Հայ եկեղեցին

«….որ Կենդանի Աստծո եկեղեցին է՝  սյուն և հաստատություն ճշմարտության» (Ա Տիմոթեոս Գ 15):

Բոլոր ժողովուրդների եկեղեցիների նման մեր եկեղեցին ևս իր հիմնադրման մթին և ոչ այնքան հաստատուն ավանդությունն ու զրուցախառն պատմությունն ունի։ Հայ եկեղեցու հիմնադրման ավանդությունը ձգվում է մինչև իսկ մեր առաջին լուսավորիչների՝ Թադեոսի և Բարդուղիմեոսի՝ Հայաստանում ավետարանական քարոզչություն ձեռնարկելուց էլ անդին, քանի որ, համաձայն ազգային-եկեղեցական ավանդության, Հիսուսի ծննդյան առթիվ «Մոգուց աշխարհից» (իմացիր՝ «Մոգերի աշխարհից») երկրպագության եկած Արևելքի մոգերը համարվում են աստվածային հայտնության ավետիսն առաջին անգամ Հայաստան բերողները։ Ըստ այսմ էլ, հայ մատենագիրները «Մոկաց աշխարհը» նույնացնում են «Մոգուց աշխարհի» հետ և մոգերից մեկի՝ Գասպարի գերեզմանն էլ տեղորոշում են «Մոկս» ավանի մերձակայքում գտնվող Ակնդաշտի վանքում։

Իր տեսակի մեջ անհամեմատ խորդավոր կերպով սկզբնավորություն առած, ապա Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալների կողմից ձևավորված, իսկ հետո էլ Գրիգոր Լուսավորչի կողմից զմայլելիորեն կառուցված հայ եկեղեցին մի պանծալի հաստատություն է, որը դարեր շարունակ անխախտ ու անսասան մնալով՝ եղել է հայ ժողովրդի բոլոր խավերին միավորող ուժը և ազգիս գոյության խարիսխը՝ աշխարհին ճանաչեցնելով հայ ժողովրդի մասին։

Տառապող հայ ժողովրդի կյանքի մթաստվեր ու մռայլ տարիներին հայ եկեղեցին եղել է փրկության փարոս ու Նոյան տապան՝ օվկիանոսի ահեղ ու փրփրադեզ ալիքների հարուցած վտանգներից զերծ պահելով հայ ժողովրդին։ Հայ եկեղեցին եղել է խանդակաթ մայր, որն իր ծնկների վրա, իր բազուկների մեջ ու իր ստինքներով սնուցում ու պահում է հավատացյալին։ Ազատության դրոշն է եղել հայ եկեղեցին, որն իր ծալքերում հայ ժողովրդի խրախուսանքն ու քաջալերությունն է փայփայել։ Եվ, վերջապես, հայ եկեղեցին հայ ժողովրդի համար նախախնամող մի քաղցրություն է եղել՝ զեփյուռը հավիտենական խաղաղության։

Այսպիսի պանծալի մի սյուն հանդիսացող հաստատություն է հայ եկեղեցին, որը խնդիրների պակասություն, ավա՜ղ, չունի, սակայն այդ խնդիրները որևէ կերպ չեն կարող թուլացնել ու սասանել հայ եկեղեցու հիմքերը։ Այդ խնդիրներին առնչվող նյութերի մասին է, որ ես կուզեմ խոսել հետևյալ հերթականությամբ.

1. — Եկեղեցին և նրա դերը,
2. — Եկեղեցին և նրա թշնամիները,
3. — Եկեղեցին և պետությունը,
4. — Եկեղեցին և նրա նշանը։

1. Եկեղեցին և նրա դերը - Կարծիք կա, թե եկեղեցին կորցրել է իր այժմեականությունը և թե նույնիսկ արդեն եկեղեցու գոյությունն էլ է վտանգված՝ քաղաքային իշխանության գոյությամբ, անհավատների շատանալով և ընկերավարականների տարածվելով պայմանավորված։ Մեր օրերում կարծես թե նորաձևություն է դարձել եկեղեցու դեմ արտահայտվելը։ Սակայն եկեղեցուն անարգողներն անտեղյակ են, որ թե՛ կենցաղային, թե՛ հասարակական բոլոր հնարավորությունները, որոնցով պարծենում է ներկա դարը, բոլորն էլ արդյունքն են քրիստոնեական հանճարի. թե՛ քրիստոնեական եկեղեցին եղավ ազատության սկզբունքներն առաջին անգամ հռչակողը, թե՛ աշխարհում տեղի ունեցած բոլոր բարենորոգչություններն ու զարգացումները եկեղեցուց սկիզբ առան և զորացան՝ եկեղեցում արմատանալով։

Եկեղեցին միակ հոդակապն է եղել և կարողացել է Հայկի սերնդի ցրված մնացորդներն իրարից անբաժան պահել ու իբրև մեկ ազգ պահպանել։ Եկեղեցին է, որ անվիճելիորեն, ներարկել է հավատացյալին ներքին կենսունակության իսկությունը և պատրաստել է արտաքին միջոցներ, գործնական եղանակներ ու գործառնական ձեռնարկներ հայ ազգի գոյությունն ապահովելու համար։ Եկեղեցու շնորհիվ է, որ դարերի այլայլությունների բովում հայությունը մնացել է իբրև առանձին ու ինքնուրույն մարմին և փորձությունների հարուցած բռնության ներքո էլ անգամ ինքն իր մեջ շարունակել է գոյատևել՝ միշտ նույնը մնալով։

Ազգը, դարեր ի վեր քաղաքական իշխանության լծակներից զուրկ լինելով, սերտորեն փարվել է եկեղեցական կյանքին և այն ընդունել է իբրև իր ալեկոծյալ կյանքի փրկության խարիսխ ու այդ խարսխի շնորհիվ է կարողացել պահել և ապահովել իր գոյությունը։ Այդ մեծ զորությունը, որը գործունյա և արդյունավետ դեր է ունեցել հայի անցյալի վրա, այսօր ևս չի դադարում իր կենսական ոգին ներշնչելուց և ապագայում էլ շարունակելու է միևնույն բարոյական և հոգևոր փրկարար դերն ունենալ՝ ինչպիսին էլ որ լինի հայի քաղաքական կամ կենցաղային պահանջմունքը։

Եկեղեցին հավաքական մի ուժ, միության մի կենտրոն է եղել ազգի համար։ Այն մեզ համար եղել է հայրենիք, եղբայրասիրություն ներշնչող մի վայր, վշտաբեկ սրտի համար մխիթարության մի ապաստարան և դուռ՝ հույսով լեցուն երկնքի։ Ուրիշ որտե՞ղ կարող ենք այնչափ ուժ և ապահովություն զգալ, որչափ եկեղեցու մեջ։ Որտե՞ղ կարող ենք լսել հայրենիքի ձայնն ու մեր նախահայրերի խոսքերը, եթե ոչ՝ եկեղեցում։ Այստե՛ղ, այս սուրբ կամարների ներքո է, որ մեր նախնիները խոսում են մեզ հետ, ոգևորում ու գոտեպնդում են մեզ մեր տկարացումների ժամանակ։

Այս ամենից զատ, Աստծու օրհնությունը ստանալու ամենից ներշնչող վայրը եկեղեցին է։ Միայն մեկ վայր կա, և այդ վայրը եկեղեցին է, ուր աշխատասեր հավատացյալն իր ձեռնարկների ու ծրագրերի, իր նպատակների ու ջանքերի հաջողության համար կարող է Աստծու օրհնությունը ստանալ։ Իսկ առանց օրհնության որևէ ձեռնարկ չի կարող բեղմնավոր լինել։ Առավել դյուրին է Աստծու օրհնությունը ստանալ եկեղեցուց, քան որևէ այլ վայրից, քանի որ եկեղեցին ավելի արագ է բարձրացնում մարդու հոգին առ Աստված, քան այդ տեղի կունենա որևէ այլ վայրում։

Ամենքս էլ, քիչ թե շատ, ընդունում ենք աղոթքի անհրաժեշտությունը, սակայն աղոթքի եռանդն ու հոժարությունը միշտ չէ, որ խանդավառվում է մարդու հոգում։ Կա մի վայր, որտեղ աղոթքի եռանդն ու խանդավառությունն ավելանում է ու բռնկվում։ Եկեղեցի՛ն է այդ վայրը, որտեղ հոգու նյարդերն արթնացնող աղոթքներ են կարդացվում ու երգեր են երգվում, որտեղ հոգևոր ընթերցումներ են տեղի ունենում և հոգևոր քարոզներ են խոսվում։

2. Եկեղեցին և նրա թշնամիները - Ինչպես ամեն հաստատություն, եկեղեցին ևս թշնամիներ է ունեցել իր սկզբնավորման իսկ օրից։ Կելսոսից սկսյալ մինչև մեր օրերը եկեղեցին երբևէ զերծ չի եղել այս կամ այն թշնամական հարձակումից։ Ոմանք կարծում են, որ անհավատության շատանալով եկեղեցու գոյությունը մեծապես կվտանգվի և, ըստ ոմանց էլ՝ արդեն իսկ վտանգված է։ Սակայն այդ երկչոտ մտքերը թող իմանան, որ եկեղեցին առաջին իսկ օրվանից ունեցավ անհավատներ ու սկեպտիկներ, որոնք ողջ ուժով ջանացին հիմնահատակ քանդել եկեղեցին, բայց արդյո՞ք նրանք կարողացան հասնել հաջողության. երբե՛ք։

Անհավատության տրամադրություններն ու տարակույսները շատ անգամներ պատանեկան-երիտասարդական տարիքում եղողների մեջ են ծնունդ առնում, սակայն կյանքից փորձառություններ քաղելով՝ մարդը հավատքի կարիքն է զգում, կարևորում է եկեղեցու և կրոնի անհրաժեշտությունն ու դառնում է հավատացյալ։ Մինչև մարդը վշտի ու տառապանքի հարվածները չի ստանում, չի դառնում դեպի իր Արարիչը։ Բացահայտ է այն, որ ով վիշտ է կրել, նա անկարելի է, որ անհավատ մնա։ Նա եկեղեցին որպես իր մխիթարության և սփոփանքի վայր է գտնում։ Ամենից անհավատներն անգամ, դառը փորձություններ կրելուց հետո, ամենախորը կերպով հավատացողներ են դարձել։ Հետևաբար մի՛ երկյուղեք, որ, անհավատները, շատանալով, օրերից մի օր կարող են վտանգի ենթարկել եկեղեցու գոյությունը. անհավատությունը եկեղեցու իրական թշնամին չէ։

Մեզանից ոմանք նաև երկյուղ ունեն, որ գուցե մի օր ազատամտությունը վտանգ ներկայացնի ողջ եկեղեցու համար, այդ պատճառով որոշ բարեպաշտ անձինք միշտ ցանկանում են պահպանողական ոգով առաջորդել եկեղեցին և հանձնարարում են «բարի աչքով» չնայել ազատամտությանը՝ այն եկեղեցու համար վտանգ համարելով։ Ըստ ողջամիտ կարծիքի, սակայն, ճիշտ ընկալված ազատամտությունը վտանգ չէ եկեղեցու համար, քանի որ այն ամենն, ինչ ճշմարտության վրա է հաստատված և ճշմարտությունը բացահայտելուն ու պարզաբանելուն է միտված, ինքնին ընթանում է դեպի ազատամտությունն ու ազատությունը։

Դժբախտաբար, սակայն, կան նաև անզգույշ և թեթևաբարո ազատամիտներ թե՛ եկեղեցականների և թե՛ աշխարհականների մեջ, որոնք, առանց լավ ուսումնասիրելու այդ երևույթը, ելնում ու ազատամտություն են քարոզում և քննադատում են  եկեղեցականությանն ու հավատացյալին։ Նրանք, սակայն, ինչպիսի բարձունքներից էլ անմտաբար քարոզեն այդ ազատամտությունը, մի օր վար են գլորելու իրենք իրենց։ Եկեղեցին այդպիսինների ազատամտությամբ չի վտանգվում։ Եկեղեցին նախապաշարմունք և ավելորդապաշտություն չի ընդունում։ Եկեղեցու ազատամտությունը ճշմարտության վրա է հիմնված, և նրանք, ովքեր ճշմարտությանը լծակցված ազատամտությամբ են աչքի ընկնում, նրանք եկեղեցու համար երբեք իբրև թշնամի չեն դիտարկվում, ըստ մեր Տիրոջ այն խոսքի, թե՝ «ճշմարտությունը պիտի ազատի ձեզ»։ Այդ ճշմարիտ ազատամտությունը մինչև իսկ եկեղեցու հիմքում է ընկած։

Նաև՝ ոմանց կողմից գիտությունն է եկեղեցուն հակառակ, և եկեղեցին՝ գիտությանը հակառակորդ-թշնամի ներկայացվում։ Որքա՜ն սխալ է այս կարծիքը ևս։ Ճիշտ է, որ եկեղեցին ուրիշ բնագավառ է ներկայացնում, գիտությունը՝ ուրիշ, սակայն նրանք լրացնում են իրար։ Մեկը՝ մարդու մտքին, մյուսը՝ հոգուն է պատկանում։ Տարբերաբնույթ բաներն իրար հակառակ չեն կարող լինել, այլ կարող են լրացնել մեկմեկու։ Եկեղեցին հոգեկան բաղձանքներին է գոհացում տալիս, իսկ գիտությունը՝ մտքի տենչանքներին։ Միայն նրանք են մեծ ու ականավոր դարձել, ովքեր գիտության կարևորության չափով եկեղեցու կարևորությունն են ընդունել։ Կան բաներ, որոնց մասին գիտությունը որևէ լուսաբանում չի կարող տալ։ Կյանքի հարցեր կան, որոնց գիտությունը լուծում տալ չի կարող։ Այսպես, օրինակ՝ վիշտը, մեղքը և մահը երեք խորախորհուրդ առեղծվածներ ու խորհուրդներ են, որոնց մասին որևէ ժամանակ գիտությունը չի կարող լուսաբանություն հաղորդել։

Ինչպես որ գիտությունն է օրհնություն մարդկության համար, նույնպես և եկեղեցին է օրհնություն և շնորհ մարդկությանը։ Ինչ էլ որ լինի այս դարի գիտության տեսակետը, միևնույն է, մեր հիշատակած երեք կնճռոտ խնդիրների առաջ այն անզոր, անօգնական ու անկարող է։ Միայն եկեղեցուց, հավատքից է, որ մենք սովորում ենք, թե ինչ է մեղքը և ինչ կերպ կարելի է մեղքից զերծ մնալ, թե ինչ է վիշտը և ինչ կերպ է կարելի տառապանքի ժամանակ անգամ խաղաղ ու երջանիկ լինել, և կամ, թե ինչ է մահը և ինպես կարելի է անմահանալ։

Ո՛չ անհավատությունը, ո՛չ ազատամտությունը և ոչ էլ գիտությունը չեն կարող որևէ կերպ վտանգել եկեղեցու գոյությունը, քանի որ եկեղեցին «սյուն և հաստատություն է ճշմարտության»։

3. Եկեղեցին և պետությունը - Իտալացի պետական գործիչ Գավուրի սկզբունքի համաձայն՝ եկեղեցին պետք է լինի «ազատ եկեղեցի՝ ազատ պետության մեջ», հակառակ դեպքում՝ այն կխամրի իր բարոյական սկզբունքներով, իր կրոնական ու հոգևոր սրբությամբ հանդերձ և քաղաքական գերիշխանության ներքո ընկճված ու ճնշված վիճակում կհայտնվի։ Եկեղեցին շեղվում է իր առաքելական ուղղվածությունից, երբ պետական ազդեցության ներքո է ընկնում։

Այս երևույթն ակնհայտ տեսանելի է Կոստանդիանոսի, Տրդատի և Թեոդոսի օրերից իսկ։ Եվ պետք է ասեմ, որ եթե եկեղեցին ազատ թողնվեր ինքն իր մեջ, իր՝ եկեղեցական իշխանությամբ կառավարվելու տեսանկյունից, ապա այսօր քրիստոնեության այս անկումային վիճակը չէինք ունենա։ Քրիստոնեական եկեղեցու անկումը փնտրեցեք եկեղեցու՝ պետական իշխանությանը միացած լինելու մեջ, քանի որ եկեղեցին «հավատքի» վրա է հաստատված, իսկ պետությունը՝ «օրենքի»։ Ինչքա՜ն բարերար է հետզհետե ամենուր կիրառվող՝ եկեղեցին պետությունից տարանջատելու կարգադրությունը։

Այսու համոզված պետք է լինենք, որ եկեղեցին «ազատ» լինելու հետևանքով ավելի կզորանա և կծաղկի՝ քաղաքական կապանքներից ձերբազատված լինելով։ Եկեղեցին քաղաքականանալով՝ կորցնում է ամեն բան. անունը, սկզբունքները, բարոյականությունը, աստվածայնությունը, հավիտենականությունը և այլն։ Իսկ հակառակ դեպքում, երբ եկեղեցին թոթափում է քաղաքական բոլոր կապանքները, այն ավելի է շահում և բարգավաճում։ Եկեղեցու «ապաքաղաքականացումը» կամ «ապապետականացումը» իր իսկ փրկությունն է, այլապես կարող ենք եկեղեցին իր ողջ վսեմությամբ և կենսունակությամբ հողին հանձնել։

Իշխանության գալով՝ Խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը բաժանեց  եկեղեցին՝ պետությունից, կրոնական հավատքը՝ քաղաքական օրենքից, խիղճը՝ բանականությունից, եկեղեցու շահերը՝ քաղաքական-նյութական շահերից, և այդպիսով ամենից խելքին մոտ, ամենից վսեմ ու օրինավոր քայլը կատարած եղավ։ Եկեղեցու և քաղաքական իշխանության առաջին բաժանման հեղինակն Ինքը՝ Քրիստոս եղավ. Նա ակնհայտորեն տարանջատեց եկեղեցին՝ պետությունից, երբ ասաց. «Իմ թագավորությունն այս աշխարհից չէ»։ Եկեղեցու ամենապատվաբեր ու անքննադատելի շրջանն այն ժամանակամիջոցը եղավ, երբ եկեղեցիները չէին վայելում պետության «պաշտպանությունը»։

Եթե առաքելական ժամանակաշրջանը եկեղեցու կյանքի լավագույն շրջանը եղավ և եթե այդ ժամանակաշրջանում հավատքն առավել վսեմ, ներշնչող ու գեղեցիկ կերպով դրսևորվեց, այդ ամենի պատճառն այն էր, որ եկեղեցին զերծ էր աշխարհա-քաղաքական, կուսակցական բոլոր կապերից ու բոլոր պետական ենթարկումներից և ինքն իրեն նվիրել էր միայն եկեղեցու հավատացյալների բարոյական ու հոգեկան դաստիարակությանը։ Այն, երկրայինից ավելի՝ երկնային լինելով, հավատացյալին վսեմ առաքինություններ ու հիասքանչ սխրանքներ է ներշնչում։ Այն, արևի նման, կենսունակ ճառագայթներ է արձակում բոլորի սրտերին, մխիթարում է ընկճվածներին, ոգևորում տկարներին, զորացնում հուսահատներին և շողացնում իր լույսն ու հույսն ամենքի վրա՝ հանուն Ամենակալ ու Արարիչ Աստծու։

Հետևաբար, թող որ չվրդովվեն բոլոր նրանք, ովքեր կարծում են, որ պետությունը՝ եկեղեցուն «լքելով», վտանգում ու խորտակում է այն։ Այլ, ընդհակառակը, եկեղեցու համար այս բաժանումն ու «լքումը» օրհնություն պիտի լինի. բավական է միայն, որ պետությունը, համաձայն արդեն իսկ իր հռչակած սրբազան սկզբունքներից մեկի՝ ապահովի խղճի ազատությունը։

4. Եկեղեցին ու նրա նշանը - Եկեղեցու զորությունը կազմող տարրը սերն է։ Եկեղեցու՝ մինչ այժմ կանգուն մնալու պատճառը ո՛չ իր առաքելությունը, ո՛չ իր սրբերի գոյությունը, ո՛չ դավանանքի միությունը և ոչ էլ իր սրբությունը չէ։ Այն ունի լուսեղեն, երկնային մի նշան, որը գերազանցում է իր առաքելությանն էլ, իր դավանական վարդապետությանն էլ. ճշմարիտ ու աստվածային սուրբ սերն է դա, և որքան ժամանակ, որ եկեղեցին իր մեջ ունի այդ քրիստոնեական, աստվածային սերը, այն չի կարող կործանվել։

Եկեղեցին միայն մեկ բանից է վախենում. երբ իր հավատացյալների մեջ պակասում է սերը և սիրո փոխարեն անմիաբանությունն ու ատելությունը, քինախնդրությունն ու նախանձը, անօրենությունն ու անզգամությունն են տիրում։ Այդժամ եկեղեցին իսկապես վտանգի է ենթարկվում։ Վերցրե՛ք եկեղեցու միջից սերը, և իսկույն նպաստած կլինեք եկեղեցու թշնամիների ծրագրին։ Մի՛ վախեցեք անհավատությունից ու ազատամտությունից, այլ վախեցե՛ք ատելությունից և նախանձից ու այն բոլոր մոլություններից, որոնք ծնունդ են առնում ատելությունից։ 

Եկեղեցու կենդանության աղբյուրն իր սիրտն է։ Որքան էլ, որ եկեղեցին բոլոր մտավոր հատկություններով օժտված ժողովուրդ ունենա, սակայն սեր չունենա, ողբալի է այդ եկեղեցին։ Այն այլևս եկեղեցի չէ, այլ կուռքերի մեհյան։ Որքան էլ եկեղեցին հավատացյալների անթիվ բազմություն և պերճախոս ու ճառասաց, ուշագրավ պաշտոնեություն ունենա, սակայն սեր չունենա, ոչինչ չարժե։ Այդպիսի եկեղեցին այլևս Աստծու տուն չէ, այլ դևերի բնակարան։

Եթե կամենում եք եկեղեցին պանծալի դարձնել աշխարհի առաջ, ապա կարևորություն տվեք ոչ այնքան դավանական բանաձևումներին, սրբերի բազմությանը կամ մոմի ու խունկի անհրաժեշտությանը, որքան որ իմացեք ջանասեր լինել՝ գործադրելու ա՛յն պատվիրանը, որը հրեղեն նշանն է եկեղեցու. «սրանով մարդիկ կիմանան, որ դուք Իմ աշակերտներն եք, եթե սիրեք միմյանց»։ Այս պարագայում ո՞ր զորությունն արդյոք ի վիճակի կլիներ տկարացնելու եկեղեցին, որը սյունն ու հաստատությունն է ճշմարտության և սիրո. տառապա՞նքը, նեղությո՞ւնը, հալածա՞նքը, սո՞վը, մերկությո՞ւնը։ Պետք է հաստատ գիտենանք, որ ո՛չ մահը և ո՛չ կյանքը, ո՛չ հրեշտակները և ո՛չ իշխանությունները, ո՛չ զորությունները և ո՛չ ներկա կամ գալիք որևէ բան չի կարող ընկճել, տկարացնել ու քայքայել եկեղեցին։

Ցանկանում եմ վերջացնել քարոզս՝ հիշելով Հիսուսի՝ Համբարձումից առաջ Իր աշակերտներին ուղղած վերջին, քաջալերական խոսքերը. «Ես ձեզ հետ եմ մինչև աշխարհի վախճանը» (Մտթ. ԻԸ 20)։ Սա մարգարեական խոսք կամ թեական խոստում չէ, այլ հաստատուն մի վկայություն ու դրական խոստում, դաշինք ու պայման Իր ուխտի, որով պիտի հասկանանք, որ Իր հիմնած թագավորության փառքը երբեք չպիտի մարի։

Ուրեմն, պահե՛նք Նրա պատվիրաններն ու քաջալերվե՛նք՝ գիտենալով, որ Նա մեզ հետ է ընդմիշտ, և բավական է միայն այն, որ մենք չհեռանանք ճշմարտությունից և աստվածային սիրուց։ Այս ոգով ուղղե՛նք Նրան մեր աղոթքներն՝ ասելով. «Թագավո՛ր երկնավոր, անշա՛րժ պահիր քո եկեղեցին և Քո անունը երկրպագողներին պահպանի՛ր խաղաղությանդ մեջ»։ Ամեն։

Տեր Ղևոնդ վրդ. Դուրյան, «Պարզ քարոզներ», Բ հատոր, Փարիզ, 1924 թ.

Արևելահայերենի վերածեց Գևորգ սրկ. Կարապետյանը