Ըստ կրոնական, քրիստոնեական տեսակետի` որո՞նք են կնոջ և տղամարդու դերակատարության տարբերությունները:
Աստվածաշնչում ասվում է, որ սկզբում ստեղծվեց տղամարդը, հետո` նրա կողից կինը` որպես տղամարդու օգնական (Ծննդ. 2.18): Սակայն Աստծո կողմից երկուսին էլ հավասարապես իշխանություն տրվեց իշխելու բնության, կենդանական աշխարհի վրա: «Աճեցե՛ք, բազմացե՛ք, լցրե՛ք երկիրը, տիրեցե՛ք դրան, իշխեցե՛ք ծովի ձկների, երկնքի թռչունների, ողջ երկրի բոլոր անասունների ու երկրի վրա սողացող բոլոր սողունների վրա»,- ասվում է առաջին մարդկանց (Ծննդ. 1.28): Այս տիրելը, իշխելն առաջին հերթին չի նշանակում սպառելու, օգտագործելու վարմունք, այլ նախ և առաջ խնամքի, հոգածության ցուցաբերում: Աստվածաբանության մեջ աստվածաշնչյան այս համարն է նաև գործածվում` ցույց տալու համար Աստծո կողմից մարդու կարգվելը որպես արարչագործության տնտես: Աստվածաշնչում հենց այս իմաստով է գործածված իշխանություն հասկացությունը, և տղամարդու` կնոջ նկատմամբ գլխավոր լինելը հոգատարության, խնամքի իմաստով պետք է հասկանալ:
Երբ առաջին մարդիկ վտարվեցին դրախտից, Աստված դժվարություններ դրեց այն գործունեությունների մեջ, որոնք հատուկ էին տղամարդուն և կնոջը: Տղամարդուն ասվեց, որ քո երեսի քրտինքով պիտի ուտես քո հացը, իսկ կնոջը ցավ ու դժվարություններ տրվեցին որդեծնության մեջ (Ծննդ. 3.16, 19): Այս իրողությունը ցույց է տալիս, որ հատկապես տղամարդը պիտի զբաղվի ընտանիքի համար հաց հայթայթելով, այսինքն` ընտանիքի խնամքով ու հոգածությամբ, իսկ կնոջը հատուկ է որդեծնությունը, մայրական բնազդը, և դրանցով պայմանավորված` կանացի առանձնահատուկ գործը դաստիարակության ու կրթության կամ կանանց բնորոշ այլ գործունեության: Սակայն եթե կինը, իր կոչումն արժևորելով, զբաղվում է նաև հասարակության մեջ օգտակար գործունեությամբ, ապա դա գովելի է համարվում Եկեղեցու կողմից: Խրիմյան Հայրիկը ընտանիքի մասին իր ստեղծագործության մեջ ընտանիքը նմանեցնում է մի թագավորության, որտեղ թագավորը ամուսինն է, թագուհին` կինը: Ուրեմն, խտրականություն չենք դնում տղամարդու և կնոջ միջև ստորակայության կամ գերակայության իմաստով, այլ նշում ենք մարդկային կյանքում կնոջ ու տղամարդու դերակատարության տարբերությունը:
Աստվածաշնչում կարծես թե կնոջ ստորակայությունը նշող խոսքեր կան. «Աղոթքի ժամանակ կինը պետք է գլխաշորով լինի, իսկ տղամարդը` գլխաբաց» (Ա Կորնթ. 11.4-7, 10, 13), «կինը հնազանդ պետք է լինի ամուսնուն» (Ծննդ. 3.16, Եփ. 5.22, 24): Արդյո՞ք Եկեղեցին ընդունում է, որ կնոջ և տղամարդու իրավունքները հավասար են բոլոր ոլորտներում:
Աստվածաշնչում ասվում է, որ կինն ստեղծվեց տղամարդու համար, և ոչ թե տղամարդն է ստեղծվել կնոջ համար (Ծննդ. 2.18, Ա Կորնթ. 11.8-9): Պողոս առաքյալը նշում է, որ մարդու գլուխը Քրիստոսն է, կնոջ գլուխը` մարդը, և երբ կինն աղոթքի կանգնի, պետք է գլխին քող դնի: Տղամարդը գլխաբաց կարող է կանգնել, որովհետև, որպես խորհրդանիշ, մարդու իշխանությունը կնոջ հանդեպ արտացոլում է Աստծո իշխանությունն արարածների հանդեպ, իսկ կինը ներկայացնում է նաև իր գլուխը, որը տղամարդն է` մեղավոր արարած: Դրա համար էլ ծածկում է իր գլուխը Աստծո առջև գտնվելու, աղոթքի պահին: Այսինքն` խոսքն այստեղ խորհրդանշանների, համապատասխան իրողությունը խորհրդաբար ներկայացնելու մասին է: Այդ իշխանությունը, ինչպես նշեցինք, հիմնականում ենթադրում է սեր ու հոգածություն և ոչ թե տիրապետության, տիրոջ և ստրուկի հարաբերություն: Եվ քողը խորհրդանշում ու հիշեցնում է նաև Աստծո հոգածությունը արարածների հանդեպ և տղամարդու պարտավորությունը կնոջ հանդեպ` սիրո, հոգատարության, հավատարմության ցուցաբերումով: Ուրեմն, քողը, իբրև խորհրդանիշ, այս հիշեցումն է, և ոչ թե կնոջ ստորադասումը, քանզի քողի գործածության մասին պատվիրած առաքյալը նաև ասում է, որ Քրիստոսով այլևս խտրություն չկա կնոջ և տղամարդու միջև (Գաղ. 3.28):
Կնոջ և տղամարդու իրավունքներին անդրադառնալիս պետք է նշել, որ շփոթում կա այս առումով: Քրիստոնեությունը խոսում է կնոջ և տղամարդու դերակատարության տարբերության մասին, ինչը, սակայն, հաճախ ընկալվում է իրավունքների սահմանափակման առումով: Ե՛վ կինը, և՛ տղամարդն ունեն հավասար իրավունքներ բոլոր առաքինի գործերում, սակայն նրանց դերակատարությունը տարբեր է, քանզի կնոջը հատուկ գործառույթները տղամարդը չի կարող անել: Հին Կտակարանի ժամանակներում կանանց իրավունքների սահմանափակում կար բազմակնության, հասարակության մեջ ընդունված կնոջ ստորակայության սովորությամբ: Սակայն քրիստոնեությունը բարձրացրեց կնոջ վարկն ու հեղինակությունը: Քրիստոս իր ծննդյամբ և Հարությամբ առաջինը պատվեց կանանց: Աստծո մարդեղացումը եղավ կնոջ միջոցով և Հարության ժամանակ Քրիստոս առաջինը երևաց կին էակին` Մարիամ Մագդաղենացուն (Մարկ. 16.9, Հովհ. 20.11-18): Աստվածածինը համարվեց քրիստոնեության ամենահեղինակավոր սուրբը:
Այսօր, սակայն, մեր իրականության մեջ ընտանիքներում իշխանությունը հաճախ հասկացվում է հեթանոսական և ոչ քրիստոնեական ընկալմամբ: Շատ ընտանիքներում տղամարդիկ բազմոցին բազմած իրենց զգում են պարսից շահի պես, և կինը նրա առջև պետք է մատուցողի, աղախնի, խոհարարի, ափսեներ լվացողի և հետո էլ իր հաճույքը բավարարողի դեր ստանձնի: Սա ճիշտ մոտեցում չէ, մանավանդ երբ կինը նույնպես աշխատում և կամ էլ տնային գործերով, երեխաների դաստիարակությամբ ծանրաբեռնված է: Տղամարդկությունը կնոջը ծառայեցնելու մեջ չէ, այլ ընտանեկան իրավիճակում իրական տղամարդկությունը կնոջը հարգելն ու օգնելն է, խնամք ու սերը արտահայտելը, անգամ կենցաղային, տնային գործերում միասին լինելը: Պետք է հիշենք առաքյալի խոսքը, ով իմաստուն կերպով ասում է. «Բայց կինն առանց մարդու և մարդն առանց կնոջ չկան ի Տեր. որովհետև, ինչպես որ կինը մարդուց է, այնպես և մարդը` կնոջ միջոցով, և ամեն ինչ` Աստծուց» (Ա Կորնթ. 11.11-12):
Հայ կնոջ դերը մեծ է եղել ընտանիքի պահպանման, զավակների կրթության, դաստիարակության հարցում, նախկինում` նաև եկեղեցական կյանքում: 8-րդ դարում Հայ Առաքելական Եկեղեցին ունեցել է կին շարականագիր՝ Սահակադուխտ Սյունեցին, ինչպես նաև գրչուհիներ ու կույսեր, ովքեր իրենց կյանքը նվիրել են Եկեղեցուն, հավատքին: Ինչո՞ւ նրանցից շատ տեղեկություններ չեն պահպանվել:
Մեր շարականագիրները հիմնականում եղել են Կաթողիկոսներ, ազգային-եկեղեցական նշանավոր գործիչներ, և նրանց մասին լայն տեղեկությունները պայմանավորված են նրանց առաքելության կարևորությամբ, որոնց մասին հիշատակել են պատմիչները: Կին շարականագիրների մասին տեղեկությունները սակավ են, որովհետև նրանք լայն գործունեության շրջանակ չեն ունեցել, եղել են միանձնուհի կամ ընտանեկան շրջանակի անձ: Կին շարականագիրներից հայտնի են Սահակադուխտը և Խոսրովիդուխտը: Սահակադուխտը Դվինի կաթողիկոսարանի ավագերեց Սահակի դուստրն էր, Ստեփանոս Սյունեցու քույրը, ով վաղ հասակից կուսության ուխտ անելով` մինչև մահը ճգնել է Գառնիի կիրճի քարանձավներից մեկում: Իսկ Խոսրովիդուխտը Սուրբ Վահան Գողթնեցու քույրն է, ում գրած շարականը նվիրված է իր եղբորը, և եկեղեցիներում երգվում է Վահան Գողթնեցու տոնի օրը:
Հայ գրիչների հետ եղել են նաև կին գրչուհիներ: Մինչ այժմ հայտնի են 22 կին գրչուհիներ, ովքեր մեծ մասնակցություն են ունեցել ձեռագրերի ընդօրինակման և նկարազարդման աշխատանքների մեջ: Հայտնի է Վասպուրականի Գագիկ թագավորի կին Մլքե թագուհու Ավետարանը, ով այդ Ավետարանը պահպանել է և հանձնել եկեղեցուն, հորդորել իր ամուսնուն կառուցել Վանի Սուրբ Խաչ եկեղեցին, որի վրա և պահպանված է թագուհու պատկերաքանդակը: Թագուհին ներկա է գտնվել բարձրաստիճան հյուրերի, դիվանագետների ընդունման արարողություններին, բանակցություններին: Սյունյաց Մարիամ իշխանուհին կառուցել է Սևանավանքի Սուրբ Առաքելոց, Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիները: Սանահինի վանքի Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցել է Աշոտ Գ Ողորմած թագավորի կին Խոսրովանույշը, գրատունը` Հրանուշ թագուհին: Խոսրովանույշը կառուցել է նաև Հաղպատավանքի Սուրբ Նշան եկեղեցին:
Մեր պատմիչները հիացմունքով են խոսում կանանց մասին, ովքեր տղամարդկանց հետ կողք կողքի պայքարել են նաև հավատքի ու հայրենիքի պաշտպանության համար: Սամուել Անեցի պատմիչը հիշատակում է Այծեմնիկ անունով հայուհուն, ով հերոսաբար պայքարում էր Անիի պաշտպանության համար, Սուրբ Եղիշե պատմիչը մեծ հիացմունքով է խոսում Վարդանանց պայքարին կանանց մասնակցության մասին` նրանց անվանելով հայոց աշխարհի փափկասուն տիկնայք, ովքեր, իրենց փափկությունը մի կողմ դնելով, կնոջ բնությանն ու ֆիզիկական կառուցվածքին հատուկ տկարությունը մոռանալով, ամենայն քաջությամբ լծվեցին պայքարի գործին: Եկեղեցական տոնացույցում ընդգրկված են նաև կին սրբուհիներ, ովքեր քրիստոնեական կյանքի օրինակ են ծառայում տղամարդ և կին բոլոր քրիստոնյաների համար:
Այսպիսով, Եկեղեցու կողմից կանանց սրբադասումը, մեր պատմիչների մեծ հիացմունքը, հասարակական և հայրենիքի պաշտպանության գործին տղամարդկանց կողքին նաև կանանց մասնակցությունը, Եկեղեցու ծիսական արարողակարգում նաև կանանց ստեղծագործությունների ներգրավումը և նրանց ստեղծագործությունների կանոնականացումը ցույց են տալիս, որ հայ կյանքում մեր նախնիները հեռու են եղել կանանց ստորակարգելու ընթացքից, և մեծապես գովելի են համարել նաև կանանց ազգօգուտ ու օգտաշատ գործունեությունը:
Այսօր Հայ Առաքելական Եկեղեցին ինչպե՞ս է ընդունում կին հոգևորական ունենալու գաղափարը:
Պատմության մեջ մինչև 20-րդ դարը կին հոգևորականներ չեն եղել: 20-րդ դարում ֆեմինիստական շարժումը բերեց այն գաղափարը, որ քաղաքական, հասարակական, տնտեսական բնագավառներում կանայք ևս կարող են տղամարդկանց համահավասար գործունեություն իրականացնել: Այս շարժումն աշխուժացավ հատկապես Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, որի ընթացքում միլիոնավոր տղամարդիկ էին զոհվել, և, հետևաբար, կանայք պետք է առավել գործուն դեր ստանձնեին հասարակական կյանքում: Պետք է ասել, որ կանայք չունեին քվեարկության իրավունք, սահմանափակ էին քաղաքական, տնտեսական գործունեության իրավունքները: Եվ արդարացիորեն պայքարելով այս ամենի դեմ` ֆեմինիզմը հասավ ծայրահեղության` ցուցումներ բերելով նաև սեռական հարցերում կանանց ազատության ու նաև սանձարձակության, իր մարմնի տնօրինման իրավունքի գաղափարով արհեստական վիժեցման, նույնասեռական հարաբերությունների մեջ գտնվելու ցանկության իրավացիության և այլ մերժելի իրողությունների վերաբերյալ: Տղամարդկանց հետ համահավասար գործունեություն իրականացնելու ձգտումը ծայրահեղության հասավ նաև եկեղեցական ոլորտում, որտեղ կանայք պայքարում էին նույնպես քահանայական աստիճանին բարձրանալու համար: Ի վերջո, բողոքական եկեղեցիները սկսեցին ազատ մեկնաբանություն ցուցաբերել քրիստոնեական ավանդույթների առնչությամբ, քանզի ի սկզբանե ընդհանրապես մերժում են սրբազան ավանդությունը: Սրանից զատ արևմտաեվրոպական բողոքական եկեղեցիները քրիստոնեական ավանդական ընկալումներն ու արժեքներն աղավաղեցին՝ ըստ սեփական հայեցողության: Այս եկեղեցիներում նախ ընդունելի ու գովելի համարվեց միասեռականությունը, այնուհետև սկսեցին միասեռականներին օրհնել եկեղեցիներում, հետո նաև այդպիսիների պսակի արարողություն կատարել, և այն բոլոր եկեղեցիները, որոնք ընդունեցին միասեռականությունն իբրև սովորական երևույթ քրիստոնյայի համար, այսօր հենց այդ նույն եկեղեցիներն են, որ ընդունում են կանանց ձեռնադրությունը, քահանայությունը, եպիսկոպոսացումը: Ուրեմն, սա ցույց է տալիս, որ այդ եկեղեցիների դիրքորոշումները կամայական են:
Պատմականորեն առաքյալները միայն տղամարդիկ են եղել, Քրիստոս միայն տղամարդկանց ընտրեց Իր պատվիրած առաքելության իրականացման համար: Առաքյալի հորդորներում ևս պատվերներ կան միայն տղամարդկանց հոգևոր ծառայության կոչելու (Ա Տիմ. 5.17, Տիտ. 1.5-7): Աստվածաշնչի մեկնության տեսակետից սա բացատրվում է հարուցյալ Քրիստոսի արգելքով, երբ Քրիստոս արգելում է Մարիամ Մագդաղենացուն մոտենալ իրեն (Հովհ. 20.17), ինչը բացատրվում է նաև եկեղեցական ծառայության ոլորտում կնոջն ուղղված արգելքի իմաստով: Կանայք չեն կարող եկեղեցու խորան բարձրանալ, եկեղեցական կանոններով Մկրտության ժամանակ նույնիսկ արգելված էր կանանց մոտենալու մկրտության ավազանին, որովհետև մկրտությամբ ժառանգորդ ենք դառնում Երկնքի արքայության և հավիտենական կյանքի, որից մարդիկ զրկվել էին կնոջ մեղքի պատճառով: Սակայն այս սահմանափակումը ոչ թե դատապարտություն է կանանց հանդեպ, այլ արարողության ծիսական-խորհրդանշական լեզվով հիշեցում առաջին մարդկանց մեղսագործության ու անկման, որպեսզի մարդիկ միշտ զգոն լինեն, դիմակայեն չարի փորձություններին և կարողանան ապրել աստվածային կամքի համաձայն:
Հայ իրականության մեջ, սակայն, եղել են սարկավագուհիներ, ովքեր օգնել են քահանային եկեղեցական սպասավորություն կատարելու: Բայց դա կրել է միայն տեղական բնույթ, համընդհանուր և կանոնական չի համարվել ողջ Եկեղեցու համար, և գործադրվել է հատկապես կանանց վանքերի, կուսանոցների պարագայում: Եկեղեցում հարգվել է կին սարկավագների ծառայությունը, և երբ անհրաժեշտություն է եղել, եպիսկոպոսի թույլտվությամբ նաև կանայք են եկեղեցական այդ աստիճանը ստանձնել և եկեղեցուն մեծ օգտակարություն բերել նաև այս ոլորտում: Սուրբ Էջմիածնի Մայր տաճարի գլխավոր մուտքի դուռը Թիֆլիսի Սուրբ Ստեփանոս վանքի միանձնուհու` ավագ սարկավագուհի Հռիփսիմե Թահիրյանցի նվերն է Մայր Աթոռին 1889 թ., ինչը և վկայում է դռան վրայի փորագրությունը:
Մայր Թերեզան իր առաքելությամբ չի զիջել տղամարդ հոգևորականներին: Արդյո՞ք Հայ Եկեղեցին այսօր նման կանանց կարիք չունի:
Մայր Թերեզան մարդկանց ծառայելու կոչված տղամարդկանց ոչնով չի զիջել և շատ անգամներ նույնիսկ գերազանցել է սոցիալական ծառայության, դժվարին իրավիճակներում հայտնված մարդկանց օգնելու սպասավորության մեջ: Նա կին հոգևորական չի եղել, այլ Կաթոլիկ Եկեղեցու կանացի միաբանության անդամ: Իհարկե, այսօր էլ բոլոր հասարակություններում նման նվիրյալ կանանց կարիքը կա: Մենք սփյուռքի թեմերում ունենք կանանց կազմակերպություններ, որոնք նաև Հայաստանում են գործունեություն ծավալում: Այդ կազմակերպություններում համախմբված կանայք իրենց խնամատար, սոցիալական ծառայությունն են մատուցում: Հայաստանում ևս կան ընտանիքների, կանանց իրավունքների պաշտպանության կազմակերպություններ, որոնցում ներգրավված են հիմնականում կանայք, և գովելի է, որ կանայք այդպիսի օգտաշատ գործունեություն են ծավալում:
Տղամարդը միշտ կես-կատակ, կես-լուրջ, կնոջը մեղադրել է դրախտից վտարվելու համար: Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի միջոցով վերաբերմունքը կարծես փոխվում է կնոջ կերպարի հանդեպ: Հայ եկեղեցին տոնում է նշանավոր սրբուհիների տոները, որոնցից են Սուրբ Հռիփսիմեն, Սուրբ Գայանեն, Սուրբ Մարիանեն և այլք, ովքեր իրենց կյանքը զոհեցին հանուն Քրիստոսի: Ժամանակակից կինը թե՛ մտավոր, թե՛ հոգևոր առումով մեծ փոփոխություն է կրել: Այսօր հայ կինն ինչպե՞ս կարող է ներգրավվել Եկեղեցու գործունեության մեջ:
Եկեղեցական տոնացույցում ներգրավված են կին սրբեր, ովքեր օրինակ են հանդիսանում բոլոր ժամանակների կին թե տղամարդ քրիստոնյաների համար: Տղամարդ և կին սրբերին նվիրված տոներ կարգելով, վարքագրություններով նրանց օրինակը հավասարապես մատուցելով բոլոր հավատացյալներին` Եկեղեցին նույնապես գնահատել է սրբերի և սրբուհիների անձնազոհությունը, նվիրյալ կյանքն ու գործունեությունը` հանուն Քրիստոսի և Սուրբ Եկեղեցու: Հայ եկեղեցական անդաստանում գործում են տիկնանց կազմակերպություններ: Այս կազմակերպությունները կանոնակարգված գործունեություն են իրականացնում հատկապես կազմակերպված ծուխերում: Տիկնանց կազմակերպության անդամներն օգնում են և աջակից են եկեղեցական արարողությունների, միջոցառումների կազմակերպման, հանդիսությունների իրականացման գործում: Եկեղեցական տարբեր կառույցներում, ծխական, թեմական խորհուրդներում, գրասենյակային, վարչական աշխատանքներում ներգրավված են կանայք, ովքեր ըստ իրենց ունակությունների նաև կարող են ստանձնել բարձր պաշտոններ: Այսօր էլ Եկեղեցին կարիքն ունի նվիրյալ կանանց և սիրով սպասում է, որ առավել կստվարանան կանանց շարքերը, ովքեր բարեսիրական, տիկնանց, ծխական, թեմական կազմակերպությունների կամ եկեղեցական կառույցների մեջ ներգրավվելով` իրենց բարի ծառայությունը կբերեն մեր Սուրբ Եկեղեցուն:
Արդյոք ճիշտ չէ՞ նաև Եկեղեցու կողմից կնոջ և տղամարդու միջև հավասարությունը շեշտելն ու հաստատելը:
Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու ակնառու հոգևորականներից քահանա Ալեքսանդր Շմեմանը, ով հայտնի է աստվածաբանական ու եկեղեցաբանական լուրջ աշխատություններով, ասում է, որ հավասարության հիմքում ընկած համեմատությունը չարիքի աղբյուրն է. այն բերում է ապստամբության և բաժանումի: Դա սատանայի ծագումնաբանությունն է: Հավասարությունը հաստատվում է որպես տարբերությունների անպիտանություն: Հավասարության սատանայական սկզբունքին քրիստոնեությունը հակադրում է սերը, որի էությունը համեմատության բացակայության մեջ է: Աշխարհում չկա և չի կարող լինել հավասարություն, քանի որ աշխարհն ստեղծված է սիրով և ոչ թե սկզբունքներով:
Աշխարհը կարիք ունի սիրո և ոչ թե հավասարության: Հենց սիրո մեջ է արմատավորված մարդու երկվությունը` որպես տղամարդու և կնոջ: Դա սխալ չէ, որը մարդկությունը կարող է ուղղել հավասարությամբ, և կամ թերություն, պատահականություն չէ, այլ կյանքի էության առաջին և գոյաբանական արտահայտությունը: Սա նշանակում է, որ ոչ մի հավասարություն չկա, այլ կա գոյաբանական տարբերություն, որ հնարավոր է դարձնում սերը, այսինքն` միավորությունը և ոչ թե հավասարությունը: Հավասարությունը միշտ ենթադրում է հավասարների բազմակիություն` երբեք միավորություն չդարձող, մինչդեռ տարբերությունը բերում է միավորություն, որում տարբերությունը չի ոչնչանում, այլ դառնում է միություն, կյանք, ստեղծագործություն:
Տեր Ադամ քհն. Մակարյան