Հավատքի, դրա էության, նշանակության և իմաստի մասին

Ի՞նչ է հավատքը: Ո՞րն է հավատի իմաստն ու նշանակությունը:

Մարդկության պատմության մեջ` սկսյալ հնագույն ժամանակներից, մարդը մինչ այսօր ձգտում ունի դեպի Աստված, որովհետև միշտ եղել են հավատացյալ ժողովուրդներ, հասարակություններ, իսկ անհավատները, աթեիստները բացառություններ են կազմել այդ ժողովուրդների մեջ: Պողոս առաքյալը Եբրայեցիներին ուղղված թղթում հավատի էության վերաբերյալ հարց է առաջ քաշում և ինքն էլ տալիս է պատասախանը` ասելով. «Հավատը հուսացված բաների հաստատումն է և ապացույցը այն բաների, որոնք չեն երևում» (Եբր. 11.1): Իհարկե, այստեղ առաքյալը չի խոսում այն ապացույցի մասին, որ ուզեց Թովմաս առաքյալը հարություն առած Քրիստոսին կամ Քրիստոսի Հարությանը հավատալու համար (Հովհ. 20.24-25): Թովմաս առաքյալը ցանկացավ նյութական ապացույցներ, իսկ Պողոս առաքյալը խոսում է հոգևոր իրողությունների շրջագծում առկա ապացույցների մասին: Հավատացյալ մարդը, ունենալով կրոնական զգացողություններ, Աստծո հետ հարաբերության փորձառություն, դրանք իր համար դիտարկում է ապացույցներ հոգևորի, Աստծո մասին:

Հավատի վերաբերյալ առաքյալի սահմանումը հակիրճ է: Այն ընդլայնելով` կարող ենք ասել, որ «հավատ» և «վստահություն» բառերը հոմանիշներ են, որով և հավատը վստահություն է որևէ վկայության հանդեպ, լինի այն գրավոր, թե բանավոր: Հավատի մեջ կարևոր տեղ ունի մարդու անձնական կամքը, որով մարդն ընտրում է վստահություն ցուցաբերելը իրեն հայտնած այս կամ այն վկայության հանդեպ: Կրոնական իմաստով այդ վկայությունը վերաբերում է գերբնական իրողություններին: Հավատը մարդուն փրկում է անհուսությունից կյանքի ընթացքում և հատկապես կյանքի վախճանին, որովհետև անհավատի համար իր կյանքի վախճանը կորչում է անհուսության, ոչնչացման մեջ, իսկ հավատացյալի համար երկրային կյանքի վախճանով սկսվում է հավիտենական կյանքը:

Հավատի սկզբնավորման հիմք են ծառայում բնական և գերբնական հայտնությունները: Բնական հայտնությունը տիեզերքի, բնության առկայությունն է, որը դիտելով` մարդը հասկանում է, որ դրանք ստեղծվել են աստվածային բանականության միջոցով: Իսկ գերբնական հայտնությունն Աստծո մասնակի և ուղղակի հայտնությունն է, որ լինում է առանձին անձանց, սրբերի: Դրա մասին կարդում ենք Սուրբ Գրքում, սրբերի վարքագրություններում: Այդպիսի հայտնություն է նաև հենց Սուրբ Գիրքը, որը բերում է վկայությունը Աստծո գոյության, Աստծո կողմից տիեզերքի, մարդու ստեղծման և աստվածային նախախնամությամբ ողջ արարչագործության հանդեպ խնամքի մասին:

Հավատը բնածի՞ն երևույթ է, թե՞ այն ձևավորվում, դաստիարակվում է տարիների ընթացքում:

Այս մասին երկու տեսակետներ կան, որոնք լրացնում են միմյանց: Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին Մկրտության խորհրդի բացատրության մեջ ասում է, որ մարդու հավատը հաստատվում է մկրտության խորհրդի ժամանակ: Երբ դառնում ենք դեպի արևմուտք, որը չարի, խավարային գործերի խորհրդանշանն է, և հրաժարվում ենք սատանայից ու ապա դառնում դեպի արևելք և խոստովանում հավատի հանգանակը, այդ ժամանակ մկրտվողի հոգում հաստատվում է հավատը: Բոլոր չափահաս տարիքում մկրտվածները եկեղեցում՝ սուրբ խորանի առջև, խոստովանել են հավատքը և դրանով ուխտել հավատարիմ մնալ այդ հավատքին: Ինչ վերաբերում է փոքր երեխաներին, ապա նրանք մկրտվում են իրենց ծնողների հավատով և նրանց պարագայում հատկապես, եկեղեցական սուրբ հեղինակի խոսքով, երբ մկրտվում են Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու անունով, նրանց մեջ ծածկապես ծագում է հավատի լույսը: Այսինքն` նաև այս տեսակետի համաձայն` հավատը շնորհ է, որ տրվում է մարդուն Աստծո կողմից: Դա նշանակում է, որ բոլոր մարդիկ ունեն հավատք ունենալու կարողությունը, բայց արդյո՞ք բոլորն են, որ ունեն դրա ցանկությունը: Մարդիկ կան, որ մերժում են հավատքը: Այդպիսիները, սակայն, առանձին անհատներ են և ոչ` հասարակություններ կամ ժողովուրդներ: Մյուս կարծիքն արտահայտում է Պողոս առաքյալը` ասելով, որ հավատքն առաջանում է լսելուց, այսինքն` վկայությունից և մարդու անձնական ընտրությունից` այդ վկայությանը վստահելու: «Իսկ ինչպե՞ս կանչեն նրան, ում չհավատացին. կամ` ինչպե՞ս հավատան, ում մասին չլսեցին. կամ` ինչպե՞ս լսեն առանց մեկի քարոզելուն: Ապա ուրեմն հավատը լսվածից է, և լսվածը` Քրիստոսի խոսքից» (Հռոմ. 10.14, 17),- ասում է առաքյալը: Հավատքը մեծ զգացմունք է, սեր, հավատարմություն, որդիական նվիրում Աստծո հանդեպ:

Հաճախ ասում են, թե հավատի միջոցով մարդն ընդամենը փորձում է հաղթահարել սեփական կեցության անցողիկությունը, բարձրանալ բացարձակի մակարդակի և դրանով իսկ սեփական գոյությանը տալ կայունություն, իմաստ և նշանակալիություն: Ո՞րն է այս տեսակետի եկեղեցական պատասխանը:

Այս երեքն էլ կարող են ճիշտ նկատվել, եթե ավելի կրոնական ձևակերպումներ տանք տվյալ հարցի մեջ ներկայացված մտքերին: Հավատացյալ մարդը ձգտում է հաղթահարել իր անցողիկությունը և գնալ դեպի հավիտենություն ու արժանանալ հավիտենական կյանքի: Բարեպաշտ մարդը ձգտում է նաև Քրիստոսի պատվերի համաձայն լինել կատարյալ, ինչպես որ Երկնավոր Հայրն է կատարյալ (Մատթ. 5.48), և սեփական գոյությունն իմաստավորել Աստծո հետ հաղորդակցությամբ` Նրա կամքի համաձայն ապրելով: Սակայն ընդունելի չէ շահամոլությունը հավատքի մեջ: Մարդիկ կան, որոնց համար հավատքը դառնում է առևտրի առարկա: Աղոթքով դիմում են Աստծուն` ասելով. «Ես այս բարի գործն եմ արել, Դու էլ ինձ համար այս կամ այն արա»: Եվ կամ բարեպաշտ կյանքով են ապրում կամ էլ բարեգործություն անում նրա համար, որ Աստծուց ավելի մեծ ողորմությունների արժանանան: Այսպիսով, հավատքը առևտուր է դառնում Աստծո հետ, ինչն ընդունելի չէ: Մարդու աստվածահաճո կյանքը պետք է լինի իր կենսակերպը, որի արդյունքում կարժանանա աստվածային ողորմությունների ու պարգևների, և ոչ թե նպատակ հետապնդի ներկա կյանքում հոգևոր ոլորտի միջոցով զգացական կամ նյութական իրողություններով շահույթ ունենալու:

Կրոնին հատուկ է պահպանողականությունը, դրան հակառակ գիտությունը կատարում է շրջադարձային քայլեր: Արդյո՞ք հավատքն ու գիտությունն այսօր չեն հակասում իրար:

Կրոնը (նկատի ունենք քրիստոնեությունը), որի մասին խոսում ենք, պահպանողական է միայն կրոնական բարձր արժեքները և գաղափարները պաշտպանելու և դրանց խեղաթյուրումը կանխելու մեջ: «Պահպանողական» հասկացության տակ երբեմն նկատի առնվող հետադիմությունը հատուկ չէ քրիստոնեությանը: Այլ հարցերում քրիստոնեությունը միշտ եղել է արդիական, յուրաքանչյուր ժամանակաշրջանում բերել իր համապատասխան հորդորներն ու պատասխանները` ըստ Սուրբ Գրքի: Հավատքն ու գիտությունը երբեք չեն հակասել իրար, որովհետև բոլոր մեծ գիտնականները գրեթե բոլոր ժամանակներում եղել են հավատացյալ այն իմաստով, որ առնվազն խոստովանել և հայտարարել են գերբնական ուժի գոյությունը: Եթե օրինակի համար վերցնենք միջնադարից սկսվող ժամանակաշրջանը մինչև մեր օրերը, կտեսնենք, որ բոլոր ակնառու, նշանավոր գիտնականները հավատացյալներ են եղել, եթե ոչ քրիստոնեական իմաստով, ապա գոնե հավատացել են գերբնականի գոյությանը և տիեզերքի` գերբնական բանականության կողմից ստեղծված լինելուն: Օրինակ` Գալիլեյից մինչև Նյուտոն և ապա 20-րդ դարում` Էյնշտեյն և ուրիշներ հավատացել են Աստծո գոյությանը: Իսկ քրիստոնեական կրոնը և գիտությունը կամ դրա բացահայտումները հիմնական անհամապատասխանություններ չեն ունեցել, դեռ ավելին, կրոնը տալիս է ավելի շատ պատասխաններ, քան ունի գիտությունն իր կողմից ուսումնասիրվող իրերի ու երևույթների մասին: Գիտությունն այսօր էլ չի կարողանում ամբողջականորեն բացատրել տիեզերքի ծագման, կյանքի առաջացման հարցերը, այլ պարզապես առաջ է քաշում տեսություններ, որոնք սպառիչ պատասխաններ չեն բերում: Սուրբ Գիրքը գիտական հիմնական տեսակետներին չի հակադրվում: Օրինակ` գիտության կարծիքը աշխարհի փուլային առաջացման ու զարգացման մասին համապատասխան է Սուրբ Գրքի վկայությանը: Աստվածաշունչը խոսում է տիեզերքը և աշխարհը օրերի ընթացքում ստեղծվելու մասին, բայց այդ օրերը որոշակի շրջաններ են ենթադրում և ոչ թե մեր պատկերացրած օրերը, որոնք քսանչորսժամյա հատված են ներկայացնում, քանի որ մեր ընկալմամբ օրը կապ ունի Արեգակի նկատմամբ Երկրի պտույտի հետ: Աստվածաշունչը ևս նշում է, որ այդ օրերը խորհրդանշական ժամանակահատվածներ են, որովհետև Արեգակն ստեղծվեց միայն չորրորդ օրը (Ծննդ. 1.16-19):

Կրոնի և գիտության հակասություն եղել է միջնադարում, հատկապես արևմտյան Եվրոպայում, երբ Կաթոլիկ Եկեղեցու հոգևորականներն իրենց հետադիմական հայացքների պատճառով հալածում էին գիտական տեսակետներ ունեցողներին և այրում ինկվիզիցիայի խարույկների վրա: Մինչդեռ հայ իրականության մեջ տեսնում ենք, որ Հայ Առաքելական Եկեղեցին եղել է գիտության օրրանը, հովանավորն ու զարգացնողը: Եվ գիտությունը` լինի պատմաբանություն, լեզվաբանություն, մաթեմատիկա, տոմարագիտություն, տիեզերաբանություն և այլն, զարգանում էր Եկեղեցու ծոցում և հենց եկեղեցականների կողմից, քանի որ Եկեղեցու վարդապետներն էին զարգացնում գիտության տարբեր ճյուղերը:

Հավատացյալն ընդունում է գերբնականի գոյությունը, որը վեր է կանգնած նյութական աշխարհից, ավելի զորեղ է և կարող է ազդել այս աշխարհի իրադարձությունների, մեզանից յուրաքանչյուրի ճակատագրի վրա, երբ և ինչպես ցանկանա: Արդյոք այս մտածելակերպը սեփական կյանքի պատասխանատվությունից խուսափելու ձև չէ՞:

Խոսքը գուցե սկսնակ հավատացյալի մասին է, ով մտածում է, թե Աստված ամեն ինչի վրա ուղղակիորեն ազդում է և ում ճակատին ինչ գրված է, այն էլ լինում է: Շատ բաներ թողնված են մարդու ազատ կամքին, որով չարիքներ են պատահում մարդու մեղքով: Եկեղեցին բոլորովին մերժում է ճակատագրի գաղափարը, քանի որ այդ դեպքում բոլոր մեղքերի, հանցագործությունների պատասխանատուն մնում է միմիայն Աստված: Բոլոր այն եկեղեցական հեղինակները, որոնք անդրադարձել են ճակատագրի թեմային, խստորեն դատապարտել են այս գաղափարը: Ճակատագրի հասկացությունն ընդունելու դեպքում բոլոր չարիքների հեղինակը դառնում է Աստված և ոչ թե մարդը, որովհետև, ըստ այդ տեսակետի, մարդն անում է այն, ինչ նրա ճակատագրով որոշել է Աստված: Մինչդեռ մարդն ստեղծված է ազատ կամքով և իր արարքների պատասխանատուն է: Ազատ կամքը դառնում է նաև չարիքի պատճառ: Բայց Աստված մարդուն անձնիշխան է ստեղծել, որպեսզի արարչագործության պսակ հանդիսացող մարդն անգիտակից, անբան կենդանու չվերածվի, այլ հասկանա բոլոր բարիքները, քանզի միայն ազատ կամքի ընտրությունն է արժևորում և ընկալելի դարձնում բարիքը:

Աշխարհում չարիքների գոյության և Աստծո կողմից դրանք իսպառ չվերացնելու մասին Քրիստոս թերևս առավել պատկերավոր և հասկանալի ասում է որոմների մասին առակում (Մատթ. 13.24-30): Տերն իր արտում բարի սերմ սերմանեց, այսինքն` ինչ որ Աստված ստեղծեց բարի էր (Ծննդ. 1.31): Այնուհետև եկավ թշնամին և որոմ ցանեց: Հետևաբար չարիքը ծագում է ոչ թե Աստծուց, այլ չարից: Արտի մշակները գնում են տիրոջ մոտ և առաջարկում արմատախիլ անել չար սերմերը, բայց տերը պատվիրում է դրանք պահել մինչև հունձը: Հունձն աշխարհի վախճանն է և Աստծո դատաստանը, ինչը նշանակում է, որ աշխարհում չարիքներն ու բարիքները լինելու են միասին: Պատճառն այն է, որ Աստված կարող է անգամ չարիքներից մեծագույն բարիքներ վեր հանել, բացի դրանից Եկեղեցին իր սրբարար, մաքրագործող և պայծառակերպող զորությամբ կարող է որոմները մաքուր ցորեն դարձնել, այսինքն` չարագործ մարդկանց վերափոխել բարեպաշտների և անգամ սրբերի:

Ի՞նչ հիմունքներով կամ սկզբունքներով է քրիստոնյան համարվում իրապես հավատքին հետևող կամ հավատավոր մարդ:

Աստված է միայն քննում սրտերը (Ա Մնաց. 28.9, 29.17, Բ Մնաց 6.30, Սաղմ. 7.10, Առակ. 21.2, 24.12, Սիրաք. 42.18), իսկ մենք տեսնում ենք արտաքին դրսևորումները և մարդու անձնական խոստովանությունը: Հավատքը պետք է լինի ոչ միայն զգացում, այլև մարդու կենսակերպը, և նրա յուրաքանչյուր գործ ու արարք` համաձայն աստվածային կամքին: Գրիգոր Լուսավորիչը, երբ իր քարոզչությամբ քրիստոնեության սկզբունքներն էր ուսուցանում, նորադարձների համար դժվար բաներ չսահմանեց, այսպես նաև, ըստ Գործք առաքելոցի, Երուսաղեմում տեղի ունեցած առաքյալների ժողովը դժվարին պայմաններ չդրեց կռապաշտությունից քրիստոնեության դարձածների համար (15.19-20, 28-29): Սա նշանակում է, որ հավատացյալ մարդու վրա սկզբնապես չափից ավելի ծանր «բեռ» չպետք է դնել, նրան ստիպել, որ ապրի վանականի կամ ճգնավորի պես: Ոմանք երբեմն շփոթում են հավատացյալ և ճգնավոր հասկացությունները` կարծելով, թե հավատացյալ լինելու համար պետք է հրաժարվել երկրային բազում իրողություններից ու նույնիսկ միանգամայն ընդունելի հաճույքներից և ապրել մշտական կրոնական կյանքով: Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի և Քրիստոսի առաքյալների օրինակով, նրանց կատարած որոշումներով տեսնում ենք, որ հավատացյալ, Քրիստոսի հետևորդ լինելու համար բավական է անկեղծ հավատքը և կյանքում դրսևորվող գործերը, որոնք բարի են, առաքինի, կատարվում են Աստծո կամքի համաձայն: Աղոթքի հաճախականությունը, կրոնական զգացումների խորությունը, բարեպաշտության տարբեր դրսևորումները պետք է լինեն ըստ անձի ազատ կամքի ընտրության, հոգևորականի կամ հոգևոր խորհրդատուի (կարող է լինել և մկրտության կնքահայրը) հորդորով ու առաջնորդությամբ:

Կարելի՞ է հավատացյալ համարել այն մարդուն, ով պարբերաբար եկեղեցի չի հաճախում:

Մարդկային հասարակության կյանքը նախկինում կենտրոնացած էր եկեղեցու շուրջ: Հիմա հոգեորսություն են իրականացնում ոչ միայն աղանդները, այլև մեղսահարույց կամ չափազանց աշխարհիկացված իրողություններն ու ձեռնարկները, որոնք բթացնում են մարդու հավատքի զգացումը: Ցանկալի է մարդու հաճախակի այցելությունը եկեղեցի: Սիմեոն Երևանցի Կաթողիկոսը նզովյալ էր համարում այն քրիստոնյային, ով հատկապես ամեն կիրակի չի տեսնում եկեղեցու դուռը: Այսօրվա իրադրությունները նկատի ունենալով` Եկեղեցին չի կրկնում այդ նզովքը` միևնույն ժամանակ հորդորելով հաճախակի այցելել աղոթավայրեր: Եկեղեցի այցելությունը նպաստավոր է ոչ միայն Աստծո հետ անձնական հարաբերությունն առավել ամրապնդելու, աստվածային ներկայությունը զգալու, այլև աշխարհային, կենցաղային հոգսերից, նյութականի մասին մտածելուց վեր բարձրանալու, խորհելու մեծ արժեքների, հոգու, հավիտենության մասին: Սա մեծապես նպաստում է բարեպաշտ, բարոյական, գթասիրտ, ազգասեր ու հայրենասեր ընթացքի հաստատմանը և դրանով շահեկան է նաև մարդու անձնական, ընտանեկան կյանքի համար:

Տեր Ադամ քհն. Մակարյան