Եկեղեցին և երգեցողությունը

«Խոսե՛ք միմյանց հետ սաղմոսներով, օրհներգություններով և հոգևոր երգերով, որպեսզի երգեք և ձեր սրտերում սաղմոս ասեք Տիրոջը» (Եփես. 5:19):

Արդեն երկար ժամանակ է, ինչ խոսվում է Եկեղեցու ծիսական պաշտամունքի կրճատման մասին: Թերթերն ու հանդեսները ավելի կամ նվազ հաճախականությամբ անդրադառնում են այդ թեմային, և հարցն օրակարգի խնդիր է դարձել: Ոմանք առաջարկում, փորձում և նույնիսկ համարձակվում են փոփոխություններ անել: Այդ պահանջը մեզ բնական և օրինավոր է թվում, երբ մանավանդ խնդիրն առնչվում է բարեպաշտական զգացումներին: Առանց ամեն բան վերիվայր շրջելու, առանց նորաբանությունների արդյոք չէի՞նք կարող մեղմացնել, բարվոքել այն, ինչ ունենք: Առաքյալի խոսքերն անդրադառնում են իսկապես ուշադրության արժանի մի հարցի՝ երգին ու երաժշտությանը, և հետևաբար արժե, որ մենք էլ զբաղվենք այդ շատ կարևոր հարցով:

Երբ Հիսուս սամարացի կնոջն ասաց. «Հոգի է Աստված, և Նրա երկրպագուները պետք է հոգով և ճշմարտությամբ երկրպագեն», այդպիսով բացահայտեց ճշմարիտ բարեպաշտության ոգին ու առանձնական կամ հրապարակային պաշտամունքի իրական նկարագիրը: Ինչպիսի՞ն պիտի լինեն այդ պաշտամունքի տարատեսակները, ի՞նչ բառերով, ի՞նչ դիրքով և կեցվածքով պետք է պաշտամունք մատուցել, ո՞ր պահին պետք է պաշտել:

Այդ առթիվ Հիսուս ոչ մի «ճշգրտում» չի կատարել, այլ բավականացել է միայն հետևյալ սկզբունքը հաստատելով. Նա Ինքը հետևում էր Ժողովարանի ու Տաճարի պաշտամունքներին: Հիսուս սպասեց միջավայրի, պարագաների և ժամանակի այն փոփոխություններին, որոնք պիտի հող նախապատրաստեին Նրա բերած «նորամուծությունների» համար:

Պաշտամունքի ձևերի միջև կարող են զանազանություններ լինել՝ տվյալ երկրի, ցեղի, զարգացման ու բարեպաշտության առանձնահատկություններով պայմանավորված: Սակայն ամեն բան անպայմանորեն պետք է ուղղորդվի հոգով երկրպագությանը, ամեն ինչ պետք է ձգտի այդ նպատակին, այսինքն՝ երկրպագության մեջ պիտի դրվի մեր հոգին, ասել է թե՝ մեր խիղճը, կամքը, սիրտը: Հոգու բոլոր վսեմ ձգտումներն ու բնազդները պետք է շփման մեջ լինեն Աստծու հետ՝ Աստծու սրբության, գթության և վսեմ գեղեցկության:

Ցայժմ պատմությունը մեզ ցույց չի տվել առանց տաճարների, առանց արարողության, առանց պաշտամունքի կրոններ: Հրապարակային պաշտամունքը զարգանում է մարդու սոցիալական կյանքին զուգահեռ: Ոմանք բավականանում են առանձնական պաշտամունքով. այդպիսիք, սակայն, մեծ թիվ չեն կազմում: Նրանք ասում են, որ Եկեղեցին իրենց համար «անօգուտ» է, նրանք իրենց եղբայրների հետ աղոթելու, երգելու կարիք չեն զգում: Այդպիսի առանձնական պաշտամունքը ոչ միայն խախուտ է, այլև եսասիրական ու արհամարհողական:

Արդյո՞ք այլ մարդկանց հետ շփումը արգելք կլիներ մարդուն՝ կրոնական զգացումներ ունենալու: Հարկավ ժամերգությունների ու Պատարագի մեջ այնպիսի հատվածներ կան, որոնք դադարել են «գրավիչ» լինելուց: Սակայն դա չի նշանակում, որ պետք է դիմել հակառակ ծայրահեղության, քանի որ այդպիսի ընթացքը մարդուն զրկում է հոգևոր վերընթացից և զարգացման զորությունից:

Հրապարակային պաշտամունքն անհրաժեշտ է, քանի որ միայն այդ պաշտամունքի միջոցով է ծաղկում կրոնական զգացումը, իրականանում հավատքի զորեղ և հրաշազարդ «դարձը»: Այդ պաշտամունքի միջոցով մարդիկ օրհնյալ առիթ են ունենում մտերմանալու, ջնջվում են զարգացման աստիճանով ու տարիքով պայմանավորված բոլոր տարբերությունները, և այդպիսով երկնավոր Հոր աչքերի առջև է հառնում մարդկության մեծ ընտանիքը: Այդ պաշտամունքի մեջ ամենքը խոնարհվում են, ամեն ոք աղոթում է միասիրտ և միահոգի, յուրաքանչյուրը դիմում է միևնույն Աստծուն: Պաշտամունքի մեջ ամենքը գտնում են Աստծուն՝ անսպառ և սուրբ ուրախության ու անպատում զգացումների Աղբյուրին:

Սակայն ինչպիսի՞ն պիտի լինի հրապարակային պաշտամունքի բովանդակությունը, որպեսզի այն համապատասխանի Հիսուսի սահմանած սկզբունքին և մարդկային հոգու օրինավոր պահանջմունքներին ու միևնույն ժամանակ կրոնական և փրկարար պտուղներ տա:

Հրապարակային պաշտամունքը, համաձայն Հիսուսի նկատառման և ցանկության, պետք է կազմված լինի երկու գլխավոր ու անհրաժեշտ տարրերից՝ քարոզխոսությունից և խնդրանքից: Ցավով պետք է նկատենք, որ մեզանում քարոզխոսությունը պատշաճ ուշադրության և հոգածության առարկա չի եղել: Մեր եկեղեցիների մեծ մասի բեմը «թափուր» է. չկա քարոզիչ, իսկ առանց քարոզչի եկեղեցին նմանվում է առանց թռչնի վանդակի:

Քարոզիչը բժիշկ, մարգարե է: Քարոզիչն է կյանք տալիս Ավետարանի խոսքերին: Նա քարոզում է Ավետարանը, լուսաբանում, հայտարարում, կրկնում, մխիթարում: Մեր Տերը «բեր մտցրո՛ւ այստեղ» խոսքն է ասել, և ըստ այդմ քարոզիչը պարտավոր է ամենքին հասկանալի դարձնել ճշմարտությունն ու մասնակից դարձնել խնջույքին:

Պաշտամունքի մեծ մասը պետք է հատկացվի կազդուրիչ և խրատական քարոզությանն ու մեկնաբանություններին: Միայն այդ եղանակով է արժևորվում պաշտամունքը, և անգամ անտարբերներն են հրապարակային պաշտամունքին մասնակցելու կարիք զգում: Այդ առումով մեր Եկեղեցին շատ է հետ մնացել: Հայ Բողոքական Եկեղեցին ավելի մեծ կարևորություն է տվել քարոզխոսությանը և սուրբգրային մեկնաբանությանը, քան Հայ Առաքելական Եկեղեցին:

Հայ բողոքականներն ավելի մեծ «խնամքով» են վերաբերվում քարոզխոսությանը, այն բավականաչափ սնուցվել է և հետևաբար առավել կազդուրիչ ու զորեղ է: Սակայն դրանից զատ նրանք ի՞նչ ունեն. դժբախտաբար նրանց պաշտամունքը չափազանց պարզ է, շա՜տ փետրաթափված, սառը, մերկ: Նրանց պաշտամունքը գուցե կարողանա խղճին դիպչել, սակայն այն կարո՞ղ է հպվել նաև սրտին: Այդ պաշտամունքն այնքան պարզ է, որ մերժում է ջերմությունը, կենսունակությունը և գեղեցկությունը:

Եկեղեցում գեղարվեստականությունն անհրաժեշտություն է․ այն շատ օգտակար է: Աստծու բոլոր գործերում տեսանելի է գեղեցկությունը, իսկ ինչո՞ւ այդ գեղեցկությունը չպիտի լինի կրոնի, պաշտամունքի մեջ, Եկեղեցում: Չշփոթենք պարզությունը ռամկության հետ: Ճշմարիտը և գեղեցիկը չեն կարող հակասել միմյանց: «Գեղեցիկը ճշմարտության շքեղությունն է»: Բարին ու գեղեցիկը անմիաբան և աններդաշնակ չեն: Մեր պարտականությունն է Աստծուն նվիրել այն բոլոր վսեմ հատկությունները, որոնք ստացել ենք Նրանից:

Մենք մասնակցում ենք հրապարակային պաշտամունքի ոչ միայն խրատվելու և Հիսուսի վարդապետությունից հոգևոր սնունդ ստանալու համար, այլ նաև Աստծուն պաշտելու և Նրան աղոթելու մտադրությամբ: Հանրային պաշտամունքը, համաձայն Պողոս առաքյալի՝ եփեսացիներին ուղղված պատգամի, պետք է լինի «սաղմոսներով, օրհնությամբ և հոգևոր երգերով, ձեր սրտերում Տիրոջը սաղմոսներ ձոնելով»:

Պողոս առաքյալն իր թղթերում չի խոսում հրապարակային պաշտամունքի արտաքին կառույցի մասին: Առաջին դարի քրիստոնյաները չունեին, չէին կարող ունենալ և երկար ժամանակ չունեցան տաճարներ, իսկ երբ ունեցան, դրանք հեթանոսական ճարտարվեստի շինություններ էին: Բայց առաքյալը խոսում է երգեցողության մասին:

Սրբազան երգն ու երաժշտությունը նախնական Եկեղեցում ունեցել են իրենց տեղը: Երգն ամբողջ տիեզերքի անուշահոտությունն է, իսկ երաժշտությունը՝ ձայներով «կառուցված» բանաստեղծություն: Երգը սուրբ խորհուրդների հրեշտակն է, որ թելադրում է ազնիվ գործեր կատարելու, երաժշտությունը ողջ մարդկությանը ծանոթ մայրենի լեզուն է: Եվ վերջապես երգն ու երաժշտությունը Աստծու ընձեռած վսեմ և հաճոյալից պարգևներն են:

Ինչպես Եկեղեցին և կրոնն ունեն իրենց պատմությունը, նմանապես երգն ունի իր պատմությունը: Այն մեծագույն դերն է կատարել մարդու կրոնական կյանքում: Երգում է նա, ով զգայուն է: Փիլիսոփայությունը երգ չունի, բայց կրոնն ունի իր երգը, քանի որ կրոնն առնչվում է զգացումին:

Ամենավայրենի ազգերից սկսած մինչև ամենավսեմները երգն իրենց կրոնական պաշտամունքի կարևորագույն մասն են համարել՝ «կիրառելով» ուրախության և ցնծության, ինչպես նաև սգի ու ողբի ժամանակ: Որքան ազնվանան զգացումները, այնքան ազնիվ կլինեն երգն ու երաժշտությունը: Երգն ու երաժշտությունը սերտ առնչություն ունեն քաղաքակրթության հետ:

Քրիստոնեության սկզբնավորությանը երգը մեծ դեր կատարեց նույնիսկ դավանաբանական հարցերում: Արիոսը երգեցողությամբ հաջողացրեց տարածել իր «դավանանքը», և քիչ էր մնացել, որ քրիստոնյաները արիոսական դառնային, սակայն Աթանաս Ալեքսանդրացին իր ողջ աստվածաբանությամբ կարողացավ դիմակայել այդ ուժին:

Նույն երևույթին ականատես ենք լինում նաև Բարդածան Ասորու պարագայում: Նա իր երգերով «նեստորականացրեց» Արևելքը, և եթե չլիներ Եփրեմ Խուրի Ասորու հեղինակավոր ու զորեղ դիմադրությունը, բոլոր քրիստոնյաները կդառնային նեստորականներ:

Եվրոպայի հյուսիսային ազգերը՝ սաքսոնները, օսրոքոթները, վիզիքոթները, մինչև Միջնադար հեթանոսներ ու բարբարոսներ էին. Եկեղեցին անհրաժեշտ համարեց նրանց մոտենալ երգով և երաժշտությամբ, ու միայն այդպես կարողացավ նրանց հայացքը դարձնել քրիստոնեությանը:

Արդ, գիտակցելով երգի և երաժշտության դերն անցյալում, պիտի գիտակցենք, որ երգեցողությունը Եկեղեցու համար նույնքան անհրաժեշտ է նաև այսօր: Նրանք, ովքեր ուզում են «գործնական երաժշտությունը» (մյուզիքը) ջնջել Եկեղեցու միջից, ամենաանմիտ արարքն են գործում: Եկեղեցուն բոլոր ժամանակներից ավելի այժմ է անհրաժեշտ քարոզխոսության հետ նաև ձայնային ու գործնական երաժշտության գործածությունը:

Երգը ոչ թե եկեղեցու «Դպրաց դաս»-ի, այլ ողջ ժողովրդի սեփականությունը պիտի լինի: Եկեղեցում ժողովուրդը, «Դպրաց դասի»-ն ձայնակցելով, պետք է երգի բոլոր երգերը: Հայ Առաքելական Եկեղեցում ժողովուրդը «համր» է մնում: Մանավանդ կանայք բնավ չեն երգում, ասես բոլորովին խորթ են երգեցողությանը: Ժողովուրդը ժամերգության կամ Պատարագի ժամանակ լռելյայն լսում է «Դպրաց դաս»-ի երգեցողությունը, ինչը սխալ է: Դա հակառակ է առաքյալի պատվերին. ժողովուրդը ևս պիտի երգի, և պիտի երգի բարձրաձայն:

Անշուշտ հասկանալի է, որ երբ ասում ենք «բարձրաձայն», դա չի նշանակում, որ ժողովուրդը կարող է ըստ իր պատկերացման արտահայտել ուրախության, երկյուղի, զղջման ու երախտագիտության զգացումները: Այլապես շփոթություն կառաջանա և եկեղեցին ծաղրալի ձայնարկություններով կլցվի: Պետք է ձայների համաձայնություն, կարգապահություն, չափավորվածություն և ներդաշնակություն լինի:

Այդ կարգապահությունն ու ներդաշնակությունը ապահովելու համար անհրաժեշտ է, որ երաժշտությանը «ընկերակցի» երգեցողությունը: Գործիքային երաժշտությունը չպիտի սահմանափակվի դաշնամուրի կամ երգեհոնի շրջանակներում, այլ կարելի է կիրառել նուրբ և մեղմահունչ բոլոր երաժշտական գործիքները:

Մենք հարցնում ենք. «Ինչո՞ւ է ժողովուրդը հեռանում Եկեղեցուց»: Հարցնում ենք, սակայն չենք խորհում «դարմանի» մասին: Անհրաժեշտ է ընտիրագույն բոլոր երաժշտական գործիքները «ներմուծել» եկեղեցի: Պետք է կազմվեն ինչպես երգչախմբեր, այդպես էլ նվագախմբեր: Միայն այդպես պաշտամունքը կծաղկի, կկենդանանա, հավատացյալները կմտերմանան, սիրով կհաղորդակցվեն, և երաժշտությունն ամենքի համար բարեպաշտության անսպառ աղբյուր կդառնա:

Ինչպես անցյալում, այդպես էլ ներկայում երգն ու երաժշտությունը մաքուր և սուրբ հույզերի ու օրհնությունների աղբյուր են: Դրանց միջոցով կարող ենք բառերով խոսելուց ավելի դյուրին խոսել Աստծու հետ: Երգն ու երաժշտությունը պիտի լինեն մեր մխիթարությունն ու սփոփանքը:

Երաժշտությունը կարող է լինել և պիտի լինի Հայ Առաքելական ու Հայ Բողոքական Եկեղեցիներն իրար մոտեցնելու կարևորագույն զենքերից մեկը: Ներսես Շնորհալու երգերը հարստություն և գանձ են Հայ Եկեղեցու համար: Ուրախալի է, որ Հայ Բողոքականները ևս Շնորհալու երգերը ներմուծել են իրենց երգարան: Ինչո՞ւ միասին չերգենք այդ երգերը, ու մանավանդ ինչո՞ւ չերգենք ամենապատիվ Դուրյան պատրիարքի՝ աշխարհաբարի վերածած և ամենքի գնահատանքին արժանացած Շնորհալու բոլոր աղոթերգությունները:

Եթե ուզում ենք, որ երգը նպաստի հոգևոր զարգացմանը, այն պիտի համապատասխանի մի շարք պայմանների: Պողոս առաքյալը թվարկում է այդ պայմանները: Նա ասում է, որ երգը պիտի սրտագին լինի: Վհատ, տկար, միայն շուրթերից հնչող երգը կիսակատար է, այն չի կարող վեհացնել հոգին: Դարձյալ, երբ առաքյալն ասում է. «Երգե՛ք և սաղմո՛ս ասեք ձեր սրտերում», հավելում է. «Հոգո՛վ լցվեք»:

Սաղմոսներն ու երգերը աղոթքներ են: Արդ, Հոգով լեցուն երգը սրտաբուխ հառաչանք, զղջման աղաղակ է, ուրախության և երախտագիտության աղաղակ: Այն հոգին մոտեցնում է երկնավոր Հորը, և երբ սրտաբուխ ու Հոգով լեցուն այդպիսի երգին ընկերակցում է երաժշտությունը, այդժամ երգն ավելի է կենդանանում:

Ահա՛ ամենաանհրաժեշտ և կարևորագույն պայմանը, որով պաշտամունքը, աղոթքը, քարոզը ճշմարտապես ընդունելի են դառնում Աստծու համար: Հիսուս այդպիսի պաշտամունք կամեցավ, և այդպիսի հոգելից պաշտամունքով է մարդ կատարյալ հարաբերություն հաստատում իր հավատքի գերագույն առարկայի հետ, իսկ պաշտամունքի ծիսական մասն էլ փոխակերպվում է հոգով և ճշմարիտ երկրպագությամբ:

Եթե երգեցողությունն այս ոգով կատարենք, ինչպիսի՜ մեծ ոգևորություն կհաղորդենք պաշտամունքին, ի՜նչ եռանդ կստանան աղոթքները, որքա՜ն շահ և օգուտ կունենա բարեպաշտությունն ու ի՜նչ մեծ ազդեցություն կունենա այդ երգեցողությունը մեր բովանդակ գոյության վրա: Մենք տաճարից կհեռանանք ուժ, ուրախություն, մխիթարություն, արիություն ստացած՝ ջանալու, պայքարելու մեր կյանքի ամենօրյա փորձությունների ժամանակ:

Արդ, երբ նմատատիպ երգն ու երաժշտությունը միանում են քարոզխոսությանը, աղոթքներին, ընթերցումներին, հավաքական պաշտամունքին, այդ ժամանակ դառնում են զորեղ և օրհնյալ տարր բոլորի հոգևոր շինության համար:

Ուրեմն անփույթ չլինենք Աստծու պարգևների առջև: Գեղարվեստականությունը բերե՛նք և իր ողջ ճոխությամբ ծառայեցնե՛նք Աստծու փառքին: Լավ չէ մեկը կամ մյուսը ջնջել կամ պակասեցնել. այսօր երգեհոնը կամ դաշնամուրը, վաղը քշոցը կամ ծնծղան, մյուս օրը դպիրների շապիկները կամ պատարագչի զգեստները, մի ուրիշ օր խորանը կամ մոմերը, և ապա նույնիսկ Պատարագը կամ պատարագչին:

Բարեպաշտությունը գեղեցիկը, ձայնային ներդաշնակությունը «խեղդելը» չէ: Ամեն բան ժամանակի համեմատ ազնվացած, նրբացած և կատարելագործված պիտի ծառայեցնենք պաշտամունքի շքեղությանն ու սքանչելիությանը: Հեռո՛ւ վանենք նեղմիտ պատկերացումները և չոր պարզությունը, մերժե՛նք սահմանափակ մտածումները, իբրև մեծ ժողովուրդ՝ վեհաշուք երգե՛ր երգենք: Չտարակուսե՛նք, երբ հարցն Աստծուն է վերաբերում և առնչվում է մեր հոգիների սննդին: Չհապաղե՛նք մեր պաշտամունքի համար ժամանակ և դրամ զոհաբերելիս: Ամենքդ՝ մանավանդ երիտասարդներդ, միաբանությամբ երգե՛ք, որպեսզի երգն ավելի քաղցրահունչ դառնա:

Մաղթում եմ, որ Տերը շնորհի Իր Սուրբ Հոգին, որպեսզի մենք ամենքս կարողանանք առաքյալի պատվերի համաձայն սաղմոսել և երգել ու սաղմոսերգուի հետ ասել.

«Տե՜ր, եթե բանաս իմ շուրթերը,

Բերանս կերգի Քո օրհնությունը»:

Ամեն:

Տեր Ղևոնդ վրդ. Դուրյան, «Պարզ քարոզներ», Դ հատոր, Փարիզ, 1929 թ.

Արևելահայերենի վերածեց Գևորգ սրկ. Կարապետյանը