Խաչելության պատկերի խորհրդավոր արտահայտությունը

Տերունական մանրանկարների շարքում «Խաչելություն» թեման ամենատարողունակն ու ընդգրկունն է: Քրիստոսի տնօրինական գործունեությունն ավարտվում է խաչով: Խաչափայտին գամված Քրիստոսով հաստատվում է կյանքի հաղթանակը մահվան վրա: Խաչելությունը նկարագրված է բոլոր չորս ավետարաններում (Մատթեոս 27:32-44; Մարկոս 15:21-32; Ղուկաս 23:26-43; Հովհաննես 19:17-27): Քրիստոնեական արվեստում «Խաչելության» թեմայի պատկերագրական կերպը մինչև իր լիարժեք և վերջնական ձևավորումն անցել է կոմպոզիցիոն մշակման բարդ ուղի: Քրիստոնեության սկզբնական շրջանում խաչելությունը պատկերվում էր հավասարաթև խաչի տեսքով (Գ դար):

Խաչելությունը ներկայացնող մանրանկարչական պատկերների կենտրոնում խաչի վրա Քրիստոս է, Նրա աջ կողմում արդարներն են, ձախում՝ մեղավորները: Նույն սիմետրիկությամբ ներկայացվում են երկու ավազակները, Տիրամայրը և Հովհաննես Մկրտիչը, քրիստոնեական եկեղեցին և հրեական սինագոգը խորհրդանշող կանայք, Քրիստոսի կողը գեղարդով խոցող Ղունկիանոս հարյուրապետը և Տիրոջը սպունգով լեղի տվող հռոմեացի զինվորը, Հիսուսի փրկչական արյունը հավաքող հրեշտակները և խաչելության առջև իրենց լույսը ծածկող լուսատուները:

Խաչելության առաջին պատկերները, ըստ ավետարանների նկարագրության, հայտնվում են 5-6-րդ դարերում: Առաջին պատկերը 430թ.-ի Հռոմի Ս. Սաբինայի փայտե դռների քանդակն է, որը ներկայացնում է երեք խաչերի պատկերագրական ձևը: «Ռաբուլայի ավետարանում» Հիսուսի ոտքերի տակ պատկերված զինվորները վիճակ են գցում նրա հագուստի վրա: Ներկա են Մարիամը՝ մյուս կանանց հետ և Հովհաննեսը, որը ձեռքը դրել է ծնոտին՝ որպես սգո նշան:

Հայկական արվեստում խաչելության հնագույն նմուշները խաչաքանդակներ են, որոնց բազմաթիվ օրինակներ պահպանվել են 4-5-րդ դարերի եկեղեցիների պատերին, իսկ կոմպոզիցիոն տեսարանի ամենից վաղ պատկերը գտնվում է Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցու որմնանկարներում (921թ.): Այս որմնանկարում խաչված Քրիստոս պատկերված է կարճթևք շապիկով, խաչի աջ կողմում կանգնած է Տիրամայրը և սուրբ կանայք, ձախից Հովհաննես ավետարանիչն է, իսկ խաչաթևերի տակ կանգնած են տեգ և սպունգ կրող զինվորները: 14-րդ դարի բյուզանդական արվեստում Ս. Մարիամ Աստվածածինը պատկերվում է ուշաթափված, կանանց ձեռքերի վրա ընկած, իսկ Հովհաննեսը՝ ցավից կքված:

Հայկական մանրանկարչության մեջ խաչելության առաջին պատկերները մեզ հասել են 11-րդ դարից («Վեհափառի ավետարան» ՄՄ № 10780, «Մուղնու ավետարան» ՄՄ № 7736 և այլն): Այն ժամանակ Հիսուսին պատկերում էին մերկ, կոնքակապով:

Հայկական արվեստում տարածված էր Քրիստոսին և Նրա երկու կողմերում խաչված ավազակներին ներկայացնող նկարաձևը: Կանոնի համաձայն՝ խաչյալ Հիսուս պատկերվում է երկար մազերով, մորուքով, գլուխը աջ թեքած (խոնարհության նշան), աչքերը բաց կամ փակ: Քրիստոս պատկերվում է գլուխը աջ թեքած, քանի որ արդարները խաչափայտի աջ կողմում են և դեպի նրանց է թեքված Տիրոջ գլուխը: Գլխի շուրջ խաչազարդ լուսապսակն է, վերևում՝ «գիր վնասուն»: Հին Հռոմում մահվան դատապարտվածների գլխավերևում գրում էին, թե որն է մահապարտի կատարած հանցանքը, որպես ծաղր և անարգանք՝ նույնը կատարում են և Հիսուսի համար և Նրա գլխի վերևը դրեցին Նրա հանցապարտության գիրը: Հիսուսի խաչափայտի գրությունը, սակայն, չեղավ «գիր վնասու», այլ՝ «Հիսուս Նազովրեցի՝ հրեաների թագավոր», որը գրված էր երեք լեզվով՝ լատիներեն, եբրայերեն և հունարեն: Լատիներենը՝ որպես հռոմեական կայսրության պաշտոնական լեզու, եբրայերենը՝ հրեաների ազգային լեզու և հունարենը՝ ժամանակի ընդհանրացած միջազգային լեզու: Պիղատոսը Հիսուսի ինքնակոչ թագավոր հաստատումը նկատեց ճշմարիտ, և ոչ՝ հանցանք: Քահանայապետը պահանջեց փոխել գրությունը և գրել, որ Հիսուս հանդգնել է իրեն թագավոր հռչակել: Օտարները կարող են կարծել, որ հրեաները իրենց թագավորին են խաչում, որն ամոթալի և անպատվություն կլիներ հրեաների համար: Պիղատոսը, Հիսուսին անմեղ նկատելով, պատասխանում է. «Ինչ որ գրեցի՝ գրեցի» (Հովհաննես 19:22) և չի փոխում գրությունը:

Որոշ օրինակներում Քրիստոսի գլխի մոտ պատկերվում են քերովբեներ կամ հրեշտակներ: Ձեռքերի ափերը գամված են խաչաթևերին, ոտքերը մեկ կամ երկու գամով ամրացված են պահպանակի վրա: Հիսուսի մարմինն ուղիղ կամ կոր դիրքով է: Խաչի հիմքը դրված է Գողգոթան խորհրդանշող վեմի վրա, որի հիմքում պատկերվում է Ադամի գանգը: Ըստ վաղնջական ավանդության՝ Ադամը թաղված է Երուսաղեմում՝ երկրի կենտրոնում: Երբ Նոյը տապանն էր կառուցում, նա հանեց Ադամի ոսկորները և իր հետ վերցրեց: Ջրհեղեղից հետո Նոյը իր զավակներին բաժանեց սրբազան նշխարները՝ նրանց տրամադրելով զանազան հողատարածքներ: Ադամի գանգը լավագույն հողատարածքի հետ նա տվեց Սեմին: Այս ավանդությունն ընկած է Ս. Գրիգոր Տաթևացու՝ Քրիստոսի Ծննդյան նվիրված քարոզի հիմքում:

Պատկերագրության մեջ հաճախ հանդիպում ենք ոտքերի տակ տապալված պատկերների. Ս. Սարգսի և Ս. Գևորգի ոտքերի տակ գալարվող վիշապը, Աստվածածնի ոտքերի տակ լուսին, Ս. Հռիփսիմե կույսի ոտքերի տակ Տրդատ թագավորը, Գաբրիել հրեշտակապետի և սրբերի ոտքերի տակ պատկերվել է ընկած հրեշտակը՝ սատանան: Մի բան պատկերել ոտքերի տակ, խորհրդանշում է հաղթել նրան, և միևնույն ժամանակ իշխանություն ունենալ նրա վրա: Խաչափայտի տակ պատկերված գանգը խորհրդանշում է մահը: Երբ մարդը ստեղծվեց Աստծո կողմից, ստեղծվեց անմահ: Սակայն Ադամը մեղանչելով զրկվեց հավերժ ապրելուց: Գթառատ Աստված Իր միածին Որդուն ուղարկեց աշխարհ՝ փրկելու համար Ադամից ժառանգած մեղքը: Աստծո Որդին Իր Արյան գնով, խաչի վրա և Իր հրաշափառ հարությամբ խորտակեց ադամական մեղքը՝ մահը: Միջնադարյան խորհրդաբանությամբ Քրիստոս համարվում է երկրորդ Ադամ, Ով եկավ Իր չարչարանքներով և փրկչական արյամբ քավելու առաջին Ադամի մեղքը: Խաչելության պատկերներում խաչափայտից հոսող փրկչական արյունը իջնելով վար, հասնում է մինչև Ադամի գանգը՝ խորհրդանշելով ադամական մեղքի լվացումը Տիրոջ արյամբ: Նույն այս պատճառով Ադամի գանգը հաճախ պատկերվում է դեպի վեր նայելիս և բերանը բաց, որով նա որպես Հաղորդություն ճաշակում է Հիսուսի փրկչական արյունը: Գողգոթայի վրա կանգնեցված խաչափայտը և Գողգոթայում ամփոփված գանգը աշխարհի չորս ծագերը և մարդկության փրկությունն են խորհրդանշում: Եկեղեցու հայրերը գրում են, որ խաչվելով՝ Քրիստոս մարդկության փրկության հույսը տարածեց աշխարհի չորս կողմերում: Ադամ անունը ևս խորհրդանշում է աշխարհի չորս կողմերը, քանի որ այս անվան տառերը ներկայացնում են աշխարհի չորս կողմերի հունարեն անվանումների սկզբնատառերը՝

Ա Antole (Արևելք)

Դ Dysis (Արևմուտք)

Ա Arktos (Հյուսիս)

Մ Mosembria (Հարավ)

Հայկական մանրանկարներում Քրիստոսի կերպարը հանգստություն է արտահայտում, միչդեռ սկսած 12-13 դարերից լատինական պատկերագրությունը Նրան ներկայացնում էր փշե պսակով՝ ընդծելով Քրիստոսի չարչարանքները խաչի վրա: Խաչափայտի վերևում երբեմն պատկերվում է հավալուսն թռչնի բույնը, ուր նա, պատռելով կուրծքը, իր արյամբ կերակրում, կենդանացնում է ձագերին՝ այլաբանորեն ներկայացնելով Հիսուսի Մարմնին ու Արյանը հաղորդվելու խորհուրդը: Անտիկ աշխարհի հեղինակներից Պլինիոս Ավագը հիշատակում է մի լեգենդ, որտեղ նկարագրվում է, թե ինչպես է օձի թունավոր շնչից հանգչող հավալուսնը փրկում իր ձագերին: Նա իր կտուցով կրծքի վրա վերք է բացում և իր արյամբ կերակրելով` փրկում ձագերին: Այդ թռչունը միջնադարում խորհրդանշում էր Քրիստոսով հիմնված եկեղեցին: Հավալուսնը օրինակն է Քրիստոսի, որ կողը պատռեց և ձագերին կենդանացրեց: Նույնպես Քրիստոս մեզ փրկագնեց Իր արյամբ: Հավալուսնը շրջված է դեպի աջ, դեպի Քրիստոսի աջ կողը, որտեղից գեղարդի հարվածից բխած արյամբ և ջրով հաստատվեց քրիստոնեական եկեղեցին:

Խաչի գագաթը խորհրդանշում է Աստծո Երկնքի դռների բացվելը, իսկ ստորին մասը՝ դժոխքի ավերումը, աջ և ձախ թևերը համապատասխանաբար նշանակում են շնորհների բաշխում և մեղքերի թողություն: Ահա այս պատճառով խաչափայտի վերևում երկինքն է պատկերվում` տիեզերքը խորհրդանշող արեգակով և լուսնով, իսկ ներքևում՝ խաչափայտի պատվանդանի ներքո՝ դժոխքի ավերումը և մարդկային հոգիների փրկությունը դժոխքի խավարի գերությունից:

Ավետարանիչները գրում են, որ խաչելության ժամանակ ամբողջ երկրի վրա խավար եղավ մինչև ժամը երեքը: Հիսուսի երկրային կյանքի հրաշքներից մեկն էր վեցերորդ ժամից մինչև իններորդ ժամը տեղի ունեցած երկրաշարժը և արևի խավարումը: Խաչելության ժամանակ կատարված խավարումը տիեզերքի օրինաչափ շարժման խախտում էր, լույսն ու խավարը խառնվում են: Խաչափայտի վերին մասի աջ և ձախ կողմերում պատկերվում են խավար և խամրած գույներով արեգակը և լուսինը: Նրանցից ոչ թե լույս է ճառագում, այլ ասես այդ լույսը պարփակվում, ամփոփվում են նրանց մեջ: Պատկերագրության մեջ լույսի խորհրդանիշն արևն է, խավարինը՝ լուսինը, իրար հետ միաժամանակ պատկերումը պատկերագրության մեջ խորհրդանշում էր խավարումը: Ըստ Ստեփանոս Սյունեցու մեկնության՝  խաչելության ժամանակ կատարված խավարումը խորհրդանշում է, որ Քրիստոսին չհավատացին քահանաներն ու հրեաները և նրանք չարժանացան Արարչի պատվական արյանը, նրանք ընտրեցին չարը, խավարայինը՝ չընդունելով աստվածային լույսը: Ոսկեբերանը գրում է, որ արևը խավարեց, որովհետև չէր կարող ցույց տալ մարդկային ամոթալի ահավոր այս գործը: Մանրանկարներում տարածված է արեգակը և լուսինը պատկերել դեմքերը ծածկած, քանի որ, ժողովրդական ըմբռնմամբ, լույսը դեմքից է ճառագում: Միաժամանակ ընդգծվում է լուսատուների ցավը և անզորությունն իրենց Արարչի կրած չարչարանքների հանդեպ, որից և արարվածները կորցնում են իրենց լույսը: Արեգակի ու լուսնի միաժամանակյա պատկերագրման պատճառաբանումն ու բացատրությունը տալիս են Ս. Ներսես Շնորհալին և Հովհաննես Ծործորեցին Մատթեոսի մեկնության մեջ: Երկնային լուսատուների միաժամանակյա պատկերումը նպատակ ուներ ցույց տալու խաչելության հետևանքով առաջացած բնության և ժամանակի օրինաչափության խախտումը: Ավետարանական մեկնություններում ասվում է, որ այս խավարմամբ կատարվեց Եսայու մարգարեությունը. «Երկնքի աստղերը երկնային բոլոր լուսատուների հետ միասին լույս չեն տալու, արեգակն իր ծագման պահին պիտի խավարի, լուսինը նույնպես իր լույսը չպիտի տա»:

Խաչելության պատկերներում մի մանրամասն կա, որ Ավետարանում բացակայում է: Խոսքը խաչի տակ պառկած առյուծի մասին է: Քրիստոս-Առյուծ զուգահեռի մասին խոսվում է Եղիշեի, Մամբրե Վերծանողի, Վարդան Անեցու, Ս. Գրիգոր Տաթևացու, Հակոբ Ղրիմեցու և այլոց երկերում: Հակոբ Ղրիմեցին իր երկերից մեկում մեկնաբանում է, որ «ի խաչելութեան Քրիստոսի Առիւծն էր տանուտէր, որ ևս ունի բազում խորհուրդ, նախ զի առիւծն թագաւոր է ի վերայ ամենայն գազանաց, և Քրիստոս թագաւոր է ի վերայ ամենեցունց արարածոց…»:

Խաչի աջ և ձախ մասերում (արևմտյան արվեստում և Կիլիկիայում) երբեմն պատկերվում են երկու այլաբանական կերպար՝ մեկը թագադիր (դրոշով), մյուսը՝ թագը գլխից ընկնելիս, որոնք համապատասխանաբար խորհրդանշում են քրիստոնեական եկեղեցին և հրեական սինագոգը, որոնցից առաջինը ստանում է Աստծո փառքը, իսկ երկրորդը զրկվում է դրանից:

Մանրանկարներում խաչված որդուն պարզված Աստվածամոր ձեռքերը մայրական անսփոփ վիշտ են արտահայտում:

Ինչպես Ադամի կողից ստեղծվեց Եվան, այնպես էլ Քրիստոսի կողից՝ հարսը՝ եկեղեցին: Քրիստոսի կողից բխած արյունը խորհրդանշում է Հաղորդությունը, իսկ ջուրը՝ մկրտությունը: Ահա այս պատճառով մի շարք պատկերներում կողից բխող արյունը եկեղեցու մանուկների բերանն է լցվում, իսկ ջուրը հոսում է դեպի մկրտության ավազան: Այս է պատճառը, որ խոցված կողի տակ շատ հաճախ պատկերվում է Տիրամայրը, որպես Մայր (Եկեղեցի) ամենայն հավատացյալների: Տիրամայրը ներկայացնելով եկեղեցին՝ միաժամանակ խորհրդաշնում է Եվային, որովհետև, ավանդության համաձայն, ինչպես որ Գողգոթայում Ադամի գանգն էր թաղված, այնպես էլ Բեթղեհեմի այրում՝ Եվայի մարմինը և ինչպես Հիսուսի արյամբ ջնջվեց ադամական մեղքը, այնպես էլ Տիրամոր երկունքով՝ Եվայի մեղքը: Խաչելության պատկերում Տիրամայրը՝ որպես երկրորդ Եվա, կանգնած է երկրորդ Ադամի՝ Քրիստոսի առջև:

13-րդ դ. վերջի և 14-րդ դ. սկզբի Վասպուրականի մանրանկարչության առավել ակնառու դեմքերից մեկի՝ Վարդան Արծկեցու «Խաչելություն» տեսարանը ռիթմիկ դասավորության և աշխույժ շարժուձևերի շնորհիվ վեր է ածվել փոթորկոտ մի իրադարձության:

«Եսայի Նչեցու Ավետարանում» «Քրիստոսի խաչելությունը» պատկերված չէ Երուսաղեմի պարսպի ֆոնի վրա: Քաղաքային պարսպի փոխարեն մանրանկարի աջ մասում տեսնում ենք հայկական տաճար հիշեցնող ճարտարապետական շինություն, իսկ ձախ մասում՝ քարաժայռ: Ճարտարապետական կառույցն այստեղ պատահական չէ, այլ անհրաժեշտ է մանրանկարի երկու կողմերի միջև հավասարակշռություն ստեղծելու համար: Մանրանկարի այդպիսի կոմպոզիցիան առավել ընդգծում է նրա դիտողական կենտրոնը՝ խաչված Քրիստոսին:

Մեկնողական գրականության մեջ, հիմք ընդունելով Աստվածաշնչի «Եվ ինչպես որ Մովսեսն անապատում բարձրացրեց պղնձե օձը, նույնպես էլ Մարդու Որդին պետք է բարձրանա, որպեսզի նա, ով հավատում է Նրան, հավիտենական կյանք ունենա» (Հովհաննես 3:14-15) խոսքը՝ խորհրդաբանական զուգահեռ է անցկացվում Մովսեսի բարձրացրած օձի և Քրիստոսի միջև: Եվ քանի որ «Աստծուց անիծված է նա, ով կախված է ծառից» (Երկրորդ օրենք 21:23) և «Քրիստոսն Օրենքի այդ անեծքից ազատեց մեզ՝ մեր փոխարեն Ի՛նքը դառնալով անեծքի առարկա, որովհետև Օրենքի գրքում գրված է. «Անիծյալ է նա, ով կախվում է փայտից»: Քրիստոսը կախվեց խաչափայտի վրա, որպեսզի բոլոր ազգերը Աբրահամին խոստացված օրհնությունն ունենան Քրիստոս Հիսուսով, և մենք, հավատալով նրան, ստանանք խոստացված Սուրբ Հոգին» (Գաղատացիներ 3:13-14):

Խաչելության գաղափարն էին արտահայտում նաև Հին կտակարանի հետևյալ թեմաներով կատարված պատկերները՝ «Աբրահամը զոհաբերում է իր որդի Իսահակին», «Դանիելը առյուծների գբում» և այլն, որոնք խորհրդաբանորեն ընկալվում էին որպես Քրիստոսի պատարագման նախատիպեր: Հայ միջնադարյան կերպարվեստում ավետարանական պատկերաշարը շատ ձեռագրերում այս պատճառով սկսվում է Իսահակի զոհաբերության պատկերով: Իսահակի զոհաբերությունը Քրիստոսի զոհաբերման կանխանշան է: Իսահակի փոխարեն զոհաբերվող խոյը Քրիստոսի պատարագի խորհրդապատկերն է, իսկ Սաբեկա ծառն էլ՝ Խաչի խորհրդապատկերն է, ուստի անհրաժեշտաբար խոյը կախված վիճակում է ներկայացվում: Մեկնաբանական գրականությունում Ներսես Շնորհալին Մատթեոսի մեկնության մեջ հստակորեն հաստատում է «Աբրահամ ծնաւ զԻսահակ՝ յօրինակ Քրիստոսի»: Հենվելով մեկնաբանական այս ավանդույթի վրա՝ Գրիգոր Տաթևացին ևս արձանագրում է. «…Զի Աբրահամ ի Ծառն Սաբեկայ ետես զԽաչն Քրիստոսի»: Կարմիր թելի նման անցնում են Իսահակ-Քրիստոս, Սաբեկա ճյուղ-Խաչ խորհրդանշային զուգահեռները: Այս է պատճառը, որ հենց հինկտակարանյան այդ դրվագով է սկսվում ավետարանական պատկերաշարը: Ուշագրավ է սաբեկա ծառի պատկերման պարագան: Սաբեկի երկճյուղ լինելը պատահական չէ: Ս. Գրիգոր Տաթևացին հետևյալ կերպ է բացատրում. «Խոյն Իսահակայ կախեցաւ զծառոյն Սաբեկայ, որ է երկճղի, որ աւրինակ էր ճշմարիտ Խաչին Քրիստոսի»: Այսպիսով, Սաբեկի երկու ճյուղերը հիշեցնում են Խաչի երկու թևերը: Սաբեկի երկճյուղ լինեը հստակորեն երևում է մասնավորաբար Վասպուրականի մանրանկարչության մեջ: Հետագայում խաչելության արտահայտիչն էր նաև «Գառն Աստծո» պատկերը:

Ինչպես մեկնաբանում է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը՝ Բաբելոնի աշտարակաշինությամբ մարդկությունը բաժանվում, իսկ խաչափայտով միավորվում է: Բաբելոնի աշտարակաշինությունից հետո մարդկությունը բաժանվեց յոթանասուներկու ազգերի՝ առաջնորդվելով նույնքան թվով նահապետների կողմից, իսկ խաչելությունից հետո մարդկությունը միավորվեց յոթանասուներկու առաքյալների առաքելության շնորհիվ:

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը