Հնուց ի վեր հայոց մեջ կարևորվել է կրթությունը: Մինչև 5-րդ դարում հայոց գրերերի գյուտը մեր նախնիներն օգտագործել են հունարեն, ասորերեն գրերը, ազնվականներն իրենց կրթությունն ստացել են նաև օտար երկրների նշանավոր ուսումնական հաստատություններում: Ինչպիսի՞ն է եղել կրթության դերն ու նշանակությունն անցյալում:
Կրթության և դրա նպատակի մասին պատկերացումները փոփոխվել են տարբեր ժամանակներում: Հնում` հատկապես նախքան քրիստոնեությունը, հասարակ ժողովուրդը կրթության մատչելի հնարավորություն չի ունեցել: Հիմնականում բարձր խավ համարվողներն են տառաճանաչ եղել, հաղորդվել տարբեր գիտություններին, սովորել մասնավոր ուսուցիչների մոտ կամ օտարերկրյա հայտնի ուսումնական հաստատություններում: Կրթությունը համարվել է սովորելու ձև, որով մինչ այդ ժամանակն ամբարված գիտելիքները, հմտությունները, հավատալիքները, սովորույթները փոխանցվել են մի սերնդից մյուսը: Կրթվածությունը, սակայն, սոցիալական դիրքի, պաշտոնի ձեռքբերման համար երկրորդական է եղել, քանզի առաջնային էր համարվում ժառանգականության գործոնը, անձնական հմտությունը: Թագավորների և նրանց տարբեր պաշտոնյաների տոհմերը հաճախ դարերով շարունակել են իրենց գործառույթները: Հասարակ ժողովրդի մոտ կրթությունը գրաճանաչության կամ գիտությունների հետ չի կապված եղել, այլ արհեստների, հմտությունների, բանավոր իմաստության փոխանցման:
Հին Կտակարանը բազմիցս գովերգում է իմաստությունը, խոսում դրա անհրաժեշտության մասին, ինչն ավելի շուտ հինկտակարանյան ժամանակաշրջանում հասկացվում էր Աստծո կամքի իմացություն և դրան համապատասխան վարմունք, իմաստուն, խելացի, աստվածահաճո վարքի դրսևորում կենցաղում, մարդկանց հետ հարաբերություններում:
Դարերի ընթացքում մարդկանց ընկալումները, հավատալիքները փոխվել են: Այդ իրողությանը զուգահեռ փոխվե՞լ է արդյոք կրթության մասին պատկերացումը:
Քրիստոնեության ընդունումից հետո կրթության վիճակը Հայաստանում զգալիորեն բարելավվեց: Եկեղեցիներին կից դպրոցներում, մեծ ուսուցչապետների կողմից հաստատված համալսարաններում հնարավորություն ստացան սովորելու նաև հասարակ ժողովրդի զավակները, ովքեր լրացնում էին հոգևորականության շարքերը, ըստ իրենց ընդունակությունների և հոգևոր փորձառության, զբաղեցնում տարբեր պատասխանատու պաշտոններ եկեղեցական անդաստանում: Կրթությունը համարվեց միջոց կարող մարդկանց կրթելու, նրանց ունակություններ ու գիտելիքներ հաղորդելու` Եկեղեցուն ու ժողովրդին ծառայության մատուցման համար:
Բացի դրանից, անուսումնությունը, տգիտությունը, հատկապես հայոց պատմիչ Եղիշեի ազդարարմամբ, համարվեց չարիքի կամ դրա տարածմանը նպաստող պատճառ. «Բոլոր չարիքները մարդու միտքն են մտնում անուսումնությունից: Կույրը զրկվում է արեգակի ճառագայթներից, իսկ տգիտությունը զրկվում է կատարյալ կյանքից: Լավ է աչքով կույր լինել, քան մտքով: Ինչպես որ հոգին մեծ է մարմնից, այնպես էլ մտքի տեսողությունը մեծ է մարմնի տեսողությունից: Եթե մեկը շատ ճոխացած լինի աշխարհական մեծությամբ, իսկ մտքով ավելի աղքատ լինի, այնպիսին ողորմելի է շատերից. ինչպես որ տեսնում էլ ենք ոչ միայն հասարակ մարդկանց մեջ, այլև նրա, որ ամենից մեծն է: Եթե թագավորը իմաստությունն իրեն աթոռակից չանի, չի կարող իր վիճակի մեջ վայելուչ լինել: Իսկ եթե մարմնավոր բաների վերաբերմամբ այսպես է, որքա՜ն ավելի ևս հոգևոր բաների վերաբերմամբ է: Ամբողջ մարմնի կենդանությունը հոգին է, իսկ մարմինն ու հոգին կառավարողը միտքն է, և ինչպես որ մի մարդու, այնպես էլ ամբողջ աշխարհի վերաբերմամբ: Թագավորը միայն իր համար չէ պատասխանատու, այլ նաև նրանց համար, որոնց կորստյան պատճառ է եղել»: Տգիտությունն այստեղ նկատի է առնվում առաջին հերթին աստվածային կամքի իմացությունից զուրկ լինելու, ինչպես և իմաստության համաձայն` ճիշտ, հոգածու, արդար ձևով չապրելու, խելացիություն չդրսևորելու առումով: Տառաճանաչությունից, գրականության ընթերցումից, ճշգրիտ գիտությունների տիրապետումից առավել է համարվում նախ Աստծո կամքն իմանալը, քանզի մարմնավոր իրողությունների պարագայում, եթե կարևոր է գիտելիքը, ապա որքան առավել ևս համապատասխան իմացություն է անհրաժեշտ հոգևոր կյանքի համար: Հայոց պատմիչը, տգիտության վնասակարությանը, մտքի զարգացման անհրաժեշտությանն անդրադառնալով, աշխարհական և հոգևոր իրողությունների շրջագծում շեշտում է հոգևորի առաջնայնությունը:
Մուսուլմանական երկրներում ևս համատարած կրթություն չի եղել: Կանանց համար հատկապես կրթությունը դժվար հասանելի իրողություններից էր: Ներկայումս մուսուլմանական առավել հետադիմական երկրներում հասարակական ու պետական կյանքում տղամարդկանց իշխանության և կանանց ստորադասության պայմանների ներքո կանանց ոչ միայն բարձրագույն, այլև տարրական կրթության հարցը բավականին լուրջ է: Կրթությանը խոչընդոտում է նաև որոշ մուսուլմանական պետություններում դեռ մանուկ հասակից աղջիկների` տարիքով մեծ տղամարդկանց հետ ամուսնացնելու սովորույթը:
Նոր ժամանակներում անձի կրթության իրավունքի գիտակցումով բավականին առաջխաղացում եղավ այս ասպարեզում: Կրթությունը հասանելի եղավ շատերին, մինչդեռ հնում կրթության հնարավորությունն ունեին «բարձր խավի» մարդիկ: 20-րդ դարում Խորհրդային Միությունը, չնայած իր աթեիստական և եկեղեցամարտ բնույթին, համատարած կրթությունը հասանելի և պարտադիր դարձրեց Միության կազմի մեջ մտած բոլոր երկրների բնակչության համար: Սակայն ոչ միայն հավատալիքների, այլև հասարակարգերի փոփոխություններով կրթության նպատակի այլ ընկալում ի հայտ եկավ: Կրթությունն սկսեց համարվել ոչ միայն գրագիտության, գիտելիքների ստացման, միջանձնային հաղորդակցության ընդունակության զարգացման միջոց, այլև միտվեց դեպի գիտելիքի և հմտությունների ձեռքբերմանը` արժեք ստեղծելու, ապրուստի միջոց հայթայթելու, նյութական հարստություն ունենալու, անհատական ներուժը զարգացնելու համար:
Արդի աշխարհի պետություններն իրենց հսկողության կամ հովանավորության ներքո են պահում կրթական համակարգը, կրթության մատուցման հարցը, օժանդակում են ուսումնական հաստատությունների գործունեությանը: Պետության համար ո՞րն է կրթության նշանակությունը:
Պետությունն այլ դիրքից է նայում կրթությանը: Պետության համար կրթության և դրա առաջընթացի հիմնական նպատակը ոչ միայն անձի մտավոր ունակությունների, մարդու հմտությունների, ստեղծագործական ընդունակությունների զարգացումն է, այլև դրանով հանդերձ` երկրի մտավոր և մշակութային ներուժը բարձրացնելը: Կրթության գործը կազմակերպվում է բնակչության կամ հասարակության, ինչպես և աշխատանքի շուկայում առկա պահանջարկին համապատասխան: Առանձին անձի շահի կողքին նկատի է առնվում հատկապես տարբեր մասնագետների առնչությամբ պետության պահանջարկը:
Այսպիսով, պետությունը հովանավորում և կարևորում է կրթությունը` երեխաներին քաղաքացիության նախապատրաստելու, պատրաստելու հմուտ, փորձառու աշխատուժ, զարգացնելու մտավոր կամ նյութական արտադրողական ուժը, օգնելու աշխատանքային ասպարեզ մտնողներին կրթությամբ ստացած իրենց գիտելիքներով մրցակցելու տեղական, նաև համաշխարհային աշխատաշուկայում: Կրթության բնագավառի զարգացումը դիտվում է որպես պետականության ամրապնդման կարևորագույն գործոն:
Այսօր առաջատար են համարվում արևմտյան կրթական համակարգն ու ծրագրերը: Տարբեր երկրներ, այդ թվում և Հայաստանը, հրաժարվում են կրթության մատուցման նախկինում ընդունված ձևերից` ընդունելով արևմտյան նոր չափանիշներ: Ի՞նչ կասեք այս մասին:
Կրթության ասպարեզում տարբեր շեշտադրումները կախված են տվյալ երկրի տնտեսական, հասարակական, հոգևոր, մշակութային, նաև քաղաքական իրադրությունից: Հասարակական պատվերը, կրթության ասպարեզում պետության և հասարակության պահանջարկներն ազդում են մանկավարժության բովանդակության ձևերի վրա, թելադրվում է մասնագետների պատրաստում, որոնց կարիքը կա նոր քաղաքական և սոցիալ-տնտեսական պայմաններում: Այդ ամենն իրականացվում է երկրների Կրթության նախարարության միջոցով:
Ներկա ժամանակներում քաղաքական գործոնն իր կշիռն ունի կրթության մեջ: Պետությանը և իշխանություններին անհրաժեշտ են այնպիսի կրթական դաստիարակություն ու քարոզչամիջոցներ, որոնցով կտարածվի և կարմատավորվի իրենց գաղափարախոսությունը, որով հիմք կհաստատվի պետական տվյալ համակարգի գոյատևման համար: Դրա վառ օրինակն են Խորհրդային Միությունը, որը միջնակարգ ու բարձրագույն ուսումնական բոլոր հաստատություններում տարածում էր աթեիզմի և սոցիալիզմի իր գաղափարաբանությունը, ինչպես և այսօր` Չինաստանը, որը կրթության միջոցով կոմունիզմի գաղափարներն է տարածում, Հյուսիսային Կորեան, որտեղ ևս գիտելիքի մատուցումից զատ ակնհայտ քաղաքական և գաղափարաբանական կրթություն է իրականացվում: Այդպիսի երկրներում ձևափոխվում և նույնիսկ աղավաղվում է «պատմություն» առարկան` ընդունված գաղափարախոսության շահերի համաձայն: Պետություններում քաջալերվում է ենթակա մարդկանց և տվյալ պետության քաղաքական համակարգում գերիշխող գաղափարախոսությանը հարող անձանց պատրաստումը` հատկապես բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների խորհուրդների, կառավարման մարմինների կազմում քաղաքական գործիչների լայն ներգրավվածությամբ կամ իշխող կուսակցության կողմից աջակցությամբ, ինչպիսի օրինակներ կան նաև Հայաստանում:
20-րդ դարի կեսերից սկսյալ` Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները, տեսնելով Խորհրդային Միության ձեռքբերումներն ու նվաճումները հատկապես տիեզերքի ուսումնասիրման և տիեզերագնացության մեջ, լրջորեն մտահոգվեց ամերիկյան կրթության արդյունավետության առնչությամբ և ըստ Խորհրդային Միության կրթական համակարգի չափանիշների` փոփոխություններ կատարեց իր կրթական ասպարեզում: Այսօր, ընդունելով արևմտյան կրթական մոտեցումներ, չպետք է մոռանալ նաև ամեն երկրի ու ժողովրդի համար առանձահատուկ պայմանների, պահանջարկի, մշակութային յուրահատկության, ավանդույթների և հավատալիքի առկայությունը:
Նոր ժամանակներում կրթությունը միտում ունի վերածվելու կրթական արտադրության` ըստ տրված ցուցանիշների: Երբեմն թվում է, որ կարծես կրթության կաղապարով միանման մարդիկ են ձուլում: Տարբեր առարկաների գիտելիքները փոխանցելով` հետո ստուգում են, թե որքանով են սովորած աշակերտները համապատասխանում կրթության արտադրության չափանիշներին: Ներկա աշխարհիկ կրթության ասպարեզում մեկ այլ բացասական մոտեցում է նկատվում` մատերիալիստական տեսակետի պարտադրանքը մարդկության պատմության, մարդու ծագումնաբանության հետ կապված: Կրթության ոլորտում մատերիալիստական հայացքի մենաշնորհը գալիս է այն իրողությունից, որ երբեմն գիտության որոշ գործիչներ գիտությունը փորձել և փորձում են դարձնել գաղափարախոսություն ընդդեմ քրիստոնեության:
Թերևս առավել արդյունավետ կլիներ զարգացնելու մտածողության ստեղծարարության, ինքնուրույն վերլուծելու, նախաձեռնող լինելու ընդունակությունները, քան ուշադրությունը սևեռել բարդ բառապաշարով տեքստերի բերանացի վերարտադրության և թվականների անգիր սովորելու պարտադրանքի վրա, այսինքն` ավելի զարգացնելու ստեղծարար մտածողությունը, գիտելիքը բարօրությանը ծառայեցնելու ունակությունը և ոչ թե մտածողության հիշելու կարողությունը: Քրիստոս Իր աշակերտներին ընտրեց ոչ թե գիտուններից ու գիտնականներից, այլ մարդկանցից, ովքեր ոչ շատ իմաստուններ էին, ոչ շատ հզորներ, ոչ շատ ազնվականներ (Ա Կորնթ. 1.26), ովքեր ճշմարտությունը, ճշմարիտ գիտելիքն ընդունելով` իրենք վերափոխվեցին դրանով և իրենց նախանձախնդրության, ջերմեռանդության, նվիրվածության, նաև անձնուրացության հատկանիշների շնորհիվ առաջադեմ գաղափարներ տարածեցին մարդկության մեջ և բարեշրջեցին աշխարհի ընթացքը: Մինչդեռ իմաստություն, գիտելիքների հսկա պաշարներ ունեցողները դրանք ճիշտ օգտագործելու, ինքնանպատակ չլինելու, վեհ և առաքինի կյանքով ապրելու, մարդկությանը ծառայություն բերելու, համընդհանուր շահի համար գործունեություն ծավալելու նախանձախնդրություն չունեին: Դրա համար է Սուրբ Գրքում ասված. «Պիտի կործանեմ իմաստունների իմաստությունը և հանճարեղների մտածումները պիտի արհամարհեմ: Ո՞ւր է իմաստունը, ո՞ւր` բանգետը, ո՞ւր` այս աշխարհի քննողը: Չէ՞ որ Աստված հիմարացրեց այս աշխարհի իմաստությունը. քանզի աշխարհն իր իմաստությամբ չճանաչեց Աստծուն Նրա իմաստությամբ» (Ա Կորնթ. 1.19-20), «իրենք իրենց իմաստունների տեղ էին դնում և hիմարացան» (Հռ. 1.22): Արդ, «Աստծու հիմարն ավելի իմաստուն է, քան մարդկային իմաստությունը, և Աստծու տկարն ավելի զորեղ է, քան մարդկային զորությունը» (Ա Կորնթ. 1.25):
Որո՞նք են կրթության վերաբերյալ աշխարհիկ և քրիստոնեական տեսակետների հիմնական տարբերությունները:
Քրիստոնեական կրթության նպատակը տարբերվում է աշխարհիկ կրթության նպատակից: Քրիստոնեական աշխարհընկալման մեջ մարդն ստեղծված է Աստծո պատկերով ու նմանությամբ: Եվ մարդու աստվածանմանության գիտակցման ու հաստատման ջանքը մարդու ձևավորման գործընթաց է, որով կրթությունն ու քրիստոնեական դաստիարակությունն իրականացվում են համատեղ:
Վերածննդի ժամանակաշրջանից, երբ մարդն սկսեց համարվել արժեք` մարդակենտրոնության ընդգծումով, կրթությունը նկատվեց սոսկ որպես ինքնազարգացման, մշակույթին հաղորդվելու, աշխարհայացք, արժեքներ ձևավորելու միջոց: Կարծիք կա, որ այդ մոտեցմամբ կրթությունն Աստծո պատկերով մարդու ձևավորման ու զարգացման միջոցից դարձավ գործիք՝ անձնավորության ներաշխարհում սեփական պատկերի ստեղծման, Աստծուց անկախ, աշխարհում ինքնուրույն մարդու կազմավորման:
Կրթությունը միայն գիտելիքներ փոխանցելու միջոց չէ, այլև հոգևորապես կայացման կարևոր պայմաններից մեկը: Այս իմաստով Եկեղեցու առաքելության մեջ կրթությունը քրիստոսակենտրոն է: Մինչդեռ աշխարհիկ կրթությունը հումանիստական կամ մարդակենտրոն է, ըստ որի` կրթությունը նպատակաուղղված է անձնական ներուժի զարգացմանը, տարբեր գիտելիքների տիրապետմանը, դրանք իրականության մեջ կիրառելու ունակության և հմտության հնարավորության հաստատմանը: Թվարկվածից զատ Եկեղեցին կարևորում և առաջնային է համարում գիտելիքների մատուցումը երեխայի հոգևոր աշխարհի ձևավորմամբ, որը մաս չի կազմում կրթության վերաբերյալ աշխարհիկ տեսակետի:
Կրթության վերաբերյալ հոգևոր և աշխարհիկ տեսակետներում տարբերություններ են առաջ գալիս մի կողմից մարդու ձևավորման` որպես Աստծո պատկերով ստեղծվածի, արարչագործության պսակի ու մտավորի միջոցով նաև նրա հոգևոր ունակությունների զարգացման, մյուս կողմից` սոսկ տառաճանաչություն սովորեցնելու, գիտելիքներ տալով` քաղաքացի, մասնագետ պատրաստելու, կրթությամբ ստացված գիտելիքները պետության շահերին ծառայեցնելու նպատակով: Այս տարբերությունները, սակայն, համագործակցության եզրեր թողնո՞ւմ են կրթության ասպարեզում Եկեղեցու և պետության միջև:
Կրթության մասին աշխարհիկ ընկալումն ուղղված է դեպի ժամանակավորը, իսկ քրիստոնեականը ներառում է նաև հոգևոր ոլորտը և միտված է ժամանակավորից անդին` դեպի հավիտենությունը: Եկեղեցու համար կրթությունը զորացնում է մարդկանց ու աշխարհին բերվող ծառայության և դրանով իսկ աստվածանմանության մեջ` բարի կյանքով ու գործերով հավիտենական կյանքին արժանանալու համար: Այսինքն` մինչ պետության համար կրթության նպատակը երկրային է և իրականացվում է վերջավոր ժամանակի մեջ, հոգևոր տեսակետով` կրթությունը պիտի նպաստի նաև մարդու հոգևոր զարգացմանը և նպատակաուղղված լինի դեպի հավիտենություն:
Պետությունը գիտակցում է, որ Եկեղեցու հոգևոր-բարոյական ուսուցումն ու հոգևոր նպատակները մեծապես նպաստավոր են պետության մեջ օրինահարգության, կարգավորության, հայրենասիրության, ազգասիրության համար: Հայաստանի Հանրապետությունը կրթության մասին օրենքով հայտարարել է, որ կրթության բովանդակությունը հասարակության հոգևոր, տնտեսական ու սոցիալական առաջընթացի հիմնական գործոններից մեկն է, և Հայաստանի Հանրապետության կրթական համակարգը նպատակաուղղված է հայ ժողովրդի հոգևոր ու մտավոր ներուժի ամրապնդմանը, ազգային և համամարդկային արժեքների պահպանմանն ու զարգացմանը, ինչին իր նպաստն է բերում նաև Հայ Եկեղեցին: Ակնհայտ է, որ պետության կողմից կրթության թիրախներից թվարկվում է հոգևորը: Այս դեպքում էլ, սակայն, նպատակն աշխարհային է: Քրիստոնեական տեսակետով կրթվելու, պետության օգտին հավատացյալի կողմից ծառայություններ մատուցելու վերջնական նպատակ է համարվում հոգևորը, Աստծո կամքի իրագործումը, հոգևոր և հավիտենական իրողությունների նկատառումը:
Թերևս Հայաստանի համար կարելի է ասել, որ այս տարբերությունները փոխլրացնող են, և Հայ Առաքելական Եկեղեցին սերտ համագործակցության մեջ է Կրթության և գիտության նախարարության հետ` նոր սերնդին կրթելու, գիտելիքներ մատուցելու, պատրաստելու պետության քաղաքացիներ և Եկեղեցու արժանավոր անդամներ, Քրիստոսի հավատարիմ հետևորդներ, Երկնքի արքայության ժառանգորդներ:
Տեր Ադամ քհն. Մակարյան