Խաչի մասին

Ո՞րն է խաչի խորհուրդը:

Հռոմեական կայսրության մեջ խաչը գործածվում էր անարգ հանցագործների, ստրուկների մահապատիժն իրականացնելու համար: Քրիստոս խաչի մահն ընտրեց` ցույց տալու, որ Աստծո կողմից սիրված և կանչված են անգամ ամենահետին համարվողները: Աղանդավորներից Եհովայի վկաները սխալ են համարում խաչի մասին տեղեկություններն ու Քրիստոսի մահը խաչի վրա` մոլորեցնելով, թե հունարեն «ստավրոս-σταυρός» բառը, որը Սուրբ Գրքում գործածվում է խաչի համար, նշանակում է նաև գերան, և Քրիստոս գերանի վրա է մահապատժի ենթարկվել: Սակայն հունարեն ժամանակակից լեզվում ևս «ստավրոս» բառը գործածվում է խաչի, խաչաձև իրերի բնորոշման համար, ինչպես օրինակ` «ստավրոդրոմի -σταυροδρόμι», որը նշանակում է խաչմերուկ: Սա ցույց է տալիս, որ ավելի քան երկու հազար տարիների Եկեղեցու փարձառությունն ու տեղեկությունները փորձում են աղավաղել աղանդավորներ, որոնք խաչի եղելությունների ժամանակներում ընդհանրապես գոյություն չեն ունեցել և վերջերս առաջած լինելով` ցանկանում են դասեր տալ Քրիստոսի առաքյալների կողմից հիմնադրված Եկեղեցիներին: Խաչի հետ կապված` բացի պատմական տեղեկություններից, դրան նվիրված գրական գործերից, կան նաև խաչափայտի մասունքները, որոնք վկայում են խաչի մասին: Այդ մասունքներից մեկը պահվում է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի Մայր Տաճարում:

Խաչը, որով մահ էին պատճառում, Քրիստոսով դարձավ միջոց, որով մահը պարտության մատնվեց: Քրիստոս խաչը վերածեց հաղթության գործիքի, և քրիստոնյաների համար խաչն այլևս հաղթության խորհրդանիշ է: Դրանից զատ, խաչը նաև նորովի վեր հառնելու խորհուրդն ունի, ինչպես որ ուսուցանում է Պողոս առաքյալը` ասելով. «Մեր միջի հին մարդը խաչվեց նրա հետ, որպեսզի քայքայվի մեղքի մարմինը, և այլևս մենք չծառայենք մեղքին» (Հռ. 6.6), «նրանք, որ քրիստոսյաններ են, խաչն են հանում իրենց մարմինը` կրքերով ու ցանկություններով հանդերձ» (Գաղ. 5.24): Այսպիսով, խաչը նաև կատարելության, իբրև նոր մարդ վեր հառնելու խորհուրդն է պարունակում` մշտապես մնալով որպես Քրիստոսով մահվան դեմ բերված հաղթանակի և հավիտենության ճանապարհը մարդկանց առջև բացող զորության խորհրդանիշ, քանզի Քրիստոսի փրկագործությունը և դրանով մարդկանց հավիտենական կյանքի շնորհումը կատարվեց խաչի վրա զոհաբերությամբ: «Նա ներեց մեզ մեր բոլոր հանցանքները և ոչնչացրեց հրամաններով հաստատված այն պարտամուրհակը, որ մեր դեմ էր, վերացրեց այն մեջտեղից և մեխեց խաչափայտին» (Կող. 2.14):

Աստված մեզ պատվիրում է երկրի վրա կուռքեր չսարքել և չպաշտել դրանք: Արդյո՞ք խաչը մեզ համար չի դարձել պաշտամունք:      

Մենք ասում ենք, որ հայերս խաչապաշտ ժողովուրդ ենք, նաև խաչին նվիրված տոներին երգում ենք. «Խաչի Քո Քրիստոս երկիրպագանեմք` Քրիստոս Քո սուրբ խաչին ենք երկրպագում»: Նշյալները կարծես թե ամբողջովին հակառակ են տասնաբանյա պատվիրաններից կուռքեր չսարքելու, միմիայն Աստծուն պաշտելու, միայն Աստծուն երկրպագելու պատվիրաններին (Ելք 20.2-5): Սակայն քրիստոնյաների համար խաչը երբեք չի ներկայանում առանց խաչյալ Քրիստոսի և կամ խաչը քրիստոնյաների ընկալումներում երբեք բաժանված չէ Քրիստոսից: Այսպիսով, խաչապաշտությունը հենց նույն Քրիստոսապաշտությունն է:

Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին ասում է, որ Քրիստոսի մահվան պատճառ եղավ ոչ միայն խաչը, այլև մեխերը, որով գամեցին Քրիստոսին, ինչպես նաև փշե պսակը, որ ևս վնաս պատճառեց Տիրոջ Մարմնին: Սակայն ինչու՞ ենք խաչը պատվում հատուկ ընկալումով: Մեր Եկեղեցու Սուրբ Վարդապետն ուսուցանում է, որ խաչին ենք հատուկ այսպիսի պատիվ ընծայում, որովհետև մահվան գործիքներից միայն խաչն է, որ նմանվում է խաչյալ Քրիստոսին կամ ձեռքերը տարածյալ Քրիստոսին: Ուրեմն, խաչն իր ձևով և պատկերով մեզ ներկայացնում է խաչյալ Քրիստոսին և կամ Իր ձեռքերը մեզ համար տարածած, մեզ Իր սիրող գիրկը կանչող Քրիստոսին: Այս ընկալումով ու նաև խաչով փրկագործության շեշտումով է Պողոս առաքյալն ասում. «Քա՛վ լիցի, որ ես պարծենամ այլ բանով, քան միայն մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի խաչով» (Գաղ. 6.14):

Ինչո՞ւ ենք խաչը համբուրում:

Մարդկային վարվեցողության ձևերից է համբույրով սիրո արտահայտությունը: Դեռևս հնուց ի վեր մարդիկ նաև համբույրով են արտահայտում իրենց ջերմ զգացումները: Այսպես մայրը համբուրում է իր երեխային, և երեխան` իր ծնողին: Նման կերպ էլ համբուրում ենք խաչը, սրբանկարները` արտահայտելով մեր ջերմ զգացումները, սերը Քրիստոսի, սրբերի հանդեպ, դրսևորելով մեր մղումն ու ձգտումը դեպի հավիտենականը, դեպի Աստված:

Համբույրի արտաքին դրսևորումը սրտի ներքին ջերմ զգացողությունից պետք է բխի, այլապես մանավանդ հոգևոր կյանքում այն կվերածվի ձևապաշտության կամ ցուցամոլության: Համբույրը, որով սերն ու նվիրումն է արտահայտվում, կարող է ներքին վատ մտադրության պատճառով դառնալ անգամ դատապարտելի, դավաճանության, ուրացման միջոց: Այսպիսին էր Քրիստոսի առաքյալներից Հուդայի համբույրը, որով նա մատնեց Փրկչին (Մատթ. 26.48-50, Ղուկ. 23.47-49): Սուրբ Պատարագի արարողության ժամանակ երգվում է. «Ողջոյն տուք միմեանց ի համբոյր սրբութեան – Ողջունեցեք միմյանց սուրբ համբույրով»: Սա այն նվիրական ողջագուրումն է, որ տարբերվում է Հուդայի համբույրից և անկեղծ հավատքի ու քրիստոնեական սիրո արտահայտությունը դառնում: Սուրբ զգացումներն են, որ սուրբ են դարձնում համբույրը, և այդ զգացումով ու նվիրումով է, որ մենք համբուրում ենք նաև առանձնահատուկ խորհրդանիշ և նշանակություն ունեցող խաչը:

Ի՞նչ է նշանակում «խաչի զորություն». հավատքի ուժի կամ չափի մասի՞ն է խոսքը:

Պողոս առաքյալն ասում է. «Խաչի քարոզությունը կորստյան մատնվածների համար հիմարություն է, իսկ մեզ` փրկվածներիս համար` Աստծու զորություն» (Ա Կորնթ. 1.18), և ավելացնում է. «Մենք քարոզում ենք խաչված Քրիստոսին ի գայթակղություն հրեաների և ի հիմարություն հեթանոսների» (Ա Կորնթ. 1.23): Խաչված Քրիստոս հրեաների համար գայթակղություն էր, որովհետև հրեաները սպասում էին մի մեսիայի, որը հզոր պիտի լիներ և իրենց ու հարազատ երկիրը ազատեր օտարների տիրապետության լծից, վերականգներ Իսրայելի նախկին թագավորությունն ու նրա փառքը: Դրա համար էլ խաչված, առաջին հայացքից պարտության մատնված մեսիայի գաղափարը գայթակղություն էր հրեաների համար:

Հեթանոսների համար խաչի քարոզությունը հիմարություն էր, որովհետև անհասկանալի էր, թե ինչպե՞ս կարելի է մեծարել այն գործիքը, որով սիրելի մեկին մահ են պատճառել: Սակայն առաքյալի խոսքով մեզ համար խաչի քարոզությունը Աստծո հզորությունն ու իմաստությունն է, որովհետև հավատքով հասկանում ենք, որ խաչով Քրիստոս մեծ հաղթանակ բերեց, և այդ հաղթանակը վկայությունն էր Աստծո զորության և իմաստության: Խաչի զորությունը Աստծո զորությունն է, որ արտահայտվեց խաչով փրկագործությամբ և պսակվեց Հարության հաղթանակով ու մարդկանց բերեց մեծագույն պարգևը հավերժության ու հավիտենական կյանքի:

Կարո՞ղ ենք խաչի խորհուրդը հասկանալ` որպես բեռ աշխարհիկ վշտերի:

Կան մարդիկ, ովքեր մտածում են, թե քրիստոնեությունը չարչարանքների մեջ ապրելու գոյաձև է, ինչպես որ Քրիստոս ցույց տվեց Իր կյանքով: Մարդ էլ կա, որ քրիստոնեական կյանքի, զղջման ու ապաշխարության իրողության սխալ հասկացողությամբ ասում է`»եթե մեղավոր եմ, ուրեմն, պիտի չարչարվեմ» և կամ` «եթե չարչարվում եմ, ուրեմն, մեղավոր եմ»: Քրիստոս ասաց. «Ով իր խաչը չի վերցնում ու Իմ հետևից չի գալիս, Ինձ արժանի չէ» (Մատթ. 10.38, 16.24, Մարկ. 8.34, Ղուկ. 9.23, 14.27): Այս խոսքը, սակայն, չի նշանակում մշտապես տառապանքների մեջ լինելու պատվեր: Խաչը նեղություններ կրելու խորհուրդն ունի, և երկրային կյանքում այսպես թե այնպես պատահում են վշտեր, դժվարություններ, այսինքն` մարդը կամա թե ակամա մի ինչ-որ ժամանակ պետք է իր այդ խաչը հանձն առնի: Սակայն մարդիկ կան, որ իրենց խաչը վերցնելով` գնում են ոչ թե Քրիստոսի հետևից, այլ ընթանում են Քրիստոսին հակառակ ուղղությամբ: Սա նշանակում է, որ ոմանք նեղությունների մեջ էլ հավատարիմ են մնում Աստծուն, իսկ ոմանք էլ, դժվարությունների, փորձությունների հանդիպելով, մեղադրում են Աստծուն և հեռանում նրանից:

Խաչը վերցնելու և Քրիստոսին հետևելու տերունական պատվերը հորդորում է ամեն պարագայում հավատարիմ մնալ Տիրոջը` նկատի ունենալով, որ քրիստոնյայի խաչն ի վերջո պսակվում է փառքով ու հաղթանակով, ինչպես որ Քրիստոսի խաչելությանը հետևեց Նրա հաղթական Հարությունը: Նեղ դռնով մտնելու Քրիստոսի պատվերն է (Մատթ. 7.13-14, Ղուկ. 13.24) իրագործվում խաչի հանձնառությամբ, Տիրոջ անշեղ հետևորդը լինելով, քանզի նեղ դուռն է փրկության տանում, իսկ լայն դուռը` հեշտ թվացող ճանապարհը, տանում է կործանման ու դատապարտման: Եկեղեցական հեղինակներն ուսուցանում են, որ նեղ ճանապարհն աստիճանաբար լայնանում է և փրկության առաջնորդում, իսկ լայն ճանապարհը` նեղանում և կործանման տանում:

Ո՞րն է խաչակնքման խորհուրդը:

Խաչակնքվելը գալիս է դեռ վաղ քրիստոնեական շրջանից և հատուկ խորհուրդ ունի: Խաչակնքվում են աջ ձեռքով, երեք մատները` բթամատը, ցուցամատը և միջնամատը միացրած, իսկ մյուս երկու մատները` մատնեմատն ու ճկույթը միասին ծալած և ափին սեղմած: Խաչակնքվելու ժամանակ երեք միացրած մատները խորհրդանշում են մի Աստվածության` Սուրբ Երրորդության երեք Անձերին, իսկ ծալված երկու միացյալ մատները` Քրիստոսի աստվածային և մարդկային միացյալ բնությունը, ըստ Հայ Առաքելական Եկեղեցու վարդապետության` Քրիստոսի մարդեղությունից հետո երկու միացյալ` աստվածամարդկային բնությունը:

Խաչակնքվելիս նախ ձեռքը հպում ենք ճակատին` ասելով «հանուն Հոր», ապա իջեցնում ենք կրծքի միջնահատվածից մի փոքր ներքև` ասելով «և Որդվո», այնուհետ ձեռքը տանում ենք դեպի ձախ` ասելով «և Հոգվույն», որից հետո` դեպի աջ` ասելով «Սրբո»: Դրանից հետո աջ ձեռքի բացված ափը դնում ենք սրտի մոտ` ասելով «ամեն»՝ դրանով խորհրդանշելով նաև մեր սերն Աստծո հանդեպ: Խաչակնքման այս ձևը մի քանի նշանակություն ունի: Նախ պարզապես խաչի նշանն ենք նկարում մեզ վրա. խաչից և նրա նշանից փախչում է չարը: Ձեռքը ճակատին հպելը և միաժամանակ «հանուն Հոր» ասելը ցույց է տալիս Աստծո` վերին երկնքում, բայց նաև, ըստ Աստվածաշնչի ուսուցման, ամենուր լինելը, ինչպես և Քրիստոս, Տերունական աղոթքն ուսուցանելով, ասաց. «Հայր մեր, որ երկնքում ես» (Մատթ. 6.9, Ղուկ. 11.2): Ձեռքը ներքև տանելով և դրա հետ «և Որդվո» ասելով` հիշում ենք մարդկության փրկության համար Քրիստոսի խոնարհվելն առ մարդիկ և Տիրոջ մարդեղացումը, Նրա փրկագործությունը: Այնուհետև ձեռքը կրծքվանդակի հատվածի երկայնքով ձախ և աջ տանելը խորհրդանշում է, որ Քրիստոսի հավատարիմ հետևորդը լինելով` այս աշխարհի ձախակողմյան համարվող իրողություններից անցնելու ենք հավիտենություն և արժանանալու աջակողմյան դասին:

Ավետարանիչն ասում է, որ Հարությունից հետո Քրիստոս համբարձվեց և նստեց Հոր աջ կողմը (Մարկ. 14.62, 16.19, Եփ. 1.20, Կող. 3.1, Եբր. 1.3, 8.1, 10.12, 12.2, Ա Պետ. 3.22): Աջը նշանակում է պատվավորը, իսկ Քրիստոս ասաց. «Ուր Ես եմ, այնտեղ կլինի և Իմ ծառան» (Հովհ. 12.26): Սակայն խաչակնքվելիս ձեռքը ձախ և աջ տանելու խորհուրդն այս աշխարհից հավերժություն անցնելու և հավիտենական պարգևների արժանանալու խորհրդանիշ չէ միայն, քանզի խաչակնքվելիս ձեռքը նախ ձախ և ապա աջ տանում են Հայ և Կաթոլիկ Եկեղեցիներում, մինչդեռ Ուղղափառները, ինչպես օրինակ` ռուսները, խաչակնքվելիս հորիզոնական շարժման ժամանակ ձեռքը տանում են հակառակ ուղղությամբ` աջ և հետո նոր` ձախ: Սրա բացատրությունն այն է, որ երբ արտասանում ենք «և Հոգվույն Սրբո», «Հոգվույն» բառի արտասանության ժամանակ ձեռքը հպում ենք սրտին, քանզի սրտով ենք զգում, նաև սրտի զգայարանի միջոցով է ներգործում Սուրբ Հոգին: Ռուս քրիստոնյաները խաչակնքվելիս ասում են «և Սրբո Հոգվույն», այսինքն` «Հոգի» բառը վերջում են արտասանում, դրա համար էլ ձեռքը վերջում են տանում ձախ` դեպի սրտի կողմը:

Ի՞նչ ներկայություն ունի խաչը հայ մշակույթի մեջ:

Հայ իրականության մեջ խաչը մեծ տեղ է գրավում մշակույթի ասպարեզում` ճարտարապետության, նկարչության, երաժշտության, գրականության, քանդակագործության, խաչքարային արվեստի, եկեղեցաշինության մեջ: Մեր եկեղեցիների ճարտարապետական նախագծերը մեծավ մասամբ խաչի պատկերի վրա են հիմնված, բազմաթիվ եկեղեցիների հիմքերը խաչաձև են: Հնուց ի վեր մանրանկարչության, սրբանկարչության մեջ կենտրոնական տեղ ունի խաչը` իր առանձնահատուկ խորհրդով: Մեր շարականները, եկեղեցական երգերը, տաղերն ու մեղեդիները երգարվեստի, երաժշտության հիանալի ստեղծագործություններ են, և դրանցից շատերը նվիրված են խաչի օրհներգությանը:

Եկեղեցական գրականության հիանալի նմուշներ են խաչի քարոզներն ու ճառերը, խաչին նվիրված ներբողները, մեկնողական գրականության մեջ` խաչի խորհրդի բացատրությունները: Մեր եկեղեցիների, վանքերի, եկեղեցական կառույցների պատերը զարդարում են խաչի պատկերով զարդաքանդակները, իսկ միայն մեր ժողովրդին հատուկ խաչքարային արվեստն ամբողջ աշխարհում հայտնի է հիանալի գլուխգործոցներով: Եկեղեցաշինության մեջ խաչի պատկերի գործածումը կառույցի հիմքի ձևից, քանդակներից ու փորագրություններից բացի, կիրառվում է նաև եկեղեցիների գմբեթներին, որոնք պսակվում են խաչերով` որպես խորհրդանիշ խաչով իրականացված փրկագործությամբ Քրիստոսի Եկեղեցու հիմնադրման և դրանով Երկնքի արքայության ճանապարհը մարդկության առջև բացելու իրողության:

Տեր Ադամ քհն. Մակարյան