Գրքեր

«Կոտորումն մանկանց Բեթլեէմի» տեսարանի պատկերագրական նմուշները

«Կոտորումն մանկանց» թեման (Մատթ. 2:16-18), որի առաջին օրինակները հայտնի են վաղ քրիստոնեական հուշարձաններից, ունեցել է պատկերագրական ամենատարբեր մեկնաբանություններ: Այս տեսարանի պատկերագրական հիմնական կառույցը հետևյալն է. Հերովդես թագավորը նստած է ձեռքին սուր բռնած, որը խորհրդանշում է կատարվելիք արյունահեղությունը: Նրա աչքի առջև զինվորները կոտորում են անմեղ երեխաներին. ներքևում ողբացող որդեկորույս մայրերն են:

Հայկական արվեստում այդ թեմայի հնագույն նմուշը թերևս Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցու որմնանկարն է (X դ. առաջին կես): Եկեղեցու հարավային աբսիդում «Մանկանց կոտորածը» կոմպոզիցիան բաժանված է երկու մասի: Աբսիդի վերին գոտում, երկար պարեգոտն ու քղամիդը հագած և թագադրված Հերովդեսը նստած է նախշած գահի վրա, որը նեցուկ չունի: Նրա առաջ կանգնած է բարձրահասակ մի զինվոր, որի գլխին նույնպես թագ է դրված: Զինվորը բռնել է մերկ մանկան ոտքերից և ուզում է սրով խփել նրան: Սրի դատարկ պատյանը կախված է գոտուց: Թվում է, թե այս նկարը վերանորոգված է, իսկ սաղավարտն էլ փոխարինված է թագով: Վերանորոգման նշաններ երևում են նաև Հերովդեսի և զինվորի միջև ընկած տարածության մեջ: Գետնին պառկած ինչ-որ մերկ երեխա մասամբ ծածկում է երեք ավելի փոքր ֆիգուրներին, որոնք կանգնած են խորքում և շրջված դեպի զինվորը: Հերովդեսի կողմն են շրջված չորս մերկ ֆիգուրներ: Զինվորի ետևում կանգնած մի ուրիշ մերկ երեխա շրջված է դեպի աջ՝ դեպի աբսիդի դիմացի կամարակալը, ուր երկու շարքով կանգնած վեց վշտաբեկ մայրերը դիտում են կոտորածը: 

№ 7651 ձեռագրում «Մանկանց կոտորածը» ավելի մոտ է այդ թեմայի պատկերման լատինական տիպին: «V-VI դարերի լատինական տիպին,- գրում է Գ. Միլլեն,- բնորոշ է մի առանձնահատուկ գիծ. դահիճները բերում են մանուկներին և կատաղաբար նետում գետին՝ Հերովդեսի ոտքերի մոտ. քիչ հեռու նրանց մայրերը ողբում են»: «Մանուկների կոտորածը» պատկերը, ըստ Գ. Շիլլերի, պատկերագրական առումով կազմված է երեք բաղկացուցիչ մասից. «Հերովդեսը կոտորածի հրաման է արձակում. թագավորի մարդիկ կոտորում են երեխաներին կամ մարմինները ներկայացնում Հերովդեսին՝ ի հավաստումն. և մայրերը փորձում են պաշտպանել իրենց երեխաներին կամ գալիս են նրանց համար, քանի որ նրանք խողխողվում են իրենց ձեռքից»: № 7651 ձեռագրի «Մանկանց կոտորածը» մանրանկարը նույնությամբ չի նմանվում լատինական օրինակներին. ավելին, այստեղ նոր էպիզոդ կա, որ չի նշված Շիլլերի մոտ: Վերը նշված լատինական տիպը (այսինքն V և IX դարերի փղոսկրե ռելիեֆները՝ Հյուսիսային Իտալիայից և Մետցի դպրոցից) սահմանափակվում է սոսկ տեքստի պատմողական մասով՝ մայրերը ողբում են, զինվորները սպանված երեխաներին շպրտում են գահին բազմած Հերովդեսի առաջ: Մեր նկարիչը ավելի հավատարիմ է Ավետարանի տառին ու ոգուն: Մանրանկարը բովանդակում է հետևյալ դրվագները. վերևի ֆրիզում՝ Երեմիա մարգարեն, կիսանդրիով լուսանցքում, ճոխ արմավազարդի վրա եռանդով պարզել է աջը դեպի տեսարանը. Երեմիան այն մարգարեն է, որ մարգարեացել էր մանկանց կոտորածը (Երեմիա 31:15), և դա մատնանշված է Ավետարանում (Մատթ. 2:17-18): Ողբացող մարգարեի պատկերից աջ կոտորված մանուկների գլուխներն են՝ արմավենու և ոսկու պսակների մեջ: Նրանք նկարված են պալատաձև ինտերիերից դուրս, բայց դա չի խանգարում, որ պալատի ներսում նկարված զինվորը (դա երևում է նրա ասպետական հագուստից ու սրից) ծերացած Հերովդեսին, իբրև փաստ, ցույց տա մանուկների պսակավորված գլուխները: Այս տեսարանին նախորդած գործողությունը (Մատթ. 2:16) ներկայացված է ներքևի ֆրիզում, որտեղ գործողությունը աջից դեպի ձախ է զարգանում՝ մայրերը ողբում են, մի զինվոր երեխային խլել է մոր ձեռքից և գլխատում է, մի այլ գլխաբաց զինվոր սուրն է բարձրացրել: Մի քանի զինվորներ, ասպետական սպառազինությամբ, սրածայր սաղավարտներով կանգնած են, մեկը, որի դեմքը ծածկված է ցանցավոր դիմակով, վեր է ցցել սուրը՝ անցկացված մանկան մարմնով: Զինվորների խմբի առաջ սպանված երեխաներն են և ձախում, Երեմիա մարգարեի կիսանդրու տակ, մի այլ զինվոր մատնացույց է անում երեխաներին, ասես համրում նրանց: Ատամնավոր պարիսպը՝ սպանված մանկանց և շինությունները՝ ողբացող մայրերի ետևում, մատնանշում են Բեթղեհեմ քաղաքը: Նկարում կա երկու պահ, որ բացահայտ Արևմուտքի ազդեցություն է. ա) զինվորների ասպետական հանդերձանքը. բ) Հերովդեսի հանդերձանքը և թագը: № 7651 ձեռագրում ուշագրավը Երեմիա մարգարեի առկայությունն է «Մանկանց կոտորածի» լուսանցքում: Հաջորդող շատ էջերում կրկնվում են Հին-կտակարանային պերսոնաժներ (նախահայրեր և մարգարեներ): Այս հանգամանքը մատնանշում է Նոր կտակարանի կապը Հին կտակարանի հետ: Ս. Տեր-Ներսիսյանը իրավացիորեն նշում է, որ չնայած նման երևույթ դիտվում է նաև սիրիական և բյուզանդական շատ ավելի վաղ շրջանի ձեռագրերում, սակայն դրանք կիլիկյան ձեռագրերում տեղական մանրանկարիչների ինքնուրույն ստեղծագործության արդյունք են և ընդգծում են Հին ու Նոր կտակարանների միջև եղած կապը՝ մի անգամ ևս ակնարկելով Փրկչի գալստյան մասին մարգարեների գուշակությունները:   

№ 7651 ձեռագրում ներկայացված մանուկների կոտորման ողբերգական իրադարձությունը մտաբերել է տալիս Երեմիա մարգարեի մարգարեությունը. «Մի գույժ լսվեց Ռամայում, ողբ, հեծեծանք և լացուկոծ դառնագին. ողբում էր Ռաքելն իր զավակներին և չէր ուզում մխիթարվել, քանզի նրանք այլևս չկային» (Մատթեոս 2:17-18): Ընդհանուր խմբի մեջ նկարիչը կարողացել է առանձնացնել ու հակադրել զինվորների դաժանությունը որդեկորույս մայրերի ողբագին շարժումներին: Դիտողը կարծես լսում է անօգնական մայրերի աղեկտուր հառաչանքը: 

Մանրանկարիչ Հովհաննես Խիզանցին № 3717 Ավետարանում մի թերթում համադրել է երկու մանրանկար՝ Բեթղեհեմի մանուկների կոտորածը և Հիսուսի մկրտությունը: Մանուկների կոտորածի հորինվածքը հորիզոնական դասավորվածություն ունի և ռիթմավորված է: Սգացող մայրերի խումբը և մանկանը սրախողխող անող զինվորը ողղված են դեպի գահին բազմած Հերովդեսը: Հովհաննես Խիզանցին շատ պատկերավոր է ներկայացրել այդ ողբերգությունը: Կանայք ձեռքերը խնդրական շարժումով պարզել են դեպի դաժան ու անմիտ արքան, որպեսզի նա դադարեցնի սպանդը: Նրանցից առաջինը՝ որպես ողբի նշան, բռնել է գլխաշորի տակից դուրս պրծած մազերի փունջը: Հերովդեսը նույնպես ձեռքը առաջ է մեկնել, սակայն դա ընդամենը կոտորածը շարունակելու հրամանի նշան է: Մանրանկարի ներքին դրամատիզմը նկարիչը արտահայտել է հենց այդ հանդիպակաց, բնույթով իրարամերժ շարժումներով: 

 

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը

 

22.01.19
ԲաԺանորդագրվել
Ընթերցել նաև
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․