Հիսուս Քրիստոսին խաչից իջեցնելու տեսարանը

Հիսուս Քրիստոս խաչից իջեցվեց և թաղվեց եբրայական օրենքի համաձայն: Ավետարանիչները գրում են, որ Հովսեփ Արիմաթեացին, որն աշակերտել էր Քրիստոսին, Պիղատոսի մոտ գնալով, խնդրում է Հիսուսի մարմինը: Լսելով, որ Հիսուս արդեն մահացել է՝ Պիղատոսը զարմանում է և համոզվելու համար իր մոտ է կանչում հարյուրապետին և հարցնում. «Իսկապե՞ս այդքան շուտ մեռավ»: Եվ հարյուրապետից ճշտելուց հետո թույլ տվեց, որ Հովսեփը վերցնի Հիսուսի մարմինը: Հովսեփը, մարմինն առնելով, պատեց մաքուր կտավով և դրեց նոր ժայռափոր գերեզմանի մեջ և մի քար գլորեց գերեզմանի մուտքին:

Հիսուս Քրիստոսին խաչից իջեցնելու տեսարանը չի նկարագրվում Ավետարաններում, իսկ պատկերագրության մեջ հիմնականում ներկայացվում է խաչելությանը բնորոշող կառուցվածքով: Կենտրոնում պատկերված է  խաչափայտը, վերևում՝ խամրած արեգակն ու լուսինը, իսկ ներքևում՝ Տիրամայրն է, Հովհաննես Մկրտիչը: Պատկերվում են նաև Քրիստոսի ծածուկ աշակերտներ Հովսեփ Արիմաթեացին և Նիկոդեմոսը: Վերջինս իր հետ բերում է հարյուր լիտր զմուռս Տիրոջ մարմինն օծելու համար: Խաչից իջեցնելու տեսարանում պատկերվում է այն պահը, երբ հանվում են խաչելության գամերը և Տիրոջ մարմինն աստիճանաբար վար է հակվում: Հովսեփը պահում է խաչից իջեցվող Տիրոջ մարմինը, իսկ Նիկոդեմոսը աքցանով հանում է Հիսուսի ձեռքի կամ ոտքի վերջին գամը:

Պատկերագրության մեջ մինչև 13-րդ դարի պատկերներում խաչը ներկայացվում է գետնից ոչ բարձր: Հաջորդ դարերում խաչից իջեցնելը պատկերվում է աստիճանի միջոցով: Հայկական արվեստում պատկերվում է մեկ աստիճան, որին բարձրացած Հովսեփը զգուշորեն իջեցնում է Քրիստոսի մարմինը, իսկ եվրոպական արվեստում աստիճանները երկուսն են, որոնցից մեկին կանգնած է Հովսեփը, իսկ մյուսին՝ Նիկոդեմոսը: Խաչափայտին հենված աստիճանը երբեմն խաչից բարձր է պատկերվում, որը խորհրդանշում է խաչափայտով դեպի երկինք տանող ճանապարհը: Խորհրդաբանական այս իմաստն ունեն բյուզանդական արվեստում՝ «Աստիճան», իսկ հայկականում «Սա է ճանապարհն կենաց» կոչվող նկարները: Աստիճանը նաև խորհրդանշում է դեպի Քրիստոս տանող ճանապարհը, հետևաբար «Աստիճան» անվանվող պատկերներում Քրիստոսի հետևորդները  աստիճանով բարձրանում են Երկնքի Արքայություն ու սանդուղքի վերին աստիճանի դիմաց նրանց օրհնում է հարուցյալ Փրկիչը: Արդարների այս ընթացքին, զորավիգ են հրեշտակներն ու սրբերը, իսկ ովքեր գայթակղվում և շեղվում են կյանքի այս ընթացքից, ներքև են ընկնում երկինք տանող սանդուղքից և բաժին դառնում չարին:   

Քրիստոնեական արվեստում խաչից իջեցնելու տեսարանի պատկերագրության մեջ առանձին խումբ են կազմում Ամենափրկիչ անվանվող հուշարձանները, որոնց հնագույն նախօրինակը Հավուց Թառի Ամենափրկիչն է (9-10-րդ դդ.): Խաչափայտից իջեցնելը պատկերող արվեստի եզակի այս ստեղծագործությունը 11-րդ դարում տարվել է Հավուց Թառ, որից հետո մենաստանը ստացել է Հավուց Թառի Ամենափրկիչ անունը: Հայ եկեղեցու այս կարևոր սրբությունն այժմ պահվում է Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարի թանգարանում: Այն հռչակված է եղել իր հրաշագործ և բժշկող զորությամբ: Սրա մասին կարդում ենք 1297 թ. Հավուց Թառում գրված մի ձեռագրի հիշատակարանում. «Ի ձեռն սորա բազում սքանչելիք եւ պես-պես բժշկությունք կատարին»: Միշտ չէ, որ խաչի վրա պատկերվել է Հիսուսը: Խաչը, որպես խաչելության խորհրդանիշ, քրիստոնեական արվեստում կիրառվել է վաղագույն ժամանակներից և «Հայոց մէջ հազուագիւտ են պատկերաւոր խաչերն ու խաչքարերը, եւ այդպիսիների կարգին են պատկանում Ամենափրկիչ կոչուածները, որոնցից հնագոյնը եւ հռչակաւորը Հաւուց Թառի նոյնանուն սրբութիւնն է» (Գ. Հովսեփյան, Հավուց թառի Ամենափրկիչը):

Խաչքարերը կանգնեցվել են տարբեր առիթներով և ունեցել են բնութագրական անվանումներ. «Քրիստափոր», «Ծիրանավոր», «Սուրբ Գևորգ», «Սուրբ Վարդան», «Սուրբ Սարգիս», «Ամենափրկիչ» և այլն: Այս խմբից առանձնանում են մի քանիսը, հատկապես «Ամենափրկիչ» կոչվածները, որոնք իրենց նշանակությամբ նույնացվել են «իկոնա-սրբապատկերների» հետ:

Հավուց Թառի Ամենափրկիչում պատկերված է խաչից իջեցնելու պահը, երբ արդեն հանվել են Փրկչի ոտքերի և աջ ձեռքի գամերը: Կենտրոնում Տերունական խաչն է, որի վրայից Հովսեփը և Նիկոդեմոսը իջեցնում են Հիսուսի մարմինը: Հիսուսի ձախ ձեռքը դեռևս խաչի հորիզոնական թևի վրա է: Նա գլուխը թեթև խոնարհել է դեպի աջ: Գամից ազատված ձեռքն ընկել է Հովսեփ Արիմաթեացու ուսին, որը, համակ լարված, պահելով Հիսուսի մարմինը, փորձում է այն իջեցնել խաչից, իսկ Նիկոդեմոսը հանում է մյուս ձեռքի գամը: Քրիստոսի կենտրոնական դիրքն առավել ընդգծելու համար Հովսեփը և Նիկոդեմոսը պատկերված են Փրկչին կպած, Նրա թևերի ներքո: Քրիստոսի խաչազարդ լուսապսակի վրա վերևից իջնում է թևատարած աղավնին (Սուրբ Հոգին): Ավելի վեր՝ Հայր Աստծո Աջն է: Այստեղ ներկայացվում է համագո, անբաժանելի և միասնական Սուրբ Երրորդությունը:

Հռոմի Նեկտարիոս հայրապետի միջոցով ավանդած պատմության համաձայն՝ երբ Հովսեփը փորձում է խաչից իջեցնել Քրիստոսի մարմինը, ձեռքերը տարածում է և աղոթում. «Սո՛ւրբ Աստված, Սո՛ւրբ և հզոր, Սո՛ւրբ և անմահ, որ խաչվեցիր մեզ համար, ողորմեա՜ մեզ»: Այս աղոթքը երեք անգամ ասելով, իջեցնում է խաչից, պատանում և գերեզման դնում: Հայ եկեղեցու հայրերը գրում են, որ այս սրբասացությունը կատարվում է Եսայու մարգարեության մեջ հիշվող «Սուրբ, Սուրբ, Սուրբ է Զորությունների Տերը և ամբողջ երկիրը լի է Նրա փառքով» հրեշտակների օրհներգության հետևողությամբ:

Պատկերագրական նույն կառուցվածքն ունի խաչքարային արվեստի ընտիր նմուշներից Հաղպատի «Ամենափրկիչը» (1273թ.): Խաչքարի վրա նկատվում է ավետարանական թեմաների մի ամբողջ շարք, զուգորդվում են խաչելության և խաչից իջեցնելու պատկերները: Դրանց թեմատիկ ուղղվածությունը Հիսուսի խաչելությունն է և Նրա Երկրորդ գալուստը: Խաչքարի վերին քիվին համբարձման տեսարանն է, որում հրեշտակները վեր են բարձրացնում այն ձվաձիրը, որի մեջ Քրիստոս է: Պատկերագրական նույն կառուցվածքն ունի և այս խաչքարից վեց տարի անց՝ 1279 թ., Վայոց ձորում կանգնեցված և այժմ Սուրբ Էջմիածնում պահվող Ամենափրկիչ խաչքարը:

Եվրոպական արվեստում այս թեմայի բարձրակետը դարձավ Ռեմբրանտի «Խաչից իջեցումը» գործը (1633 թ.): Խավարի ընդհանուր համապատկերում շողում է Քրիստոսին իջեցնելը ներկայացնող հատվածը: Այս մասը լուսավորվում է Հովհաննես առաքյալի ներքևից պահած ջահով: Ընդհանուր խավարի մեջ լուսավորված են նաև Տիրամայրը և ներքևում տարածված պատանքը: Ռեմբրանտի Տիրամայրն ասես 17-րդ դարասկզբի հոլանդական տարազով գեղջկուհի լինի: Պատկերը խորհրդավոր է կոմպոզիցիոն լուծումով և գունային խաղով:  

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը