Երբ մեր Տերը խաչի վրա ավանդեց Իր հոգին, տաճարի վարագույրը պատռվեց և վերից վար երկու մասի բաժանվեց (Մատթեոս 27:51): Եկեղեցու հայրերը մեկնում են, որ, տաճարի վարագույրի պատռվելով, ի հայտ եկավ նախկինում թաքնված օրենքի գաղտնիքը, ինչը և փոխանցվեց հեթանոսներին: Ջախջախվեց այն, ինչ վերաբերում էր տառին, բացահայտվեց այն, ինչ վերաբերում էր հոգուն: Վարագույրի ներսի կողմը ծառայում էր որպես երկնքի օրինակ, իսկ արտաքինը՝ երկրի: Վարագույրի պատռվելը նշան էր այն բանի, որ ոչնչացված էր արգելքը երկնքի և երկրի միջև, թշնամությունն Աստծո և մարդու միջև, և որ Երկինքն արդեն հասանելի է մարդկանց, քանի որ Հիսուս Քրիստոսով ոչնչացվեց այդ արգելքը, վերականգնվեց մեզ համար դեպի Երկինք գնալու հնարավորությունը:

Ըստ Պողոս առաքյալի՝ եբրայեցիներին ուղղված թղթի. «Հետևաբար, եղբայրնե՛ր, այլևս ազատ ենք Հիսուսի արյամբ մտնելու Սրբարան, որովհետև Հիսուսն Ինքը մեզ համար բացեց Աստծուն հասնելու այդ նոր և կենդանի ճանապարհը՝ վարագույրից այն կողմ անցնելով, այսինքն՝ Իր մարմինը որպես զոհ մատուցելով» (Եբրայեցիներ 10:19-20):

Վարագույրը, ըստ անհրաժեշտության, փակվում է միայն Սբ. Պատարագի որոշակի պահերին, ինչպես նաև Մեծ պահքի շրջանում՝ դրանով հիշեցնելով ապաշխարողներին, որ ադամական մեղքի հետևանքով մենք վտարվել ենք դրախտից:

Եկեղեցու խորանի վարագույրն ունի կարևոր և սրբազան նշանակություն: Եկեղեցական շատ մեկնիչների երկերում և հայրախոսական գրականության մեջ վարագույրով վերերկրային արժեքները քողածածկելու գաղափարն է արտահայտվում: Այն յուրատեսակ միջնորմ է. Աստծո և մարդու ծիսական հաղորդակցման խորհուրդն ունի: Աստվածաշնչում ասված է. «Ահարոնին ու նրա որդիներին կնշանակես վկայության խորանի սպասարկության վրա, որ կատարեն իրենց քահանայական պաշտոնը և այն ամենը, ինչ վերաբերում է զոհասեղանին ու վարագույրից ներս եղածին…» (Թվեր 3:10):

Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանյանի «Ծիսական բառարան»-ում նշվում է, որ Հայ եկեղեցուն հատուկ է վարագույրը պատրաստել կտավից կամ կերպասից, որը ծածկում է խորանն ամբողջությամբ: Վարագույրը շարժական է, բացելու և փակելու հնարավորություն կա: Շարժական վարագույրները հայերը ժառանգել են հույներից: Երկու կողմից ծածկվող վարագույրները ընդունված չեն Հայ եկեղեցում, որը խորհրդանշում է խաչելության ժամանակ վարագույրի մեջտեղից պատռվելը: Գոյություն ունի նաև երկրորդ վարագույր, որը օգտագործվում է ճաշակման պահին կենտրոնական խորանը ծածկելու համար: Այս ձևը ևս ընդունված չէ Հայ եկեղեցում: Խորհրդանոցներն էլ իրենց չափով փոքրիկ վարագույր ունեն, որը միշտ փակ է, և բացվում է միայն Սբ. Պատարագի ընթացքում, երբ կատարվում է Վերաբերումը:

Վարագույրների մասին առաջին վկայություններից հանդիպում ենք 7-րդ դարի հայ մատենագիր, աստվածաբան Վրթանես Քերթողի «Յաղագս պատկերամարտութեան» երկում: Այն հայ վաղ միջնադարյան արվեստագիտական մտքի ուշագրավ ու, թերևս, իր տեսակի մեջ միակ հուշարձանն է, որ հասել է մեզ անխաթար ու ամբողջական: Հայագիտությանը քաջ հայտնի հեղինակը հաստատում է Հայ եկեղեցու պատկերահարգությունը և հատուկ տեղ է հատկացնում պատկերազարդ վարագույրներին:

Քրիստոնեության վաղ շրջանում եկեղեցին խուսափել է վարագույրների վրա պատկերել տերունական պատկերներ և խորանները ծածկել է միայն գունային տարբերակում ունեցող վարագույրներով: Քանի դեռ առաջին դարում մեծ թիվ էին կազմում կռապաշտներն ու հեթանոսները, հոգևորականները զգուշանում էին, որ հեթանոսները կարող էին օգտագործել եկեղեցում դրված սրբապատկերների օրինակը և ստեղծել իրենց իսկ կուռքերի պատկերները: Հետագայում արդեն, երբ եկեղեցական միջավայրում աստիճանաբար վերացան կռապաշտ ու հեթանոս խմբավորումները, գունային վարագույրների վրա հայտնվեցին թեմատիկ տերունական պատկերներ: 7-րդ դարի մատենագիր Հովհան Մայրագոմեցին «Վերլուծութիւնք կաթողիկե եկեղեցւոյ» աշխատության մեջ մանրամասն խոսում է վարագույրների մասին և, աստվածաբանորեն զատորոշելով կարմիր և կապույտ վարագույրները, մեկնաբանում է դրանց խորհրդաբանական իմաստը: Մայրագոմեցին խոսում է երկու վարագույրների խորհրդաբանական արժեքի մասին: Ըստ մատենագրի՝ եկեղեցու երկու խորանները, որոնք համարվում են բնակատեղիները Աստծո և հրեշտակների, միմյանցից սահմանազատվում են վարագույրներով: Հեղինակը համարում է, որ կարմիրը այստեղ ոչ միայն Աստվածությունը քողարկող պայմանանիշ է, այլև Աստծո մարդուն մատչելի դրսևորումը: Ապա նշում է, որ առաջին վարագույրը Աստծուն բաժանում է հրեշտակներից, իսկ երկրորդը՝ հրեշտակներին՝ ժողովրդից: Աստվածության «գունավորման» այս դրսևորմանը հանդիպում ենք Հին Կտակարանում (Ելք 13:21-22; 14:24; Երկրորդ օրենք 1:33; 4:12): «…Տեր, Քո ամպը հովանի է նրանց վրա, և ցերեկը Դու ես սյունակերպ ամպի մեջ գնում նրանց առաջից, իսկ գիշերը՝ կրակե սյան նման» (Թվեր 14:14): Իսկ արդեն Նոր կտակարանում այն մասնավորվում ու ներկայանում է որպես Սուրբ Հոգու ներկայության ցուցիչը (Գործք Առաքելոց 2:3): Երկրորդ՝ կապույտ վարագույրը, ջրեղեն է, այստեղ անմարմին հրեշտակներն են բնակվում:

Ժամանակին եկեղեցում գործածվել են տարբեր վարագույրներ, օրինակ, Մեծ պահքի ժամանակ խորանը ծածկող վարագույրի ֆոնը պետք է սև լիներ, և ծիսական պահանջ էր, որ վարագույրի վրա պատկերվեին Խաչելությունը և Քրիստոսի չարչարանքները: Զատկական տոնին և Կանաչ կիրակիի տոնին կախվում էին համապատասխան վարագույրներ՝ կարմիր և կանաչ գույնի:

Եկեղեցական վարագույրները շատ հարուստ նյութ են պարունակում:

Այսօր, սակայն, վարագույրների նկարազարդման արվեստը դադարել է գոյություն ունենալ Մեծ եղեռնից հետո, իսկ խորանները ծածկում են միագույն վարագույրները՝ զարդարված խաչով:

 

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը

15.11.16
ԲաԺանորդագրվել
Ընթերցել նաև
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․