Վերաբերում, Մեծ մուտք

Երբ սարկավագը բարձր ձայնով ազդարարում է. «Մի՛ ոք յերախայից, մի՛ ոք ի թերահաւատից, և մի՛ ոք յապաշխարողաց և յանմաքրից մերձեսցի յաստուածային Խորհուրդս», սկսվում է Սուրբ Պատարագի երրորդ մասը՝ Կանոն Սուրբ Պատարագի կամ Հավատացելոց Պատարագը: Անսալով սարկավագի հրամանին՝ հին ժամանակներում սովորություն էր, որ ժողովրդի մի մասը, որ երախա (չմկրտված), թերահավատ, ապաշխարության մեջ կամ անմաքուր էր (այսինքն՝ ովքեր անմաքուր դևերից չարչարվում էին), դուրս էր ելնում եկեղեցու ատյանից և մինչև Սուրբ Պատարագի ավարտը աղոթում գավիթում, որովհետև Հավատացելոց Պատարագին կարող էին մասնակցել միայն այն հավատացյալները, որոնք մկրտված էին և ապաշխարությամբ նախապատրաստված՝ ընդունելու Սուրբ Հաղորդությունը: Այդ պահին փակվում էին նաև եկեղեցու դռները: Խոսրով Անձևացին Սուրբ Պատարագի այս հատվածի մեկնության մեջ նշում է՝ քանի որ երբ հացի ու գինու ընծաները Սուրբ Սեղան են բարձրանում, բացվում են երկինքները, և երկնայինները երկիր իջնելով՝ շրջապատում են սրբարար Սեղանը: Այդ պատճառով էլ Ավազանով չսրբվածներին և ապաշխարությամբ չմաքրվածներին, ինչպես նաև նրանց, ովքեր հավատքի մեջ հաստատված չեն, քարոզը դուրս է հրավիրում: Այսօր այս սովորությունը չկա, իսկ սարկավագի խոսքերը պարզապես մեր ուշադրությունը հրավիրելու են ծառայում թե՝ մոտենում է աստվածային խորհրդի պահը:

Կանոն Սուրբ Պատարագի կամ Հավատացելոց Պատարագի ընթացքում է, որ տեղի է ունենում սրբագործումը հացի և գինու, որոնք Սուրբ Հոգու ներգործությամբ փոխակերպվում են Քրիստոսի ճշմարիտ Մարմնի և Արյան:

Եթե մինչ Սուրբ Պատարագի երրորդ մասը քահանայի աղոթքներն ուղղված էին Քրիստոսին, ապա սկսած այս պահից՝ հիմնականում ուղղվում են Հայր Աստծուն՝ իբրև գործակից խնդրելով Սուրբ Հոգի Աստծուն, որովհետև Որդի Աստված՝ Քրիստոսը, պատարագվում է Սուրբ Սեղանի վրա: Սկսվում է սուրբ զոհաբերության մասը, որ խորհրդանշում է Քրիստոսի փրկագործ չարչարանքները, խաչելությունը, մահը և հարությունը՝ անարյուն վերակատարումով:

Դպիրները խորհրդավոր ձայնով եղանակում են. «Մարմին տէրունական եւ արիւն փրկչական կայ առաջի, երկնային զօրութիւնք յաներեւոյթս երգեն եւ ասեն անհանգիստ բարբառով. Սո՜ւրբ, Սո՜ւրբ, Սո՜ւրբ, Տէր զօրութեանց»: Տերունական Մարմինն ու փրկչական Արյունն է, որ ահա մեր առջև են գտնվում, և երկնքի աներևույթ զորքերը, այսինքն՝ հրեշտակները, առանց հանգստի, անդադար երգում են և ասում. «Դու սուրբ, դու սուրբ, դու սուրբ և զորությունների Տեր ես»:

Սարկավագը մինչ ուղղվելը դեպի սրբատուն՝ Սուրբ Ընծաները (Սկիհով) բերելու, դպիրներին ուղղելով իր խոսքը, ասում է. «Սաղմոս ասացէք Տեառն Աստուծոյ մերում, դպիրք, ձայնիւ քաղցրութեամբ զերգս հոգեւորս»: Դպիրները սկսում են քաղցր ձայնով հոգեշունչ տաղեր եղանակել, սկսվում է սրբասացությունը և կատարվում Սուրբ Սկիհի վերաբերումը, որը Քրիստոսի Իր կամքով խաչ բարձրանալու և իմանալի Գողգոթայի վրա պատարագվելու խորհուրդն ունի:

Վերաբերումն Ընծայից

Այս ժամանակ ավագ սարկավագը, լռելյայն ասելով «Ողորմիր ինձ, Աստված…» 50-րդ սաղմոսը և համբուրելով Սուրբ Սեղանն ու պատարագչի աջը, դառնում է դեպի աջակողմյան խորհրդանոցը (խորհրդանոցները լինում են Սեղանի երկու կողմերում՝ խորանի պատերի մեջ, Սեղանի «վեմ» քարին հավասար բարձրությամբ: Հարավային խորհրդանոցում խորհրդագործումից առաջ դրվում է անխմոր հացը և անապակ բաժակը, իսկ հյուսիսայինում՝ սրբության սպասքը) և խնկարկում է Սկիհը: Ապա ամենայն զգուշությամբ ու երկյուղածությամբ վերցնում է ծածկված Սկիհը, խնկերի բուրմամբ և մոմերով հանդերձ, շրջանցելով Սուրբ Սեղանը, հյուսիսից գալիս է հարավ, բերում է քահանայի մոտ: Հովհաննես Արճիշեցին նշում է՝ Քրիստոսի խորհուրդը բարձրացնելով, բերում ենք եկեղեցու հյուսիսային կողմից, այսինքն՝ մեր բնության սառած և ձմեռացած վայրից դեպի աստվածային սեղանի լուսատեսակ կողմը: Թեոդորոս Մոպսուեստացին գրում է, թե այս ժամանակ սարկավագները, որոնք վերաբերիչ սարկավագի երկու կողմերում կանգնած և ձեռքին քշոցներ ունեն, ներկայացնում են հրեշտակներին: Այս կերպ նրանք ցույց են տալիս Սուրբ Մարմնի մեծասքանչ հանգամանքը: Որովհետև, ծանոթ սովորության համաձայն, երբ այս աշխարհի մեծերից մեկի մարմինը դրվում էր դագաղում, մի քանի հոգի օդը հովահարում էին:

Սուրբ Սկիհի վերաբերումը հանդիսավոր օրերին կատարվում էր բեմից դաս իջնելով, ապա՝ բեմ, իսկ Ավագ հինգշաբթի օրը բեմից իջնելով եկեղեցու ամբողջ շրջանն էին կատարում:

Մինչ քահանային տալը՝ սարկավագը Սկիհը վեր է բարձրացնում՝ երեսը դեպի հյուսիս, լռելյայն ասելով. «Արևի մեջ նա վրանն իր խփեց, իսկ ինքն ասես փեսա լինի, որ ելնում է առագաստից» (Սաղմոս 18:6): Դեպի արևելք դառնալով՝ ասում է. «Ճանապարհ բացեք նրա համար, ով նստում է երկինքների երկնքում, արևելյան կողմում (Սաղմոս 67:34): Հետո հարավային կողմը հասնելով՝ ասում է. «Աստված հարավից կգա և սուրբը՝ Փառան լեռից. բոլոր ապրողները, իրենց գործերը մի կողմ թողնելով, թող օրհնեն Տիրոջը» (Բ Օրինաց 33:2):

Աղօթք Մեծի մտից

Սրբասացության այս պահին պատարագիչը խոնարհվելով բազկատարած ծածուկ երկար աղոթք է կարդում: Քահանան խոնարհեցնում է պարանոցը և միտքը ձեռքերի հետ երկինք է բարձրացնում՝ դեպի քահանայապետ Քրիստոսը և աղոթում՝ ասելով. «Մարմնավոր ախտերով ու ցանկություններով բռնվածներիցս ոչ ոք արժանի չէ մերձենալու Քո Սեղանին կամ սպասավորելու Քո արքունական փառքին» և խնդրում է, որ իր միտքն ու հոգին սրբի չարի բոլոր պղծություններից և իրեն արժանացնի Սուրբ Խորհրդի ընծաները՝ Հիսուսի

Մարմինն ու Արյունը, մատուցելու Աստծուն: Աղոթքում շեշտվում է Տիրոջ անհասանելի և անհամեմատելի փառքը: Ներսես Լամբրոնացին ծածուկ այս աղոթքը մեկնելիս նշում է, որ Աստված շնորհ արեց ոչ այլ արարածի և ոչ հրեշտակներին, այլ մարդուն և նմանվեց նրան Իր Որդու միջոցով և ցույց տվեց, որ ողորմած ու ներող է: Քրիստոսի միջոցով մարդկանց ուսուցանեց սպասավորությունը և սպասավորելու շնորհը տվեց ոչ թե հրեշտակներին, այլ մարդկանց:

Երբ վերաբերման թափորը հասնում է Սուրբ Սեղանի առջև և երբ պատարագիչն իր աղոթքն արդեն վերջացրած է լինում, սարկավագը մոտենում է նրան՝ քողարկված Սկիհը բարձր բռնած: Պատարագիչը Սուրբ Սեղանը և Սկիհը խնկարկելուց հետո, սարկավագի հետ փոխն ի փոխ, երկու անգամ փառաբանական սաղմոս է ասում: Նախ՝ սարկավագն է ասում. «Ո՛վ իշխաններ, ձեր դռները վեր բարձրացրեք, և հավիտենական դռները թող վեր բարձրանան, ու փառքերի թագավորը պիտի ներս մտնի» (Սաղմոս 23:7): Պատարագիչը խնկարկելով հարցնում է. «Ո՞վ է այս փառքերի Թագավորը, զորությունների հզոր Տերը, պատերազմում զորեղ Տերը» (Սաղմոս 23:8): Այսպես կրկնվում է երկու անգամ, իսկ երրորդ անգամ սարկավագը, Սկիհը հանձնելով քահանային, պատասխանում է. «Սա Ինքն է փառքերի Թագավորը»: Պատարագիչը Սկիհը սարկավագից վերցնելով՝ բարձրացնում է վեր, օրհնում ժողովրդին. «Օրհնեալ եկեալ անուամբ Տեառն, օրհնութիւն ի բարձունս» խոսքերով խաչակնքում և ապա զգուշությամբ ու երկյուղածությամբ, ահով ու դողով դնում Սուրբ Սեղանի վրա:

Սրբասացությունը և վերաբերումը կատարվում են հանդիսավոր ձևով ու շարժումներով, որոնք մեր նախնիները բնորոշել են որպես «Գեղեցիկ ու աստվածավայելուչ կարգ»:

Վերաբերումի ժամանակ հավատացյալները պետք է դրսևորեն հավատքի, հույսի և սիրո նշաններ և խնդրեն Աստծուց, որ ընդունի իրենց հոգևոր ընծաները՝ աղոթքն ու հավատքը ի Քրիստոս:

Մատուցումն Ընծայից

Պատարագիչն այնուհետև խնկարկում է Սկիհը, կրկին լվանում իր մատները, որպես մաքրության ու անարատության նշան, որովհետև իր մատներով պիտի դիպչի Սուրբ Մարմնին և Արյանը և ծածուկ՝ մի տուն սաղմոս ասում: Մատները լվանալը միաժամանակ մի օրինակ է ուղղյալ ժողովրդին, որպեսզի ներկաներն էլ հոգեպես սրբվեն և պայծառ մտքով և մաքուր սրտով մոտենան աստվածային Սուրբ Խորհրդին: Այստեղ խնկարկությունը կատարվում է ի հիշատակ յուղաբեր կանանց կողմից հարության առավոտյան Քրիստոսի գերեզմանի համար բերված խունկի (Ղուկաս 24:1):

Սարկավագը ժողովրդին հոգեպես նախապատրաստում է մեծագույն խորհրդին և հորդորում է մեծ երկյուղածությամբ, կատարյալ հավատով և լի սիրով կանգնել Աստծու Սեղանի առջև և ամեն բարի գործերով զարդարված աղոթել, որովհետև մոտենում է հացն ու գինին Քրիստոսի Մարմնի և Արյան վերածվելու սրբազան և խորհրդավոր պահը. «Եվ դարձյալ, հավատով և սրբությամբ կանգնենք աղոթքի Աստծու Սուրբ Սեղանի առաջ՝ երկյուղով, ոչ թե խղճի խայթով ու գայթակղությամբ, ոչ թե նենգությամբ ու խորամանկությամբ, ոչ թե պատրանքներով ու խաբեությամբ, ոչ թե երկմտությամբ ու թերահավատությամբ: Այլ՝ ուղիղ վարքով, պարզամտորեն, հաստատամտությամբ, կատարյալ հավատով, լի սիրով, լցված և առատացած ամեն տեսակի բարի գործերով, կանգնենք Աստծու Սուրբ Սեղանի առաջ և մեր Տիրոջ ու Փրկչի՝ Հիսուս Քրիստոսի հայտնության և մյուս անգամ գալստյան օրը արժանի գտնվենք ողորմության շնորհների»: Խոսրով Անձևացին այս քարոզը մեկնելիս, նշում է, թե այն ասես մեզ քնից արթնացնում է, խորանը Աստծու Սեղան է կոչվում, քանի որ այն գտնվում է Աստծու առջև և իր վրա բազմած ունի Աստծու Որդուն: Այս պատճառով էլ պատվիրում է ահով կանգնել Սուրբ Սեղանի առջև: Եվ մեկնության մեջ Խոսրով Անձևացին շարունակում է, թե գայթակղության խղճմտանքը մեղքով սայթաքածին է վերաբերում, ով եթե մեղքի պատճառած խղճմտանքը խոստովանությամբ չի հանել իր սրտից, թող ահավոր այս ժամին Սուրբ Սեղանի առջև չկանգնի: Իսկ խորամանկ նենգությունն այն է, որ ձևացնում են, թե սեր ու խաղաղություն ունեն եղբայրների նկատմամբ, բայց իրենց մեջ նենգությամբ չարություն են խորհում: Խաբեության պատրանք է, երբ մարդիկ մեղավոր լինելով՝ ձևանում են արդար, կամ մարդկանց աչքին իրենց ցույց տալիս՝ իբր սիրով լեցուն են, պարզամիտ, երբ իրականում այդպիսին չեն: Այդ պատճառով քարոզի շարունակության մեջ սարկավագը հորդորում է պարզ մտքով, այսինքն՝ ներկայանալ այնպիսին, ինչպիսին կաս, միամիտ սրտով՝ Աստծու և մարդկանց նկատմամբ ողջմտությամբ և մտքով չշեղվելով, և կատարյալ հավատքով կանգնել Աստծու Սուրբ Սեղանի առաջ: Ապա սարկավագը հիշեցնում է նաև Քրիստոսի գալստյան մասին, որպեսզի անպատրաստ չմոտենանք աստվածային Սեղանին:

Եվ սարկավագը աղոթքով կնքում է քարոզն՝ ասելով. «Ամենակալ Տեր Աստվածը թող ապրեցնի և ողորմի մեզ»:

Մինչ սարկավագի քարոզը քահանան ծածուկ աղոթում է. «Տէր Աստուած զօրութեանց…» -ը: Քահանան խնդրում է, որ արժանի համարվի մատուցելու Սուրբ Պատարագը, ինչպես նաև խնդրում է, որ Աստված անտեսի մարդկանց և առաջին հերթին իր՝ պատարագիչ քահանայի գործած մեղքերը: Խոսրով Անձևացին այս աղոթքի մեկնության մեջ մեջբերում է Աբրահամ նահապետին, որն արդար և հպարտությունից հեռու մարդ էր, սակայն, Աստծու հետ խոսելիս՝ իրեն միշտ հող և մոխիր էր համարում: Ըստ մեկնության՝ ինչպես որ կերակրով մարդ մեղանչեց և մահկանացու դարձավ, նույնպես և կերակրով՝ Հացով և Գինով, մարդկանց տրվեց փրկություն և անմահություն:

Իսկ Լամբրոնացին ծածուկ այս աղոթքի մեկնության մեջ ևս շեշտում է Աստծուց մարդկանց տրված շնորհը, ըստ որի՝ Աստված ո՛չ կենդանիներին, ո՛չ թռչուններին, այլ միայն մարդուն շնորհ արեց և վերցրեց նրա բնությունը:

Սուրբ Խորհուրդը Լամբրոնացին անվանում է Թողության դեղ՝ ավելացնելով, թե Քրիստոս Ինքն է այդ դեղը:

Այնուհետև քահանան Սկիհի ծածկոցը բացում է կես չափով և բարձր ձայնով մի կարճ աղոթք ասում. «Շնորհօք եւ մարդասիրութեամբ….», խաղաղություն է տալիս ժողովրդին և ձեռնամած, մի քիչ աջ է թեքվում՝ հայացքը հառած Սկիհին:

Նախնական քրիստոնեական եկեղեցում միակ իրավասու պատարագիչը եպիսկոպոսն էր:

Սուրբ Հաղորդության խորհուրդը 4-րդ դարից սկսեց նկատվել «երկյուղ և սարսափ ազդող մի խորհուրդ»: Ըստ Սբ. Հովհան Ոսկեբերանի՝ Սուրբ Հաղորդության խորհուրդը «ներկայացնում է մի պահ, երբ երկինքը բացվում է և հրեշտակներն են իջնում»:

Եվ իբրև «ահեղ» խորհուրդ, այս ըմբռնումը զարգացավ նախ Երուսաղեմում 4-րդ դարում, Սբ. Կյուրեղի օրոք, և աստիճանաբար դեպի հյուսիս տարածվեց: Այդ հզոր գործոն դարձավ Արևելյան եկեղեցիներում Սուրբ Պատարագի բարեշրջման մեջ:

Այդ բարեշրջման հետևանքով, հավատացյալները հարմար չնկատեցին «տեսնել» կամ «լսել» «ահեղ խորհուրդը»: Այս պատճառով, հետզհետե, Սուրբ Հաղորդության աղոթքները «գաղտնի» դարձան, իսկ Սուրբ Պատարագի այն մասերը, որոնք բարձրաձայն էին երգում կամ արտասանում, աստիճանաբար հետագա դարերում ավելացան, որպեսզի աղոթքների իմաստը ճոխանա և հանդիսավոր կերպով ներկայացվի:

Սուրբ Իրենեոսն ասում է, թե Սուրբ Հաղորդությունը եկեղեցու համար այն է, ինչ այրի կնոջ համար իր փոքրիկ լուման՝ «իր ամբողջ կյանքը» Աստծու գանձանակի մեջ նետված (Մարկոս 12:41-44):

Ողջույն

Պատարագիչն ընծաների վերաբերումից հետո Սկիհի ծածկոցը բացում է կես չափով և բարձրաձայն մի կարճ աղոթք է ասում. «Շնորհօք եւ մարդասիրութեամբ….», խաղաղություն տալիս ժողովրդին և ձեռնամած, մի քիչ աջ է թեքվում՝ հայացքը հառած Սկիհին: Այդ պահին սարկավագը համբուրում է Սուրբ Սեղանն ու պատարագչի աջը և ապա բարձրաձայն տալիս ողջույնի ու սիրո միության հրաման. «Ողջոյն տուք միմեանց ի համբոյր սրբութեան. եւ որք ոչ էք կարողք հաղորդիլ աստուածային խորհրդոյս, առ դրունս ելէք եւ աղօթեցէք» (Ողջույն տվեք միմյանց սուրբ համբույրով և նրանք, ովքեր չեք կարող հաղորդակից լինել աստվածային այս խորհրդին, թող դռներից դուրս գան և աղոթեն):

Ողջույնը խորհրդանշում է Քրիստոսի և հավատացյալների միջև կնքված հաշտությունը Սուրբ Հոգու ներգործությամբ և եկեղեցու միությունն աստվածպաշտության մեջ:

Ողջույնը կամ խաղաղության համբույրը, որ հաշտության գրավականն է, հավատացյալներին Սուրբ Հոգով իրար հետ եղբայրացումի խորհրդանշանն է, նույնպես՝ Աստծու սիրով եկեղեցու միության: Երբ ընծաները խորանի վրա են դրվում՝ Քրիստոսի հավաքական Մարմինը՝ այսինքն եկեղեցին, իր անդամներով հանդերձ, խորհրդանշական կերպով Երկնային Խորանի վրա է դրվում, և այդ կերպով՝ Աստված Իր արարածների հետ է հաշտվում:

Պողոս առաքյալը հանձնարարում է հավատացյալներին, որ իրար ողջունեն «սուրբ համբույրով» (Հռոմեացիներ 16:16; Ա Կորնթացիներ 16:20; Բ Կորնթացիներ 12:12): Խոսրով Անձևացին Սուրբ Պատարագի մեկնության մեջ նշում է, որ սուրբ համբույրն այն է, որը մաքուր սիրով է և ոչ թե նենգավոր ու պոռնկական խորհրդով, այլ եղբոր նկատմամբ մաքուր մտքով: Եվ քանի որ Քրիստոսն է պատարագվում, սարկավագը հորդորում է, որ հոգով անմաքուրներն ու աղտեղիները թող դուրս գան, քանզի արժանի չեն հոգևոր ուրախությունը վայելելու:

Սուրբ Հաղորդություն ստանալու արժանի լինելու համար, 2-րդ դարի եկեղեցական կանոնի համաձայն, հավատացյալի առաջին պարտականությունն էր հաշտվել ամեն մարդու հետ:

Ըստ հնագույն սովորության՝ ողջույնը կամ խաղաղության համբույրը «Մատուցում»-ից առաջ էր փոխանակվում: Եվ միայն 4-րդ դարի կեսին, Երուսաղեմում ողջույնը բերվեց այնտեղ՝ որտեղ գտնվում է այժմ հայկական Պատարագի մեջ:

Որից հետո սարկավագը աջակողմյան աստիճանից իջնում է դեպի դասը, խնկարկում է երիցագույն անձին, համբուրում նրա ձեռքն ու ասում. «Ողջոյն տուք միմիանց ի համբոյր սրբութեան. Քրիստոս ի մէջ մեր յայտնեցաւ»: Այնուհետև սարկավագը բեմ է բարձրանում, պատարագիչը օրհնում է ժողովրդին, ապա Սուրբ Սեղանին դառնալով՝ ծածկում է կիսաբաց Սկիհը: Ողջույն ստացող երիցագույն հոգևորականն էլ իր հերթին քահանաների և դպիրների դասին է փոխանցում սիրո ողջույնը և ապա ժողովրդին՝ ասելով. «Քրիստոս ի մէջ մեր յայտնեցաւ»: Երբ հավատացյալները ողջույնը ստանում են, իրենք էլ իրենց հերթին փոխանցում են այն: Ողջույն փոխանցողը ասում է. «Քրիստոս ի մէջ մեր յայտնեցաւ», իսկ ստացողը պատասխանում է. «Օրհնեալ է յայտնութիւնն Քրիստոսի»:

Հավատացյալները, միմյանց ողջույնը փոխանցելով, ջանում են ըմբռնել և զգալ իրենց ներքին հաշտությունը Աստծու հետ, ինչպես և յուրաքանչյուր քրիստոնյա ընկերոջ հետ: Հավատացյալները պետք է նաև ջանան մաքրագործել իրենց անձերը՝ հպարտությունից, ատելությունից, նախանձից, չարամտությունից և այլ մոլորություններից, որոնք անհամերաշխություն են ստեղծում, խանգարում են ներդաշնակությունը՝ Քրիստոսի Մարմնի մեջ, որ է եկեղեցին:

Դպիրները հաղթականորեն երգում են «Քրիստոս ի մէջ մեր յայտնեցաւ»-ը: Քրիստոս մարդկանց հոգիների մեջ հայտնվելով, խաղաղության ձայն լսվեց, և սուրբ ողջույնի, այսինքն՝ մարդկանց եղբայրության հրաման տրվեց, որով և ամբողջ եկեղեցին մեկ սիրտ, մեկ հոգի դարձավ, համբույրը դարձավ միության կապը, թշնամությունը հեռացավ և սերը սփռվեց ընդհանուրիս վրա:

Ուշագրավ են Ֆրիկի հետևյալ տողերը.

Բանն որ յառաջ քան զյաւիտեանս,

յերկնից ի մեզ խոնարհեցաւ.

յորժամ բացաւ ակըն հոգոյս,

Քրիստոս ի մէջ մեր յայտնեցաւ:

Երբ տընկեցաւ քո սէրդ ի յիս,

Որ Էնն Աստուած աստ բազմեցաւ,

յորժամ ազդումն եղաւ հոգոյս,

խաղաղութեան ձայն հնչեցաւ:

Արժանաւորք եղաք տեսլեամբ

սուրբ ողջունի հրաման տըւաւ.

նորոգեցաւ մարդն առաջին,

երբ զըւարակըն զենեցաւ:

Արդ պաշտօնեայք բարձեալ ըզձայն,

տուք օրհնութիւն յոր հաճեցաւ.

հաղորդէաք սուրբ սեղանոյն,

շրջապատեալ ըզսեղանաւ:

Միասնական աստուածութիւն

ի սրովբէից փառատրեցաւ,

մեք ընդ նոսին օրհնաբանեմք,

որ ի Հօրէ լոյս ծագեցաւ….

Հովհաննես Արճիշեցին նշում է, որ ողջույնի պահին բազմությունը համակամությամբ ու սիրով լինում է մի անձ, ցույց տալու, թե Քրիստոսի Մարմնի և Արյան բաշխվելու պատրաստ շնորհների պարգևներին սպասում են միակամ հույսով ու հավատքով:

Գոհություն

Ապա սարկավագը հիշեցնում է, թե մոտեցել է սրբագործության պահը, մոտեցել է հացն ու գինին Քրիստոսի Մարմնի և Արյան վերածվելու սրբազան և խորհրդավոր պահը, ուստի ահով կանգնենք, երկյուղով կանգնենք, ուղիղ կանգնենք և զգուշությամբ նայենք: Խոսրով Անձևացին զգուշությամբ նայելը բացատրում է, թե նրանք, ովքեր ներսում են մնում, թող չնայեն Խորհրդին լոկ իբրև հացի ու գինու, այլ հավատան, որ առջևում դրվածը Աստծու Մարմինն ու Արյունն է, և մեծ ահով կանգնեն ու իբրև Աստծու նայեն: Դպիրները պատասխանում են, թե դեպի Քեզ ենք ուղղում մեր հոգիները, ով Աստված, Քեզ ենք նայում ու հավատում ենք, որ այս Ընծան Քո անապական Աստվածությանն ես փոխարկում: Ապա սարկավագը հայտարարում է. «Աստծու անարատ Գառը՝ Քրիստոս է զոհ մատուցվում»: Դպիրներն աղաղակում են, որ Աստծու ողորմությունն ու խաղաղությունը և Սուրբ Պատարագի օրհնությունը հասնի մեզ: Պատարագիչը հանդիսավորապես օրհնում է ժողովրդին Սուրբ Պողոսի բառերով. «Շնորհք, սէր եւ աստուածային սրբարար զօրութիւնն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ եղիցի ընդ ձեզ ընդ ամենեսեանդ» (Բ Կորնթացիներ 13:13): Դպիրները երգում են՝ ասելով, որ այն շնորհները, սերը և աստվածային սրբարար զորությունը, որ մաղթեցիր մեզ, քեզ էլ լինի պահապան: Այս օրհնությամբ սկսում է գոհությունը: Գոհությունը սկսում է նախերգանքով և վերջանում փառաբանությամբ: Սարկավագը, «Զդրունս, զդրունս…» ազդարարելով, հրավիրում է հավատացյալներին, որ իրենց միտքը բարձրացնեն առ Աստված: Նաև զգուշացնում է նրանց, ովքեր ներսում մնացին, որպեսզի զգույշ ու պատրաստ լինեն հոգու դռների պահպանության համար, որոնք են զգայարանները՝ աչքը, ականջը և այլն: Թեպետև այս պատարագումը երկրի վրա է կատարվում, բայց իրականում երկնքում է, ինչ պատճառով էլ Պողոսը գրում է. «Վերի՛նը խորհեք և ո՛չ թե այն, ինչ այս երկրի վրա է» (Կողոսացիներ 4:2): Դպիրները պատասխանում են. «Դեպի Քեզ ենք ուղղում, Տեր ամենակալ»: Սարկավագը վերստին հորդորում է՝ ասելով. «Եվ ողջ սրտով գոհություն հայտնենք Տիրոջը», իսկ դպիրներն ասում են. «Արժան և իրավ է գոհանալ Աստծուց»:

Մինչ սարկավագը ժողովրդին ուշադրության հրավեր է քարոզում, քահանան լռելյայն ծածուկ գոհաբանական աղոթք է կարդում. «Արժան է ստուգապես և իրավացի, որ ամենայն փութաջան ջերմեռանդությամբ երկրպագելով փառավորենք Քեզ՝ Հայր ամենակալ, որ Քո անզննելի և արարչակից Խոսքովդ վերացրիր անեծքների անջրպետը, որը եկեղեցին դարձնելով իրեն որպես ժողովուրդ՝ սեփականացրեց Քեզ հավատացողներին և կույսից ստացած զննելի բնությունով բարեհաճեց բնակվել մեր մեջ ու աստվածապես ճարտարապետելով՝ նորագործ ձևով երկիրը երկնքի վերածեց: Այնպիսին, որի առջև չէր համարձակվում կանգնել Քո՝ Աստվածությանդ փայլակնացայտ և անմատույց լույսից զարհուրած հրեշտակների բազմությունը, մեր փրկության համար դարձավ մարդ՝ շնորհներով մեզ երկնայինների հետ պարելու հոգեղեն պարեր»: Աղոթքն ուղղված է Հայր Աստծուն: Հիշատակվում է մեր փրկությունը Աստծու Որդու՝ Հիսուս Քրիստոսի միջոցով: Ապա վերհիշում է Քրիստոսի մարդեղությունը, տառապանքները, խաչելությունը, մահը և թաղումը, հարությունը և երկինք համբարձումը: Խոսրով Անձևացին Որդուն անվանում է Խոսք, Ով անախտ ծննդյամբ Հորից է, ինչպես խոսքը՝ մտքից: Եվ ինչպես խոսքը մի ձայնով շատերի մեջ ոչ թե մասամբ, այլ ամբողջությամբ է մտնում, այդպես էլ Անմարմինը մարմնացավ, տեսանելի դարձավ և շոշափվեց՝ այն խոսքի նմանությամբ, որը թղթի վրա մարմնավորվում և տեսանելի ու շոշափելի է դառնում, և անբաժանելի է Ծնողից, ինչպես որ խոսքն էլ, ուրիշների ականջին հնչելով հանդերձ, խոսողի մտքում է մնում: Մեկնիչը նշում է, որ Քրիստոս երկինքն ու երկիրը միացրեց, մարդկանց հրեշտակներ դարձրեց, վերին զորքերին և մարդկանց միավորեց: Քրիստոս, մեր աղքատության մակարդակին իջնելով, մեզ Իր աստվածությունը շնորհեց: Անձևացին մեկնելով աստիճանաբար ցույց է տալիս Աստծու շնորհի մեծությունը: Իսկ Հովհաննես Արճիշեցին առավել մանրամասնում է Քրիստոսի աստվածությունը. «Թեպետ մարդկայինից վեր էր Կույսից ծնվելը, սակայն իբրև մարդ ծնվեց Կույսից» (Մատթեոս 1:23; Ա Տիմիթեոս 3:16; Փիլիպեցիներ 2:7):

Ծածուկ աղոթքից հետո քահանան բազկատարած ասում է. «Սերովբեների ու քերովբեների հետ միաձայն սրբասացությամբ հորինենք մեղեդիներ և համարձականորեն գոչելով աղաղակենք նրանց հետ ու ասենք»:

Դպիրները, ձայնակցելով այս փառաբանության խոսքերին, երգում են. «Սուրբ, սուրբ, սուրբ, Տեր հրեշտակների: Երկինք և երկիր լի են Քո փառքով: Օրհնություն բարձունքներում: Օրհնյալ լինես Դու, որ եկար ու պիտի գաս Տիրոջ անվամբ: Փրկություն բարձունքներում»:

Հիշատակն

Սբ. Պատարագի այս հատվածում դպիրները հրեշտակաձայն երգում են. «Սուրբ, սուրբ, սուրբ, Տեր հրեշտակների: Երկինք և երկիր լի են Քո փառքով: Օրհնություն բարձունքներում: Օրհնյալ լինես Դու, որ եկար ու պիտի գաս Տիրոջ անվամբ: Փրկություն բարձունքներում»: Եսայի մարգարեի այս խոսքը ոչ միայն հրեշտակների երգն է, ուր նրանք անվերջ փառաբանում են Աստծուն (Եսայի 6:3), այլ նաև մարդկանց փառաբանությունը: Սբ. Պատարագի այս պահին երկնքի հրեշտակները և երկրի մարդիկ միաձայն սրբասացությամբ օրհնում են Աստծուն:

Սրբասացության ընթացքում քահանան բազկատարած ծածուկ աղոթում է Հայր Աստծուն («Սուրբ, սուրբ, սուրբ ես ճշմարտապես և ամենասուրբ…»)՝ փառաբանելով Նրան, որ երբեք չանտեսեց մարդուն և նրա մեղքերը քավելու ու սրբելու համար Իր Որդուն աշխարհ ուղարկեց, Ով մեզ համար մարդանալով Իր պատվական Մարմնին և Արյանը հաղորդ լինելու միջոց հաստատեց՝ սահմանելով Սբ. Հաղորդության փրկարար խորհուրդը: Ապա հիշում է Հիսուսի կյանքը, փրկագործությունը, Վերնատան ընթրիքը, երբ Քրիստոս վերցրեց հացն ու գինին, օրհնեց, գոհություն հայտնեց և ապա, դրանք կոչելով Իր Մարմինն ու Արյունը՝ տվեց Իր աշակերտներին ճաշակելու: Նա պատվիրեց մեզ կրկնելու այս արարողությունը ի հիշատակ Իրեն. «Այս արեք Իմ հիշատակի համար» (Ա Կորնթացիներ 11:24-25; Ղուկաս 22:19), որով ճանապարհ բացվեց հավատացյալների համար՝ օգտվելու չարչարանքներից, մահից և հարությունից: Հովհաննես Արճիշեցին Սբ. Պատարագի այս հատվածի մեկնության մեջ նշում է, թե՝ ինչ Քրիստոս արեց, նույնը նաև մեզ պատվիրեց անել, որովհետև երբ մենք այն կատարում ենք, դրանով Նրա մահվան հիշատակն անմոռաց է լինում մեր մեջ: Իսկ Խոսրով Անձևացին ծածուկ այս աղոթքը մեկնելիս անդրադառնում է մարդկային բնության տկարությանը, որ որևէ բան չուներ Աստծուն ընծայելու և չէր կարող հատուցել մեր նկատմամբ արված Աստծու ողորմությանը, այդ իսկ պատճառով Աստված չկամեցավ, որ մարդիկ այս չքավոր վիճակի մեջ մնան, ուստի Իր անչափ սիրով պատարագեց Իր Միածին Որդուն, որպեսզի Քրիստոսով հարստանալով՝ Նրան Աստծու առջև դնենք և Նրանով գոհանանք մեր հանդեպ եղած բարերարությունների համար: Ծածուկ այս աղոթքը հիմնականում ունի գոհաբանական բնույթ, գոհություն և փառաբանություն է մատուցվում Աստծուն:

Ներսես Լամբրոնացին Սբ. Պատարագի այս հատվածը մեկնելիս շեշտում է, որ խաչն էր որ եղավ փրկության միջոց և զենք քրիստոնյաների համար: Քրիստոսի Արյամբ և խաչի վրա մահով է, որ այն սրբվեց և դարձավ կյանքի առաջնորդող ճանապարհ: Լամբրոնացին մեկնում է նաև Հացի և Գինու խորհուրդը՝ Հացը նույնացնելով Բանի՝ Խոսքի հետ և մեջբերում աստվածաշնչյան այն խոսքը, թե՝ մարդ միայն հացով չի ապրի, այլ ամեն Խոսքով, որ դուրս է գալիս Աստծու բերանից: Մեկնիչը մեջբերում է նաև Քրիստոսի խոսքը, թե Հացը Իր Մարմինն է, որ տալիս է աշխարհի փրկության և կյանքի համար:

Աղոթքի վերջում պատարագիչը, Սեղանին երկրպագելով, գոհություն է հայտնում և բացում Սկիհը, նվիրյալ հացը առնում է ձեռքը, բարձրացնում և կատարում վերջին ընթրիքի հիշատակությունը Տիրոջ կողմից արտասանված. «Առե՛ք, կերե՛ք, այս Իմ Մարմինն է, որ բաշխվում է ձեր և բազում մարդկանց մեղքերի քավության և թողության համար»: Ապա Սկիհը բարձրացնելով՝ ասում է. «Ըմպեցե՛ք սրանից բոլորդ, այս Նոր Ուխտի Իմ Արյունն է, որ հեղվում է ձեր և բազում մարդկանց մեղքերի քավության համար»:

Սրանով տեղի է ունենում Սբ. Պատարագի Կանոնը, այսինքն՝ Հիսուսի Մարմինն ու Արյունը խորհրդանշող հացն ու գինին Աստծու առջև որպես զոհ է մատուցվում:

Այսօր էլ հացը Քրիստոսի Մարմինն է, և գինին՝ Նրա Արյունը, այնպես, ինչպես երկու հազար տարի առաջ Հիսուս Ինքն իսկ ասաց Իր աշակերտներին վերջին ընթրիքի ժամանակ: Ինչպես նշում է Խոսրով Անձևացին, Վերնատանը առաքյալներին բաշխեց և բաշխվեց, այդպես էլ այն օրվանից մինչև այսօր բոլոր եկեղեցիներում բոլոր հավատացյալներին նույն Ինքն է բաշխում, բաշխվում ու չի սպառվում:

Սբ. Պատարագի սկիզբը մեր Տերը դրեց և սովորեցրեց, թե ինչպես պետք է գոհությամբ կատարել այն, Աստծու տված յուրաքանչյուր բարիքի համար Սբ. Պատարագի միջոցով շնորհակալությամբ երախտահատույց պետք է լինել: Ըստ Խոսրով Անձևացու՝ ծնվեց Քրիստոս, Իր համար աղքատ մայր ընտրեց, որպեսզի դու չփախչես աղքատությունից: Հալածվում էր, որպեսզի դու չտաղտկանաս հալածանքների մեջ և չզայրանաս, եթե նեղվես նույնիսկ նրանց կողմից, ում բարիք ես գործել, քանի որ չես կարող այնքան բարեգործություն անել, որքան Նա, Ով Աստված ու Փրկիչ էր, այնքան ազատ չես պարտքերից, որքան Նա, Ով բոլորովին անմեղ էր, այլև չես կարող ինքդ քեզ Աստծու Որդուց առավել պատվի ու մեծարանքի արժանի համարել: Հանդերձ հագավ ոչ թե զարդարվելու, այլ մարմինը ծածկելու համար, որպեսզի դու ավելորդությունների մասին չհոգաս, այլ հարկավորների: Ինչպես հագնվեց, այդպես էլ կերավ ու խմեց՝ շռայլության չտալով Իրեն, այլ Իր մարմնի կարիքները չափավորապես բավարարելով: Հարսանիքի մասնակցեց (Հովհաննես 2:1-10) և զվարճության չափը համեստությամբ ու հրաշքով ընծայատրությամբ ցույց տվեց: Իր սիրելիին՝ Ղազարոսին (Հովհաննես 11:35) սգալով՝ Իր արտասուք թափելու և սգի չափը հայտնի դարձրեց: Նաև ճանապարհորդներին օրինակ տվեց, թե ինչպիսի գրաստներով է պատշաճ ճանապարհի նեղությունը հաղթահարել, քանզի ոչ թե ոսկեսանձ ու երևելի ձիու, այլ էշի վրա նստեց: Սովորեցրեց նաև, թե փորձությունների մեջ ինչպես է պետք աղոթել (Ղուկաս 22:40) կամ ինչպ պետք փորձիչների նկատմամբ ցուցաբերել և չարի փոխարեն բարիով հատուցել, ինչպես Ինքը ծառայի ականջը բժշկեց: Եվ ինչպես կամեցավ ուսուցանել Իր կյանքի շատ դրվագներով, այդպես էլ ուսուցանեց, թե ինչպես պետք է այս խորհուրդն օրհնությամբ ու գոհությամբ կատարել:

Ապա դպիրները երգում են «Հայր երկնավոր»-ը, որով խնդրում ենք. «Ով երկնավոր Հայր, որ Քո Որդուն հանձնեցիր մահվան մեզ համար՝ որպես պարտապան մեր պարտքերի: Հանուն Նրա Արյան հեղման, աղաչում ենք Քեզ՝ ողորմիր Քո բանավոր հոտին»:

Մինչ դպիրները երգում են «Հայր երկնավոր»-ը, պատարագիչն այս ընթացքում ծածուկ աղոթում է՝ հիշատակելով Քրիստոսի փրկագործ տնօրինությունները: Խոսրով Անձևացին ծածուկ այս աղոթքը մեկնելիս նշում է, որ հիշում ենք, որ Նա մեզ համար չարչարվեց, կապվեց՝ մեզ մեղքերի կապանքներից ազատելու համար, պիղծերի կողմից դատապարտվեց, որպեսզի երկիրը դատելիս մեզ անդատապարտ դարձնի, աստվածային դեմքին թուք ընդունեց և ծնոտին՝ ապտակ, որպեսզի նորոգի մեր կողմից ապականված Իր պատկերը: Նա Իր անարատ գլխին հարվածներ ու փշե պսակ ընդունեց, որպեսզի մեր հոգիներից վերացնի խավարի ծածկույթը և ախտերի տեսակ-տեսակ չարչարանքները: Զինվորների կողմից ծիրանիով, փշե պսակով, եղեգով ու երկրպագության խաղով ենթարկվեց ծաղրանքի, որպեսզի մեզ ճշմարտապես թագավորեցնի ու աստվածացնի, շնորհի մեզ փառքի հագուստը, արքայության թագը, զորության գավազանը: Հերովդեսից անարգվեց, Պիղատոսից մտրակվեց, որպեսզի մեզ պատվական դարձնի և մեզ համար պատրաստի հավիտենական կյանքի ճանապարհը:

Աստված Ադամին մահ սպառնաց, եթե ճաշակեր պտուղը, և քանի որ Ադամը պատվիրանազանց գտնվեց՝ իր զավակներով հանդերձ մահվան ու մեղքի իշխանության տակ ընկավ, և մարդկանցից չգտնվեց և ոչ ոք, ով իր անմեղությամբ վճարեր մահվան պարտքը: Ուստի մարդկանցից միակ անմեղը՝ Աստծու Որդին դարձավ Ադամի որդի և մեր՝ մեղավորներիս ու պարտապաններիս փոխարեն մեռավ և իշխեց մահվան վրա: Սա կարող էր նաև առանց Իր մահվան անել, ինչպես Ղազարոսի պարագային, սակայն չկամեցավ միայն իշխանությամբ փրկել, այլև արդարությամբ, քանի որ Անմեղի մահն արդարացնում է մեղավորների կյանքը: Եվ ինչպես առաքյալն է ասում. «Քրիստոսը մեռավ և կենդանացավ, որպեսզի ողջերին ու մեռելներին հավասարապես տիրի» (Հռոմեացիներ 14:9):

Ապա պատարագիչն աղոթքի վերջում, բարձրացնում է Ընծան՝ Հայր Աստծուն ասելով. «Եվ Քոնը Քեզնից՝ Քեզ ենք մատուցում, բոլորից ու բոլորի համար», այսինքն՝ Հայր երկնավոր, Քո այս ընծան, որ Դու տվեցիր մեզ Քո պարգևներից, և հավատացյալներն այն Քեզ են մատուցում՝ ի գոհություն Քո բարերարության: Այս մասը, երբ քահանան բարձրացնում է Սկիհը, խորհրդանշում է այն պահը, երբ Քրիստոս, «հոգին ավանդելով» խաչի վրա անձնատուր եղավ մահվան: Սբ. Պատարագի խորհրդի այս պահին հավատացյալները պետք է իրենց մտքում վերաքննեն և խորհրդածեն Քրիստոսի կյանքի, չարչարանքների ու մահվան մասին: Պետք է ջանան իրենց մեջ արթնացնել այն գիտակցությունը, թե «Քրիստոսի մեջ են գտնվում», և Նրա հետ իրենց կյանքը պիտի ապրեն վերստին՝ երկրի վրա: Ներքնապես, հոգեպես իրենք իրենց պետք է Աստծուն նվիրեն, Քրիստոսի հետ, որ մատուցվում է խորանի վրա:

Այս պահին հավատացյալները պետք է նաև գիտակցեն իրենց և համայն մարդկության հանդեպ Աստծու տածած սերն ու ողորմությունը և գոհություն հայտնեն Աստծուն իրենց ամբողջ սրտով:

Եվ ժողովուրդն այն ժամանակ տեսնելով, որ այն Ընծան, որն իրենք տվեցին իրենց միջնորդի ձեռքը, նրա ձեռքից ընդունեց Հայրը, ուրախանալով զվարճանում է: Այդ ժամանակ դպիրները երգում են «Յամենայնի օրհնեալ ես» երգը, որի ընթացքում քահանան ծածուկ աղոթում է «Զքեզ արդարև Տէր Աստուած մեր..» աղոթքը:

Այս աղոթքը մեկնաբանալիս Խոսրով Անձևացին գրում է, որ չնայած մեր մշտապես մեղանչելուն, Աստված միշտ մեզ ներում է և վրեժխնդիր չի լինում: Աստված ոչ միայն անտեսում է մեր հանցանքները, այլև խնամք ու ողորմություն է ցուցաբերում: Անձևացին Սբ. Խորհրդի «ահավոր և անպատում» լինելու մասին գրում է, որ ոչ ոք չի կարող արտահայտել այն: Իսկ ահավոր է ոչ միայն մարդկանց, այլև հրեշտակների համար: Ապա շարունակում է՝ մենք մարդիկս, համարձակվում ենք սպասավորել ահավոր և ահեղ խորհրդին ոչ թե ինչ-որ բարի գործից վստահություն ունենալով, այլ նրա համար, որ ապավինում ենք Տիրոջ մեծ ու լիառատ բարերարությանը: Սբ. Խորհրդին մենք միայն սպասավորներ ենք, քանի որ խորհուրդը կատարողները մենք չենք, այլ ինչպես երանելի Հովհանն է ասում՝ մենք միայն սպասավորի աստիճան ունենք, իսկ սրբագործում է միայն Քրիստոս: Մենք Պատարագը Սեղանին ենք բարձրացնում և սպասավորում՝ գոհանալով Աստծու բարերարությունների համար, իսկ հացն Իրեն միավորելը և կենսատու դարձնելը Քրիստոսի գործն է:

Լամբրոնացին ծածուկ այս աղոթքի մեկնության մեջ առավել շեշտը դնում է Քրիստոսի զոհաբերության միջոցով եղած հաշտության վրա, որը եղավ Հոր և մարդկանց միջև:

Վերակոչումն

Երբ դպիրները երգում են «Որդի Աստուծոյ»-ն, պատարագիչն այս պահին ծածուկ խնդրում է Հայր Աստծուն առաքել Իր մշտնջենավորակից և էակից Սբ. Հոգին ի դասս քահանայից և սարկավագաց, որոնք Սբ. Խորհրդի սպասավորներն են, ներկա հավատացյալների, ինչպես նաև հացի և գինու վրա, որպեսզի առաջադրված Ընծաները, ըստ մեր եկեղեցու դավանության, «ճշմարտապես» և «ստուգապես» փոխակերպվեն Քրիստոսի Մարմնի և Արյան:

Ինչպես, օրինակ, մահացած մարդը միայն մարդու օրինակն է և ոչ թե ճշմարտապես մարդը, քանի որ չունի հոգի, որը կենդանացնում է նրան: Սակայն, եթե Աստծու կամքով բանական հոգին միանա այդ անկենդան մարմնի մեջ, այն ժամանակ կարող ենք ասել, թե հիշյալը իրական և կենդանի մարդ է: Նմանապես և հացն ու գինին մինչև այժմ նշանակը և օրինակն էին Քրիստոսի, իսկ երբ Սբ. Հոգին իջնում և սրբագործում է, այն ճշմարտապես լինում է Քրիստոս:

Այս պահին նշխարն ու գինին «ճշմարտապես» դառնում են Քրիստոսի Մարմին ու Արյուն և խորհրդանշում են Նրա ներկայությունը: Բնականաբար, քիմիական տեսակետից, նշխարը հաց է մնում, գինի էլ՝ գինի, իրենց տեսքով և որակով, նյութի վրա որևէ փոփոխություն տեղի չի ունենում: Բայց և այնպես այն ստանում է իմանալի զորություն և գործոն է դառնում նրանց մեջ, ովքեր ճաշակում են այն: Կրոնական կյանքում ամեն ինչ խորհուրդ է. եկեղեցում ոչ քարն է քար, ոչ փայտը՝ փայտ, ոչ աղոթքը լոկ խոսք, ոչ երաժշտությունը՝ պարզ երգ, ոչ էլ Սբ. Պատարագի հացն ու գինին՝ հաց ու գինի:

Հավատով խնդրելով Սբ. Հոգու էջքը Սբ. Պատարագի ժամանակ Ընծաների վրա, խոստովանում ենք Քրիստոսի կենդանարար Մարմինն ու Արյունը և խնդրում, որ դրանց մերձենալը մեզ համար լինի մեղքերի թողություն, քանի որ անարժանությամբ մոտենալը դատապարտություն է: Այդ իսկ պատճառով երկյուղով և ջերմեռանդ աղոթքով ազատվենք մեր մեղքերից՝ մաքուրին մաքրությամբ մերձենալու համար:

Սբ. Բարսեղ հայրապետի ճառը, որ կարդացվում է Ավագ Հինգշաբթի օրը, ուղղված Սբ. Հաղորդություն ստացողներին, ասում է. «Արդ, դուք եղբայրներ, մեծ զգուշությամբ և երկյուղով մոտեցեք, տեսնվածը միայն հաց և գինի չպետք է նկատել, այլ մեծ խորհուրդ, որ ծածկված է աչքի տեսողությունից, որը միայն հոգու աչքերով կարող են տեսնել նրանք, ովքեր սրբությամբ կխնդրեն, որով կկերակրվի հոգին և կուրախանա աստվածային ցնծությամբ… իբրև հաց մի նայեք, և իբրև գինի մի նկատեք, որովհետև սա է ճշմարիտ Մարմին և Արյուն Քրիստոսի»:

Ապա պատարագիչը շարունակում է աղոթել ծածուկ և երեք անգամ օրհնում Հացը «Որով, օրհնելով այս հացը, այն ճշմարտապես դարձրու մեր Տիրոջ և Փրկչի՝ Հիսուս Քրիստոսի օրհնյալ Մարմինը» ասելով, երեք անգամ օրհնում է Գինին՝ «Եվ բաժակս այս ստուգապես դարձրու մեր Տիրոջ և Փրկչի՝ Հիսուս Քրիստոսի օրհնյալ Արյունը», և երեք անգամ էլ, միասին՝ Հացն ու Գինին նույն խոսքերով:

Այս օրհնությունից հետո մեր եկեղեցին սրբագործությունը համարում է կատարյալ և հավատում, որ Հացն ու Գինին փոխարկված են մեր Տիրոջ Մարմնի և Արյան, հետևաբար պատարագիչն ասում է. «Որպեսզի այս ամենը լինի մեզ՝ մերձեցողներիս անդատապարտության, մեղքերի քավության և թողության համար»:

Դպիրները սկսում են երգել «Հոգի Աստուծոյ»-ն: Սուրբ Հոգու վերակոչման այս պահին հավատացյալները պետք է աղոթեն երկնավոր Հորը, որ Նա Իր Սբ. Հոգին ուղարկի, որպեսզի իրենց մեղքերի քավությունից հետո կարողանան Քրիստոսի և Նրա եկեղեցու հետ մեկ մարմին կազմած ներկայանալ Աստծուն:

Այս պահից սկսած պատարագիչն այլևս ձեռքերը Սկիհից չպետք է բարձրացնի:

Հորը, Որդուն և Սբ. Հոգուն ուղղված շարականները («Հայր Երկնաւոր», «Որդի Աստուծոյ», «Հոգի Աստուծոյ»), ինչպես նաև սրբասացությունները 14-րդ դարի սկզբից սկսեցին գործածել հայկական Պատարագի մեջ:

Հիշատակություններ

«Վերակոչում»-ին հաջորդում է «հիշատակություններ»-ի բաժինը: Աղոթքի այս պահին եկեղեցին հիշում է թե՛ ննջեցյալներին և թե՛ ողջերին, որով խորհրդանշվում է զինվորյալ (ապրողների) և հաղթական (ննջեցյալների) եկեղեցիների միությունն ու անբաժանելիությունը: Մենք՝ հավատացյալներս, որ կազմում ենք զինվորյալ եկեղեցին, ունենք սերտ հարաբերություն հաղթական եկեղեցու հետ, և ինչպես հավատում ենք, որ սրբերը սիրելի են Աստծուն և բարեպաշտ անձինք, որ քրիստոնեական հավատով և բարի խոստովանությամբ ի Տեր ննջել են, հիշում են մեզ Աստծու առաջ և մեզ համար աղոթում են, նույնպես և մենք հիշում ենք նրանց մեր աղոթքներում, որպեսզի նրանց բարեխոսությամբ Աստծու ողորմությանն արժանանանք: Ուստի պատարագիչն ասում է. «Որոնց թվում այց արա և մեզ, բարերար Աստված, աղաչում ենք»: Դպիրներն ու սարկավագները ոգեկոչում են օրվա տոնակատարությունը, հորդորում ներկաներին՝ աղոթելու և հիշելու հայ և տիեզերական եկեղեցու մեծանուն սրբերին: Մինչ հիշատակությունները քահանան ծածուկ աղոթում է եկեղեցու անսասանության և աշխարհի խաղաղության համար, ինչպես նաև եկեղեցու առաջնորդի, հոգևորականների, աշխարհական ղեկավարների, ճամփորդների, բանտարկյալների, գերիների համար: Աղոթքում հիշատակվում են թե՛ աշխարհական և թե՛ հոգևոր աստիճան ունեցողները, թե՛ տղամարդ և թե՛ կին: Պատարագիչը խնդրում է նաև խաղաղություն եկեղեցուն, ժողովուրդներին, վտանգների և տառապանքների մեջ գտնվողներին: Պատարագի միջոցով խնդրվում է Աստծուց նաև եղանակի բարեխառնություն, արտերի պտղաբերություն, հիվանդներին՝ շուտափույթ առողջություն և բոլոր ննջեցյալների հոգիներին հանգիստ և ողորմություն: Մովսես Երզնկացին ծածուկ այս աղոթքի մեկնության մեջ նշում է, որ Սբ. Հաղորդության միջոցով է, որ մենք այժմ համարձակվում ենք Տիրոջից հաստատություն և խաղաղություն խնդրել եկեղեցու, սպասավորների և հավատացյալ հոտի համար: Ըստ նրա մեկնության՝ Սբ. Հաղորդությունը հույսով ի Քրիստոս ննջեցյալների հանգստի և բոլոր հավատացյալների փրկության համար է: Մեկնիչը շեշտում է, որ Սբ. Հաղորդությունը անմահության արմատ և ճշմարիտ կենդանության աղբյուր է բոլոր նրանց համար, ովքեր հույսով են ճաշակում: Երզնկացին կարծում է նաև, որ Սբ. Հաղորդությունն է բոլոր բարիքների աղբյուրը: Այս նույնը, որ ասում է քահանան, սարկավագը բարձրաձայն կրկնում է՝ առանձին-առանձին տների բաժանելով: Այնուհետև սկսվում է հիշատակությունների շարքը, ուր հիշվում են Սբ. Աստվածածինը, Սբ. Հովհաննես Մկրտիչը, Սբ. Ստեփանոս Նախավկան և ուրիշ սրբեր: «Աստուածածնին սրբոյ կուսին Մարիամու…» տունը նախապես սարկավագն է ասել, սակայն հետագայում քահանային է փոխանցվել: Ապա հաջորդում են դպիրների «Յիշեա՛, Տէր, եւ ողորմեա՛»-ները, այսինքն՝ հիշիր սրբերի՝ Քո նկատմամբ եղած սերն ու վաստակը և ողորմիր մեզ, քանի որ նրանք մերն են և մեզանից, և մենք ամենքս մեկ եկեղեցու ենք պատկանում, մեկ Քրիստոսի, որ մեր գլուխն է, Ում մարմինն ու անդամներն ենք բոլորս, ինչ պատճառով էլ սրբերի հիշատակությամբ դարձյալ սկսում ենք, ըստ կարգի, ողորմություն խնդրել Սբ. Պատարագի միջոցով, և փոխն ի փոխ սարկավագը շարունակում է քահանայի սկսած հիշատակությունները:

Քահանան ծածուկ աղոթում է՝ ասելով. «Հիշիր, Տեր, և ողորմիր, օրհնիր Քո Սուրբ, Ընդհանրական և Առաքելական եկեղեցին…»: Պատարագիչը խնդրում է Հորը հիշել Քրիստոսին և Իր սրբերին, թախանձում է ողորմություն ու խաղաղություն պարգևել Կաթողիկե (ընդհանրական) եկեղեցուն: Խնդրում է հիշել նաև բոլոր ուղղափառ եպիսկոպոսներին, ովքեր ճշմարիտ վարդապետությամբ մեզ համար մեկնաբանում են ճշմարտության խոսքը: Եվ առավել ևս պաղատում ենք մեզ առաջնորդողի համար: Բարձրաձայն հիշատակվում է Ամենայն հայոց հայրապետը և թեմի առաջնորդը:

Հիշատակումների ժամանակ սարկավագներն անցնում են խորանի աջ կողմը, որը խորհրդանշում է սրբերի աջակողմյան՝ վերին դասին պատկանելը: Երբ ավարտվում է հիշատակությունների շարքը, սարկավագներն անցնում են Սեղանի ձախ կողմը՝ հիշելու արդեն զինվորյալներին՝ կենդանի հավատացյալներին, քանի որ աջ կողմը խորհրդանշում է սրբերի ժողովը, իսկ ձախը՝ ապրող հավատացյալների:

Մինչ սարկավագներն անցնում են Սեղանի ձախ կողմը և երգում «Գոհություն և փառաբանություն…»-ը, քահանան, ծածուկ, շարունակում է հիշատակել ու աղոթել ժողովրդի համար՝ ուխտավորների, աղքատների, հանգուցյալների, ինչպես նաև բոլոր ապրողների բարօրության համար: Քահանան խնդրում է բոլոր նրանց հիշել, ովքեր իրենց մի մասնիկն ունեն եկեղեցու պայծառացման գործում: Հիշատակվում են ողջերի և հանգուցյալների հոգիները, խնդրվում է, որպեսզի նրանք սրբերի հետ նստեն և արժանանան ողորմության: Քահանան խնդրում է, որ Աստված հիշի նրանց, ովքեր ողորմած են և ողորմում են աղքատներին: Այնուհետև խնդրանք է ուղղում ստանալու համար երկնային անանց և երանելի բարիքները:

Ապա պատարագիչը բարձր ձայնով օրհնում է ժողովրդին՝ ասելով. «Եվ մեծ Աստծու և մեր Փրկիչ Հիսուս Քրիստոսի ողորմությունը թող լինի ձեզ և բոլորի վրա»:

Այնուհետև հաջորդում է սարկավագի մի նոր քարոզը՝ տարբեր խնդրանքներով և աղաչանքներով, որոնց ամեն մեկին դպիրները պատասխանում են «Տէր, ողորմեա՛»-ով: Այս քարոզով վերջանում են և՛ խնդրանքները, և՛ հիշատակությունները:

Այս ընթացքում քահանան ծածկաբար աղոթում է. «Աստվա՛ծ Ճշմարտության և Հա՛յր ողորմության, գոհանում ենք Քեզանից, որ երանելի նահապետներից ավելի վեր մեր՝ մեղապարտներիս բնությունը մեծարեցիր»: Աղոթելիս հավատացյալները Աստծուն Հայր են կոչում, ինչի համար պատարագիչ քահանան գոհություն է հայտնում Հորը՝ Իր ցուցաբերած մարդասիրության համար, որ մեզ Իր որդիներն անվանեց: Ուստի քահանան խնդրում է, որ Աստված գթա մարդկանց այնպես, ինչպես հայրը որդիներին: Ըստ Ներսես Լամբրոնացու մեկնության՝ այս աղոթքից սկսված քահանան ներկայացնում է ժողովրդի խնդրանքը, որոնք իբրև միջնորդ ունեն քահանային: Ինչպես մեկնիչն է ասում, ընդունված է, որ եթե մեկն իր թագավորի հետ գժտված է լինում, նախօրոք միջնորդ և պատգամավոր է ուղարկում, և երբ վերջինս շնորհի է արժանանում արքայի մոտ, այդքանից հետո է միայն, որ միջնորդը համարձակվում է խոսել իր պատվիրատուի և նրանց մասին, ովքեր խնդրել են իրեն: Իսկ բարեգութ և ողորմած Աստված ողորմում է մարդկանց, անգամ եթե մարդիկ չարի ու մեղքի ծառայության մեջ են: Աստված սպասում է նրանց դարձին, որից հետո արժանացնում է շնորհների:

Տիրան արք. Ներսոյեանը Սբ. Պատարագի իր համառոտ մեկնության մեջ նշում է Սբ. Պողոս առաքյալի խոսքերով, թե՝ Սբ. Պատարագը Աստծու դատաստանի կանխումն է: Իսկ դատաստանին յուրաքանչյուրն ստանալու է իր վարձատրությունը կամ պատիժը: Դատաստանը տեղի է ունենալու այն ժամանակ, երբ հավատացյալների հոգիները հավաքված կլինեն Աստծու Թագավորության մեջ: Այս պատճառով իսկ ննջեցյալներն էլ են հիշվում Սբ. Պատարագի ընթացքում:

Քրիստոսով ննջողների և սրբերի հոգիները Քրիստոսի հավաքական մարմնին են պատկանում, այսինքն՝ եկեղեցուն, հետևաբար անկարելի է նրանց առանձնացնել եկեղեցու որևէ կենսական գործողությունից: Այն աղոթքները, որ ասվում են «ի Քրիստոս ննջելոց», նրանց հոգիներն ապրողների հոգիների հետ է միացնում, այնպես որ. «մարմինն իր բոլոր մասերով ներդաշնակ միասնությամբ կապում է իրար՝ բոլոր հոդերի օգնությամբ: Եվ յուրաքանչյուր մաս գործում է ինչպես որ պետք է, մարմինն աճում և զորանում է սիրո մեջ» (Եփեսացիներ 4:16):

Հիշատակությունները հավաստում ու շեշտում են այն իրողությունը, թե ննջեցյալների հոգիները մաս են կազմում Քրիստոսի կենդանացյալ Մարմնի, և թե նրանք ևս հարություն են առնելու Քրիստոսի հետ:

Երբ ընդհանուր հիշատակություններն արտասանվում են՝ հավատացյալները պետք է հիշեն անցյալ դարերի ննջեցյալ հավատացյալներին և աղոթեն բոլոր նրանց համար, ովքեր Քրիստոսի հավատքով են ապրել ու մահացել, բայց իրենց հավատքի ջահը վառ են պահել և փոխանցել հաջորդ սերունդներին: Իսկ մասնավոր հիշատակության ժամանակ՝ հավատացյալներից յուրաքանչյուրը պետք է հիշի իր ննջեցյալներին և աղոթի նրանց համար, որոնց ի հիշատակ հոգեհանգստյան պաշտոն պետք է կատարվի Սբ. Պատարագի ավարտին:

Սբ. Պատարագի այս հատվածի ծածուկ աղոթքների հիմնական բնույթը բարեխոսական է:

Ընդհանուր հիշատակության երկրորդ համարը՝ «Առաջնորդաց մերոց…»-ը, հավելել է Սիմեոն կաթողիկոսը 18-րդ դարի երկրորդ կեսին:

Հայ եկեղեցում ընդունված կանոնի համաձայն՝ հիշատակություններից հետո արարողությունն ընդհատվում է, և պատարագիչը կամ որևէ բարձրաստիճան հոգևորական սկսում է քարոզել ժողովրդին:

Քարոզից հետո պատարագիչը բարձրաձայն ասում է «Եւ տուր մեզ համարձակաձայն բարբառով…» աղոթքը, և ժողովուրդը, որպես խնդրանքների փակում, արտասանում է «Տերունական աղոթք»-ը («Հայր մեր»-ը)՝ իբրև փառաբանություն Աստծու:

Տերունական աղոթք

Քարոզից հետո, երբ պատարագիչը բարձրաձայն ասում է «Եւ տուր մեզ համարձակաձայն բարբառով…» աղոթքը, հորդորում է ներկաներին՝ միատեղ աղոթելու «Տերունական աղոթք»-ը («Հայր մեր»-ը): Քահանան խնդրում է երկնավոր Հորը, որպեսզի համարձակություն տա՝ բացելու մեր բերանները, քանի որ մեր բերանի մշտապես գործվող սխալները փակում են այն, ուստի աղաչում ենք քավել ու մաքրել մեր բերանը և ապա վստահություն տալ՝ այն բացելու և համարձակությամբ Աստծուն Հայր անվանելու: Խնդրվում է երկնավոր Հոր ողորմությունը՝ ապավինելով Նրա քաղցրությանը, գթությանն ու անբավ ներողամտությանը, մեզ՝ հողեղեններիս ու մեղավորներիս Նրան Հայր անվանելու:

Ժողովուրդը, որպես խնդրանքների փակում, արտասանում է «Տերունական աղոթք»-ը՝ իբրև փառաբանություն Աստծու:

Եղիշեն «Հայր մեր»-ը մեկնելիս նշում է, որ ավանդելով Աստծուն Հայր անվանել, Քրիստոս ցույց տվեց Իր անսահման գութը մարդկանց հանդեպ: Սակայն որդիներն էլ պիտի լինեն Հոր կամքի համաձայն, և այդ դեպքում միայն Հայրը կհոգա նրանց կարիքները: Աստծուն Հայր կոչելը մեծագույն պարգև է մարդու համար, որի համար մարդ պետք է զգույշ լինի, մարմնական ցանկություններով չպիտի ընկղմվի երկրային «բաների» մեջ: Ուստի Եղիշեն հետևյալ խորհուրդն է տալիս. «Կտրի՛ր, դե՛ն նետիր քեզնից ավելորդ ցանկությունները: Անհրաժեշտ ուտելիքներով բավարարվի՛ր: Խախտումներ մի՛ արա և մի՛ շվայտացիր: Գիրության պատճառով ցանկությամբ է լցվում մարդ, և շատ ճարպից անօրենություններ են առաջանում, ինչպես հարբեցողությունից՝ պիղծ գիջությունը: Այնպիսին Աստծուն Հայր չի կարող անվանել»:

Սբ. Գրիգոր Նարեկացու «Հայր մեր»-ի մեկնության մեջ «Հայր»-ը բնորոշվում է որպես «քաղցր, ախորժ և շնորհալի անուն», չորս տառերից կազմված մի միասնություն, ինչպես որ մեկ են երեք անձինք: Ըստ մեկնության՝ Քրիստոս սովորեցրեց աղոթել և ասել «Հայր մեր», որովհետև եթե որևէ մեկն աղոթելիս լինի նույնիսկ անապատում կամ ծովի խորքերում, մենակության մեջ, միշտ իր աղոթքում հիշի նաև բոլոր քրիստոնյաներին, որոնք Քրիստոսի անդամներն են: «Մեր» ասելով բոլոր քրիստոնյաներս նմանվում ենք ամուր քաղաքի ու անշարժ, հաստատահիմն աշտարակի, քանի որ բոլորի Հայրը մեկ է: Իսկ երբ ասում ենք «Երկնքում ես», ոչ թե աստվածային անբովանդակելի բնությունը սահմանափակում ենք, այլ որպեսզի Աստված մեզ հեռու պահի երկրային ցնորքներից ու աշխարհի անցավոր պատրանքներից և դեպի երկինք ուղղի մեր միտքը, ուր անմահների ու հավիտենականների բնակարանն է:

Իսկ ըստ Սբ. Գրիգոր Տաթևացու մեկնության՝ Հայր ասելը բոլոր երանություններն է նշանակում, որ ընդունեցինք ավազանում: Իսկ ավազանում մենք սկզբնական մեղքի թողությունն ենք ստանում, ազատվում պատիժներից, ստանում արդարության շնորհը, փրկվում «թշնամուց», Միածնի հետ եղբայրանում, ընդունում Սբ. Հոգու բոլոր պարգևները և այլն: Երբ Աստծուն Հայր ենք կոչում, պարտավոր ենք բարությամբ ու սրբությամբ Նրա հարազատ որդին լինել, և ոչ թե չարությամբ ու մեղքով՝ խորթ որդին:

Ամեն մի աղոթք պատվական է և հրեշտակներին հավասար է դարձնում, բայց «Տերունական աղոթք»-ը գերագույն է բոլորից, քանի որ Աստծու կողմից է ուսուցվել, բեղմնավոր է և հոգու ու մարմնի բոլոր բարություններով է լեցուն: Աղոթքի մեջ ասում ենք Հայր մեր և ոչ թե Հայր իմ, որպեսզի հայտնի լինի, թե որևէ մեկը պետք չէ աղոթի միայն իր համար, այլ՝ բոլոր հավատացյալների, որպեսզի երևա բոլոր քրիստոնյաների միությունը: Նաև մեր ասելը հեռացնում է ագահությունից, վերացնում է ատելությունը և հաստատում սեր, վերացնում է հպարտությունը և խոնարհություն սերմանում, ցույց է տալիս բոլորի հավասարությունը: Իսկ այն աղոթքը, որ ընդհանուր է, առավել լսելի է լինում: Ասում ենք Հայր մեր, քանի որ Աստված Հայր է կոչվում բոլորի համար, այսինքն՝ բոլոր հավատացյալների: Սբ. Գրիգոր Տաթևացին, շարունակելով մեկնությունը, նշում է, թե ի՞նչ է նշանակում երկնքում ասելը: Ոչ թե Աստծուն այնտեղ է փակում, որովհետև մեր Աստվածը երկնքում և երկրում է, այլ չորս իրողություն է ցույց տալիս՝ փառքի բարձր վայելչությունը, ամենազոր կարողությունը, աղոթքի միտքը երկինք է բարձրացնում և նախկին բնակությունը երկնքից է խոստանում: Նաև սովորեցնում է, որ պետք չէ երկրավոր բան խնդրենք, այլ երկնավոր: Իսկ երբ ասում ենք. «Թող սուրբ լինի Քո անունը», խնդրում ենք, որ սրբությամբ, երկյուղով ու դողով հիշենք Քո անունը, առանց ստախոսության, առանց հայհոյելու ու բամբասելու և առանց դատարկ բաների, որովհետև մեր բերանը մեր հոգու տաճարի դուռն է, որով մտնում է Աստված, և այն պետք է սուրբ լինի, որպեսզի չբարկանա մեզ վրա, ինչպես որ թագավորները, երբ տեսնում են դարպասի սեմն ու դուռը աղբով աղտեղված՝ գարշելով չեն մտնում, այլ պատժում են սպասավորին, այսպես էլ Աստված է անում մեզ հետ: Խնդրում ենք նաև, որ ինչպես Քո անունը սուրբ է Քո կողմից, այնպես էլ մեր կողմից թող սուրբ լինի, և թող մեր վրա էլ լինի, որպեսզի սրբի մեզ բոլոր մեղքերից: Այսինքն, որպեսզի այնպիսի վարքով ապրենք, որ տեսնեն մեր բարի գործերը և փառավորեն Քեզ՝ մեր Հորը, որ երկնքում ես, և ոչ թե այնպես, որ Քո անունը մեր պատճառով հայհոյվի հեթանոսների մեջ: «Թող գա Քո Արքայությունը» ասելով խնդրում ենք, որպեսզի մեզ փրկի խավարի իշխանությունից և որպեսզի Ինքը թագավորի մեր վրա, և ոչ՝ մեղքը: Քրիստոսից առաջ Արքայության դուռը փակված էր և Քրիստոսով բացվեց և մենք, Քրիստոսով օգնություն ստանալով, ասում ենք. «Թող գա Քո Արքայությունը»:

Որպեսզի կատարելապես հնազանդ լինենք Աստծուն և մեր կամքը միավորենք Աստծու կամքին, ասում ենք. «Թող Քո կամքը լինի ինչպես երկնքում, այնպես էլ երկրի վրա»: Իսկ Աստծու կամքը մեղավորների դարձն է և հոգիների փրկությունը՝ մեղքի ու չարի բռնությունից: Խնդրում ենք, որ ամբողջ երկրում արմատախիլ լինի մոլորությունը, մեղքը և տնկվի ճշմարտությունն ու արդարությունը: «Մեր հանապազօրյա հացը տուր մեզ այսօր» ասելով խնդրում ենք ո՛չ ոսկի, ո՛չ էլ փափկություն, այլ՝ հաց: Մեր՝ այսինքն՝ մեզ անհրաժեշտը և ոչ ավելին, մեր արդար վաստակը և ոչ օտարինը, որ անիրավությամբ է ձեռք բերված: Խնդրում ենք ընդհանուրի կերակուրը: Ինչպես աղոթքն է ընդհանուր, այնպես էլ՝ կերակուրը: Երբ ասում ենք մեր հացը՝ վերացնում է ավազակությունը, հափշտակությունը, անիրավությունը, գողությունն ու տոկոսառությունը, որոնք արդար չեն: Վերացնում է առանձին ուտելը, և հրամայում է Աստծուց տրված հացը բոլորով ուտել, քանի որ չի ասում իմ հացը, այլ՝ մեր, որովհետև հարուստներն Աստծու ձեռքերն են, նրանք պարտավոր են իրենց ունեցվածքը շատերին ու աղքատներին բաշխել: Հանապազօրյա նշանակում է օրեցօր և անպակաս, այսինքն՝ միշտ տուր, ոչ ավելի և ոչ պակաս: Իսկ տուր և ոչ թե վաճառիր ասելը Սբ. Գրիգոր Տաթևացին նշում է, որովհետև ձրի է տալիս: Իսկ այսօր-ը մեր միօրյա կյանքն է նշանակում, որովհետև անցյալը կորած է, իսկ գալիքը հայտնի չէ: Այսօրվանն ենք խնդրում և ոչ՝ վաղվանը, որովհետև վաղն իրենը կհոգա:

«Թող մեզ մեր պարտքերը, ինչպես և մենք ենք թողնում մեր պարտապաններին» խոսքի մեջ մեր պարտքերը մեր մեղքերն են: Երբ մենք ներում ենք ուրիշների մեղքը, այնժամ մերն է ներվում: Ինչպես որ ընկերոջն ենք կշռում, այնպես էլ մերն ենք կշռում: Իսկ պարտական է ասում, որովհետև երբ խախտում ենք Աստծու հրամանը, պարտապան ենք դառնում Նրան, և երբ պահում ենք պատվիրանը՝ պարտատեր ենք: Աստված մեզ կցորդ է դարձնում Իր իշխանությանը, քանի որ «Աստծունն է մեղքերը ներելու իրավունքը», ինչպես ասում է Ավետարանում, և այն մեզ է շնորհում: Եթե չներենք, ի՞նչ կլինի: Սբ. Գրիգոր Տաթևացին պատասխանում է, որ անիծում ենք մեզ, թե՝ ինչպես ես ուրիշներին չներեցի, Դու էլ ինձ մի՛ ներիր: Ինչպես նաև խաբում ենք Նրան լեզվով և սիրաշահում, թե՝ ես չներեցի, Դու ինձ ների:

«Մեզ փորձության մի տանիր» ասելով չենք խնդրում, որ փորձություններ չգան, որովհետև փորձությունը մեծ օգուտ է հոգուն և պսակն է ավելացնում, այլ խնդրում ենք չպարտվել փորձությունից և Աստծու օգնությամբ հաղթենք փորձությանը: «Այլ փրկիր մեզ չարից» խոսքում չարը սատանային է կոչում և հրամայում է անհաշտ պատերազմ մղել նրա դեմ: Իսկ ամենը եզրակացությունն է, որպես թե ասենք՝ ով Տեր Հիսուս, ինչ որ սովորեցրիր մեզ աղոթել՝ ավարտեցինք, ինչ որ խնդրում ենք Քեզանից՝ թող լինի մեզ այս և հանդերձյալ կյանքում:

Այս ընթացքում հավատացյալները պետք է ուշի-ուշով հետևեն աղոթքի իմաստին: Պետք է ցնծան և գերազանցապես ուրախ լինեն երկնային Հոր զավակները դառնալու առանձնաշնորհումի համար: Ինչպես նաև պետք է ուխտեն արժանի լինել այսպիսի անհունորեն վսեմ և զմայլելի դիրքի համար:

«Տերունական աղոթք»-ի ընթացքում պատարագիչը ծածուկ աղոթում է «Տէր տէրանց, Աստուած աստուծոց….» աղոթքը: Քահանան խնդրում է, որ Աստված հայրաբար փրկի մարդկանց փորձությունից, անդատապարտ պահի և ազատի չարից, քանի որ Նա ամեն բան կարող է, և ամենքին հաղթող է Նրա տերությունը:

«Տերունական աղոթք»-ի պահին սարկավագը բեմից խնկարկում է դպիրներին ու ժողովրդին: Ավարտին պատարագիչն օրհնում է ժողովրդին և տալիս խաղաղություն, ապա «Որ աղբիւրդ ես կենաց…» ծածուկ աղոթքով աղաչում է Սբ. Հոգուն, որ ողորմի ժողովրդին, որ խոնարհած՝ հոգով և ճշմարտությամբ երկրպագում է Աստվածության առաջ: Այս աղոթքը Խոսրով Անձևացին մեկնում է, որ ինչպես աղբյուրից է բխում կյանք տվող ջուրը, նույնպես Աստծուց են բխում կյանքն ու ողորմությունը: Պատարագիչը խնդրում է Աստծուն, որ ժողովուրդը կարողանա վայելել այդ մշտնջենահոս աղբյուրից: Քահանան խնդրում է նաև, որ ինչպես մարմնի աչքերին Սբ. Խորհուրդը մարմնավոր ձևով է երևում, այդպես էլ հոգիներում թող դրոշմվի և պատկերվի աստվածավայելուչ փառավոր Խորհրդի ահավորությունը: Ներսես Լամբրոնացին այս աղոթքի մեկնության մեջ նշում է, որ Կյանքի աղբյուրը, Սբ. Գրքի համաձայն, Սբ. Հոգին է, որի մասին Քրիստոս ասում է. «Ով Ինձ հավատա, նրա որովայնից կենդանի ջրի աղբյուր կբխի»: Ինչպես աղբյուրի ջուրն է կյանք տալիս և պայծառացնում բուսականությունը, նույնպես և Սբ. Հոգին է պայծառացնում և շնորհազարդում:

Քահանան այնուհետև աղոթում է «Քրիստոսիւ Յիսուսիւ»-ը: Սարկավագն անմիջապես ժողովրդի ուշադրությունն է հրավիրում «Պռօսխումէ»-ով, որով ժողովրդին հրավիրում է վեր նայելու, և քահանան, Սբ. Նշխարը բարձրացնելով, խորհրդավոր ձայնով ասում է. «Ի սրբութիւն սրբոց» (Սրբերի սրբության համար), այսինքն սա է Սրբությունը, որ կարող են ճանաչել միայն նրանք, ովքեր մաքրել են իրենց սիրտն ու խիղճը կատարյալ զղջմամբ, խոստովանությամբ և ապաշխարությամբ, այսինքն՝ աղոթքով, պահքով, ողորմությամբ և վճարմամբ: Այս պահը խորհրդանշում է Քրիստոսի համբարձումը երկինք:

Առաջին ապացույցը, որ վկայում է, թե «Տերունական աղոթք»-ն արտասանվել է Սբ. Պատարագի ընթացքում, հանդիպում ենք Սբ. Կյուրեղ Երուսաղեմացու գրվածքներում, 348թ-ին: Երուսաղեմում հաստատված այս սովորությունը շուտով տարածվեց Արևելքի բոլոր մյուս եկեղեցիներում: Իսկ Հռոմում 6-րդ դարի սկզբում միայն «Տերունական աղոթք»-ը գործածվեց Սբ. Պատարագի ընթացքում:

Խոնարհում և Բարձրացում

«Տերունական աղոթք»-ին հաջորդում է Սբ. Պատարագի երրորդ մասի «Խոնարհում» ենթաբաժինը: Քահանան աղոթում է «Քրիստոսիւ Յիսուսիւ»-ը: Սարկավագն անմիջապես ժողովրդի ուշադրությունն է հրավիրում «Պռօսխումէ»-ով, որով ժողովրդին հրավիրում է վեր նայելու, և քահանան, Սբ. Նշխարը բարձրացնելով, խորհրդավոր ձայնով ասում է. «Ի սրբութիւն սրբոց» (Սրբերի սրբության համար), այսինքն՝ սա է Սրբությունը, որ կարող են ճանաչել միայն նրանք, ովքեր մաքրել են իրենց սիրտն ու խիղճը կատարյալ զղջմամբ, խոստովանությամբ և ապաշխարությամբ, այսինքն՝ աղոթքով, պահքով, ողորմությամբ և վճարմամբ: Ժողովուրդը գետնամած ու գլխահակ երկրպագում է Սբ. Նշխարին: Այս պահը խորհրդանշում է Քրիստոսի համբարձումը երկինք: «Բարձրացում»-ը ցույց է տալիս հոգևոր կյանքի վերելքի բարձրակետը: Այնուհետև երգվում է «Միայն Սուրբ, միայն Տէր, Յիսուս Քրիստոս ի փառս Աստուծոյ Հօր» մեղեդին: Այսինքն թե՝ միմիայն սուրբը, միմիայն Տերը ինքը՝ Հիսուս Քրիստոսն է:

Ապա հաջորդում են քահանայի օրհնությունները:

Խոնարհման աղոթքն ուղղված է Սբ. Հոգուն, որովհետև Նա է բոլոր առաքինությունների աղբյուրը: Դեռևս 5-րդ դարի սկզբին «Խոնարհում»-ի աղոթքը գոյություն ուներ հայկական Պատարագում: «Բարձրացում»-ի երգն առաջին անգամ հիշատակել է Սբ. Կյուրեղ Երուսաղեմացին: Հետագայում, Երուսաղեմից սկսելով գործածությունը, տարածվել է Արևելքի բոլոր մյուս եկեղեցիներում:

Քրիստոնյան,ըմբռնելով իր գերազանցապես բարձր դիրքը՝ որպես Աստծու որդի և ժառանգակից Քրիստոսի, կարող է անեղծ մնալ շնորհիվ իր խոնարհության, ինչպես ասվում է «Խոնարհում»-ի աղոթքում: Գերագույն առաքինություններից խոնարհամտությունը միակ պայմանն է, որ իրավունք է տալիս մեզ տիրանալու մեր հայրենի, հոգևոր ժառանգությանը:

Փառաբանություն

Փառաբանությունը Հաղորդության աղոթքի եզրափակիչ երգն է: Փառաբանվում է Սբ. Երրորդության յուրաքանչյուր Անձը («Օրհնեալ Հայր Սուրբ, Որդի Սուրբ, Հոգի Սուրբ»), որին ժողովուրդը պատասխանում է «Ամէն»-ով: Այս մասը խորհրդանշում է Քրիստոսի փառավոր նստելը Հոր աջ կողմը՝ Իր երկնային գահի վրա: Պատարագիչը գոհանում է Աստծուց՝ ասելով. «Օրհնեալ Հայր Սուրբ, Աստուած ճշմարիտ», այսինքն՝ Օրհնյալ ես Հայր Աստված, որ հաճությամբ ընդունեցիր այս մատուցած Պատարագը: «Օրհնեալ Որդիդ Սուրբ, Աստուած ճշմարիտ», այսինքն՝ Օրհնյալ ես Որդիդ Աստված, որ մեզ համար պատարագվեցիր: «Օրհնեալ Հոգիդ Սուրբ, Աստուած ճշմարիտ», այսինքն՝ Օրհնյալ ես Հոգիդ Սուրբ Աստված, որ Քո իջմամբ սրբագործեցիր ընծայված հացն ու գինին:

«Ամէն»-ը, որ երեք անգամ երգվում է Սբ. Երրորդության օրհներգության և վերջավորության մեջ, կրկնվում է Փառաբանության երգի վերջավորությունում:

Քրիստոսով հավատացյալների արտասանած «Ամէն»-ը Աստծու փառքի համար է (Բ Կորնթացիներ 1:20): «Ամէն» ասելով՝ հավատացյալները Քրիստոսի զոհաբերության մեջ իրենց ունեցած մասնակցությունն են հայտարարում: Սա նաև նշում է մարդու ամբողջական հնազանդությունն Աստծուն: Իսկ այս հնազանդությունն այն միակ պայմանն է, որ Հաղորդությունը դարձնում է փրկարար:

Փառաբանության երգի ընթացքում հավատացյալները պետք է ձայնակցեն քահանային և դպիրներին՝ օրհնություն և փառք մատուցելով Սբ. Երրորդությանը՝ երախտագետ և բերկրալի սրտով: Այս երգն առաջին անգամ հիշատակվել է Թեոդորոս Մոպսուեստացու (428) կողմից: Երգի գործածությունը սկիզբ առավ Անտիոքից, մուտք գործեց Եգիպտոս, ապա՝ Հայաստան:

Այս մասը ժողովրդի համար Հաղորդությանը պատրաստվելուն է ծառայում՝ իր հավատքը նորոգելով Սբ. Երրորդության դավանանքի հանդեպ:

Ժողովուրդը կրկնում է քահանայի ասածը՝ ասելով. «Ամեն. Հայր Սուրբ, Որդիդ Սուրբ, Հոգիդ Սուրբ: Օրհնություն Հորը, Որդուն և Սուրբ Հոգուն, այժմ և միշտ և հավիտյանս հավիտենից. ամեն»:

Մինչ դպիրները երգում են, այս ընթացքում քահանան դարձյալ խոնարհվում է և ծածուկ աղոթում. «Նայի՛ր երկնքից, Տե՛ր մեր՝ Հիսուս Քրիստոս՝ Քո սրբությունից և Քո փառքի թագավորության աթոռից, Դու, որ Հոր հետ այնտեղ ես նստում և այստեղ զոհաբերվում, արի՝ մեզ մաքրելու ու փրկելու: Արժանի արա մեզ և մեր միջոցով՝ ողջ ժողովրդին, Քո անարատ Մարմնին և պատվական Արյանը»: Խոսրով Անձևացին սրանով ցույց է տալիս Որդու անբովանդակելի Աստվածությունը: Քրիստոսն է բոլորի սրբությունը և կենդանությունը, թեպետև Նա Հորից անբաժանելի է, սակայն միշտ պատարագվում է սեղանի վրա: Մենք մեր կատարած գործերի պատճառով չենք համարձակվում մոտենալ Քրիստոսին, բայց Նա Իր ողորմությամբ մեզ, ինչպես նաև մեր միջոցով ողջ ժողովրդին արժանացնում է հաղորդվել Իր հետ:

Ներսես Լամբրոնացին երկու պատճառ է մատնանշում քրիստոնեության խորհուրդը չընդունողներին. մեկը տգիտությունն է, մյուսը՝ անհավատությունը: Ապա մեկնիչը շարունակում է, քանի որ մենք չունենք այդչափ արժանավորություն՝ մոտենալու Սբ. Խորհրդին, այդ իսկ պատճառով քահանան խնդրում է Քրիստոսին, որ Ինքը տա շնորհ և համարձակություն մոտենալու Սբ. Խորհրդին: Ըստ Լամբրոնացու՝ քահանան խնդրում է, որ յուրաքանչյուր մոտեցող հաղորդ լինի Սրբությանը:

Թաթախում

Ապա քահանան, երկրպագելով համբուրում է Սեղանը, սրբագործված Նշխարը ամբողջությամբ թաթախում է գինու մեջ՝ ի նշան Քրիստոսի Արյան հեղման մարդկության փրկության համար և շարունակում ծածուկ աղոթել. «Տէր Աստուած մեր…»: Սբ. Երրորդությանն ուղղված մասնավոր օրհնությունից ու փառաբանությունից հետո, քահանան դիմում է Հորը, որ մեզ Իր Միածին Որդու անունով քրիստոնյաներ կոչեց, Իր Որդու անունը կրելու չափ շնորհ տվեց, քանի որ Նա կոչվում է Քրիստոս, իսկ մենք՝ քրիստոնյաներ: Աստծու սերը մարդկանց հանդեպ մղեց այնպես գթալ մեզ, որ մինչև իսկ մեզ Իր Միածնի բաժինն ու ժառանգությունը դարձրեց և մեզ Նրա անունով կոչեց, որի համար մեզ կարեկից է լինում և ողորմում: Ապա Խոսրով Անձևացին, շարունակելով մեկնել, նշում է՝ ասելով. «Ոչ միայն բաժին և ժառանգություն տվեցիր մեզ Քո Միածին Որդուն՝ ըստ մարգարեի խոստումի. «Կտամ Քեզ որպես ժառանգություն հեթանոսներին» (Սաղմոս 2:8), այլև եղբայրներ ևս կամեցար մեզ դարձնել Քո սիրելի և համագո Որդուն, որպեսզի Նա լինի անդրանիկը բազում եղբայրների մեջ: Այդ բանի համար էլ մեր մեղքերի աղտեղությունները լվացիր Սբ. ավազանի մկրտությամբ և Սբ. Հոգով մեզ վերստին ծնելով՝ որդիներ դարձրիր և դրանով առավել ևս ջերմացրիր հայրական սիրո բորբոքումը, որովհետև Քեզանից բխող Սբ. Հոգին, որ մեզ ծնունդ տվեց, Քեզ որդեգրեց»: Այնուհետև պատարագիչն աղաչում է, որ մեր մեղքերի ու սխալների պատճառով պատվից ու շնորհից չզրկվենք և Նա արժանացնի մեզ Սբ. Հաղորդությանը:

Արյունը կյանքի խորհրդանշանն է: Մենք Քրիստոսի Արյամբ ենք փրկված: Այն թափվել է և սփռվել հավատացյալների փրկության և մեռելների հարության համար: Հետևաբար, Քրիստոսի իմանալի Մարմինը՝ եկեղեցին, փրկված է և քավություն ստացած Նրա Արյունով: Երբ Քրիստոսի խորհրդանշական Մարմինը Արյան մեջ է թաթախվում, Քրիստոսի Արյան միջոցով տեղի ունեցած փրկագործությունն է հատկանշվում:

Հայ եկեղեցում, մինչև 12-րդ դար, պատվական Մարմինն ու Արյունը, առանձին էին տրվում հաղորդվողին, և ավագ սարկավագն էր կրում բաժակը: Հետևաբար, այդ թվականից առաջ, թաթախումն էլ չէր կատարվում:

Այնուհետև պատարագիչը երկրպագելով Սկիհը բարձրացնում է՝ ի տես ժողովրդի, շրջվում է դեպի ժողովուրդը, Սբ. Նշխարով և Գինով լի բաժակով օրհնում է գետնամած ժողովրդին և հրավիրում հաղորդվելու. «Ի սուրբ, ի սուրբ, պատուական Մարմնոյ եւ յԱրենէ Տեառն մերոյ եւ Փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի….», հորդորում է, որ հավատացյալները ճաշակեն այդ Սբ. խորհուրդը, հաղորդվեն նրանով, որովհետև նա է և՛ Կյանքը, և՛ Հույսը, և՛ Հարությունը, ինչպես նաև մեղքերի քավությունն ու թողությունը:

Ըստ Խոսրով Անձևացու մեկնության՝ քահանան խոսքն ուղղում է ժողովրդին՝ զգուշացնելով, որ Նա, Ում մերձենում և Ում հետ հաղորդվում են, սրբերի Սուրբն է, առավել պատվական է, քան երկինքը, երկիրն ու բոլոր արարածները, և ամենքի արարիչն է: Մեր Տերը և Փրկիչը Հիսուս Քրիստոսն է, Ով փրկեց մեզ սատանայից, ազատեց մեր մեղքերի ծառայությունից և տիրեց մեզ: Իսկ այժմ էլ բաժանվում ու բաշխվում է մեր մեջ ամենքիս հետ միավորվելու համար: Սա է կյանքը, որովհետև մեր Տերն ասաց. «Ով այս հացն ուտում է, հավիտյան կապրի» (Հովհաննես 6:52): Նաև հարության հույսն է, քանի որ մեր Տերը նաև սա ասաց. «Ով ուտում է սրանից, Ես նրան վերջին օրը հարություն կտամ» (Հովհաննես 6:55):

Ապա քահանան շրջվում է դեպի Սբ. Սեղանը: Պաշտամունքային այս արարողությունը սկիզբ է առել Անտիոքից, 4-րդ դարում: Վարագույրը փակվում է, իսկ այս ընթացքում դպիրները և ժողովուրդը «Տեր, ողորմեա»-ն են երգում, և աղոթելով՝ նախապատրաստվում են Սբ. Հաղորդությանը:

Բեկում

«Տեր ողորմեա»-ի երգեցողության ժամանակ փակվում է վարագույրը: Թեև պատարագամատույցի մեջ այս պահին «Տեր ողորմեա»-ն երգելու հրահանգ չկա, սակայն համաճարակային հիվանդությունների ժամանակ Տիրոջն աղաղակելու և Նրա ողորմությունը հայցելու նպատակով, «Տեր ողորմեա»-ն են երգել, և այս սովորությունը շարունակվում է մինչև այսօր: Ավարտին քահանայի «Սաղմոս ասացէք» պատվերը սարկավագն էլ է կրկնում՝ ժողովրդին հրահանգելով. «Սաղմոս ասացէք Տեառն Աստուծոյ մերոյ…»: Հովհաննես Արճիշեցին այս հատվածը մեկնելիս, նշում է, որ ինչպես սկզբից՝ մինչև Պատարագի վերաբերումը ժողովրդից դեպի Սբ. Սեղան, սարկավագը հրաման էր տալիս դպիրներին եղանակելու, այսպես և հիմա է անում, որովհետև արդեն պատրաստ է նույն շնորհն իջնել ժողովրդի վրա բաշխվելու համար: Դպիրներն եղանակում են, քանի որ երաժշտական հնչյունների ազդումն իր կատարյալ զորությունն ունի. այն սթափեցնելով արթնացնում է բոլորի մտքերը: Չկա մի բան, որ մեր կամքը փոխի ուրախության կամ տրտմության, ինչպես երգերի ձայնը, եթե այն պատշաճ կերպով է կատարվում: Աստվածային, քաղցրաձայն երգերը մարդկանց իղձերը և ցանկությունները երկրից դեպի երկինք են բարձրացնում՝ Աստծու մոտ:

Մինչ փառաբանության երգը երգելը և աղոթքների արտասանումը, հավատացյալը պետք է Սբ. Հոգու պարգևները խնդրի, որպեսզի արժանի լինի Սբ. Հաղորդությանը:

Ապա դպիրները սկսում են երգել «Օրհնեալ է Աստուած. Քրիստոս պատարագեալ» (Պատարագված Քրիստոս բաշխվում է մեր մեջ…) փառաբանության երգը: Այն Պատարագի հնագույն երգերից է, քաղված 34-րդ և 150-րդ սաղմոսներից, որի ներկա ձևը վերագրված է Սբ. Ներսես Շնորհալուն: Այս փառաբանությունը ևս ժողովրդին Սբ. Հաղորդությանը պատրաստելու և քաջալերելու է ծառայում երգի ձևով: Երբ դպիրներն երգում են «Քրիստոս պատարագեալ բաշխի ի միջի մերում» շարականը, սարկավագը սկուտեղի վրա դրված մասը (Սբ. Սեղանի փշրանքը) բերում է երիցագույն եկեղեցականի մոտ, որպեսզի վերջինս օրհնի: Ինչպես առաջ, այնպես էլ այսօր մասը տանում են տուն՝ հիվանդներին՝ իբրև մխիթարություն, նաև հարգելի պատճառով եկեղեցուց բացակայած ընտանիքի անդամներին:

Հովհաննես Արճիշեցին այս հատվածը մեկնելիս, գրում է. «Ո՛վ ժողովուրդ, ճանաչի՛ր սոսկալի խորհուրդը, թե այն Քրիստոսին, Ում մեր միջից քերովբեապես բարձրացնելով տվեցինք քահանայի ձեռքը՝ բոլորիս փոխարեն որպես Պատարագ մատուցելու Հայր Աստծուն, նույն Ինքն երկինք մտավ, հաշտություն կնքեց Աստծու և մարդկանց միջև և այժմ նորից որպես Պատարագ՝ մեր մեջ է գալիս Հոր կողմից և կյանքի դեղ բաշխում ամենքին»:

Այս ընթացքում մինչ նրանք երգում են, քահանան Մարմինը վերցնում է իր ձեռքը, այն համբուրում արտասուքներով և ծածուկ աղոթում՝ ասելով. «Ինչ օրհնություն կամ ինչ գոհություն տանք այս Հացին և Բաժակին: Այլ միայն Քեզ ենք օրհնում, Հիսուս՝ Հորդ և Ամենասուրբ Հոգուդ հետ, այժմ և միշտ և հավիտյանս հավիտենից. ամեն»: Ապա, հայացքը հառելով Սբ. Խորհրդին, շարունակում է ծածուկ աղոթել. «Դավանում եմ և հավատում, թե Դու ես, Քրիստոս՝ Աստծու Որդին, որ Իր վրա կրեց աշխարհի մեղքերը»: Եվ Հացը, չորս մասի բաժանելով, թաթախում է Գինու մեջ՝ասելով. «Լրումն Հոգւոյն Սրբոյ», այսինքն՝ Սբ. Հոգու կատարումը:

«Բեկում»-ի արարողության պահին Նշխարը չորս մասի բաժանելը սովորություն դարձավ 4-րդ դարից, և այս սովորությունն ընդհանրացավ մոտավորապես 10-րդ դարում:

Հաղորդություն և Ճաշակում

Սբ. Հաղորդությունից առաջ պատարագչի կողմից ասված երեք աղոթքները՝ «Հայր սուրբ, որ անուանեցեր: Գոհանամ զքէն, Քրիստոս թագաւոր: Գոհանամ եւ մեծացուցանեմ (Սբ. Հովհան Ոսկեբերան)», Ճաշակումի աղոթքներ են: Այս բոլոր աղոթքները 13-րդ դարից միայն սկսեցին գործածվել հայկական Պատարագի մեջ:

Պատարագիչ քահանան Տիրոջից հայցում է թողություն իր անձի, ժողովրդի և համայն աշխարհի համար, ապա հավատով ու երկյուղածությամբ ճաշակում է նախ Սբ. Մարմնից մի մաս՝ ասելով. «Հավատով ճաշակում եմ սուրբ, կենդանարար և փրկագործ Քո Մարմինը՝ Քրիստոս Աստված իմ Հիսուս, որպես մեղքերի թողություն» և ապա, խմելով Սկիհից, ասում է. «Հավատով ըմպում եմ սրբացնող և մաքրող Քո Արյունը՝ Քրիստոս Աստված իմ Հիսուս, որպես մեղքերի թողություն» և հետո անմիջապես ավելացնում. «Քո անապական Մարմինը կյանք լինի ինձ և Քո Սբ. Արյունը՝ մեղքերիս քավություն և թողություն»: Պատարագիչը հաղորդվում է՝ բեկանելով Սբ. Հացը (Նշխարը): Քրիստոնեության առաջին դարերում Սբ. Նշխարը բեկանում էին, այստեղից էլ «Նշխար» բառն է առաջացել, որ բեկոր, մնացորդ է նշանակում, որ խորհրդանշում է Հիսուսի չարչարվելն ու մեռնելը: Իսկ Նշխարից մի մասնիկ Արյան մեջ միացնելը Հիսուսի հարությունն է խորհրդանշում: Մինչդեռ քահանան այս է ասում, և դպիրներն երգում են, այս պահին նրանք, ովքեր քահանայական դասից են, կարող են ճաշակել, որովհետև Քրիստոս էլ նախ Ինքը ճաշակեց և ապա տվեց առաքյալներին:

Այնուհետև բացվում է վարագույրը և սարկավագը բարձրաձայն հրավիրում է ժողովրդին, երկյուղածությամբ և հավատով մերձենալու և սրբությամբ հաղորդվելու: Սարկավագը նորից է ազդարարում, որ չպետք է մոտենանք Սբ. Խորհրդին առանց հոգևոր պատրաստության:

Հովհաննես Արճիշեցին սարկավագի «Երկյուղածությամբ և հավատքով մոտեցեք» հրահանգը հետևյալ կերպ է մեկնում. «Այս երկուսը՝ երկյուղն ու հավատը, մեկն Աստծու մոտ է համարձակորեն տանում, իսկ մյուսը պահում է Նրա հետ, ինչպես պետք է: Որովհետև եթե միայն երկյուղը լինի, կօտարանանք Նրանից, իսկ եթե հավատը՝ առանց երկյուղի, կհանդգնենք առավել, քան անհրաժեշտ է: Սրա համար երկյուղը, լծակից դառնալով հավատին, մեծ արագությամբ, թևելով բարձրացնում է միտքը, որպեսզի Քրիստոսին հաղորդակից անի, այն հավատով, թե սա է ձեր համար բաշխված աստվածային Մարմինը»: Ապա մեկնության շարունակության մեջ ասվում է, թե, ով իմացության ճաշակելիքով ուտի Խորհրդի զորությունը զգայական մարմնի հետ, թեկուզ տգետ լինի կամ պակասամիտ, այսուհանդերձ անմիջապես կվերափոխվի ճաշակման զորությամբ: Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոս հոգի է և հոգիների Կյանք, հոգիների համար Կերակուր է և երկնքից իջած Հաց: Նա երկրում շոշափելի Մարմնով երևաց, որպեսզի մեր հոգիներին կյանք տա:

Ժողովրդին հաղորդություն տալու համար, ժամարարը, վերցնելով Սբ. Ընծայով Սկիհը, առաջանում է բեմի եզերքը և ծունկի գալիս: Հաղորդության պատրաստ եղողները ուղղվում են դեպի բեմը և պատարագիչը Սբ. Հացից փոքրիկ կտորներ առնելով դնում է հավատացյալների լեզվի վրա՝ ասելով. «Քրիստոսի Մարմինն ու Արյունը թող քեզ կյանք լինի»:

Սբ. Հաղորդության պահին դպիրները երգում են «Որ կազմեցեր» կամ «Այսօր անճառ» շարականը:

Սրբությունը ճաշակելուց հետո հավատացյալը դպիրների հետ միասին երկյուղով և ուրախությամբ բացականչում է. «Մեր Տեր Աստվածը և մեր Տերը երևաց մեզ, օրհնյալ է Տիրոջ անունով եկողը»:

Հաղորդության ավարտին քահանան Սկիհը ձեռքին օրհնում է հավատացյալ ժողովրդին՝ ասելով. «Ապրեցրո՛ւ Տեր Քո ժողովրդին, օրհնիր Քո ժառանգներին, հովվի՛ր և բարձրացրո՛ւ նրանց այսուհետև մինչև հավիտյան»: Պատարագիչ քահանան վերադառնում է դեպի Սբ. Սեղանը, և վարագույրը կրկին փակվում է:

Այս պահին կամ ավելի ուշ ժողովրդին մաս է (Սբ. Սեղանի փշրանք) բաժանվում, որպեսզի բոլոր հավատացյալներն այդ կերպ ընդհանուր Սեղանին մասնակցած լինեն և նրանից մաս ու բաժին ունենան:

Սբ. Հաղորդության խորհուրդը Սբ. Պատարագի վերջին արարողությունն է, խորհրդական միացումը Քրիստոսի հետ: Արդյունքը հաղորդվողի մեղքերի թողությունն է, ինչպես և սրբագործումը:

Սբ. Ներսես Լամբրոնացին ասել է. «Տերը միշտ բաժանվում է, բայց երբեք չի սպառվում, որովհետև Սբ. Հաղորդության մեջ Տիրոջ սերն ու հոգեկան զորությունն է, որ ճաշակում ենք: Իսկ այն անսպառ է»:

Հավատացյալները պետք է Սբ. Հաղորդության խորհրդին մոտենան իրենց հոգիների առողջության և փրկության համար, պետք է մոտենան զղջումով և խոնարհությամբ, ուղիղ և կատարյալ հավատքով: Սբ. Հաղորդությունը հավատացյալի համար բացառիկ և մեծ առանձնաշնորհում է:

Սբ. Օգոստինոսը հետևյալն է ասել. «Եթե լավ կերպով ընդունել ես, դու ինքդ կլինես այն, ինչ որ ընդունել ես»: Այսինքն, ճաշակելով՝ քրիստոնյան իրապես և գործնապես Քրիստոսի Մարմնի մեջ է պարփակվում և Նրա մի մասը կազմում:

Ճաշակելով՝ քրիստոնյան միշտ իր հետ պիտի ունենա Քրիստոսին, մինչև աշխարհի վերջը: Հետևաբար, եթե հավատացյալները պատրաստված են զղջումով, խոստովանությամբ և ապաշխարությամբ, հնարավորինս հաճախակի պետք է հաղորդվեն: Հոգին որքան սնունդ ստանա, այնքան ավելի առողջ կլինի: Մարդը որքան էլ ենթակա լինի մեղանչելուն, Սբ. Հաղորդությունը չարի դեմ հակառակը կանգնելու զորությունն է տալիս և թողություն ապահովում:

Նախկին դարերում եկեղեցու բոլոր հավատացյալները բարձրաստիճան հոգևորականներից սկսած հաղորդվում էին ամեն Սբ. Պատարագի ժամանակ: Եվ յուրաքանչյուր հավատացյալ, եթե մասնավոր արգելք չունի, պետք է հաղորդվի, որպեսզի Սբ. Պատարագի իմաստը իր բուն նպատակին հասնի:

Պատմաբան Փավստոս Բուզանդը հետևյալ մանրամասնությամբ հիշում է, որ պատարագիչ քահանան Սբ. Հաղորդությունը Խորանից վերցնելով, իջնում էր բեմից և շրջում ժողովրդի մեջ՝ Սբ. Հաղորդություն տալու համար: Հետո կրկին վերադառնում էր Խորան:

Գոհաբանություն

Հին շրջանում Սբ. Պատարագի վերջում չէին ասվում գոհաբանական աղոթքներ, քանի որ Սբ. Պատարագը ինքնին մեծագույն գոհաբանություն է: Գոհաբանական աղոթքները միայն 13-րդ դարից սկսեցին գործածվել հայկական Պատարագի մեջ:

Դպիրները գոհունակության զգացումով երգում են «Լցաք ի բարութեանց Քոց Տէր…» և «Գոհանամք զՔէն Տէր…» գոհաբանական երգերը՝ փառք և գոհություն մատուցելով Աստծուն Սբ. Պատարագի շնորհն ու օրհնությունը վայելելու համար:

Մինչ դպիրները երգում են «Լցաք ի բարութեանց Քոց Տէր…» երգը, քահանան ճաշակում է Սկիհի մեջ մնացած Մարմինն ու Արյունը, մաքրում է Սկիհը, սրբում և սքողում՝ ասելով ծածուկ աղոթք. «Գոհանամք զՔէն, Հա՛յր ամենակալ»: Պատարագիչը նախ նրա համար է գոհանում, որ Տերը փրկեց մեզ, և ապա այնպիսի ճաշակման արժանացրեց, որը կյանք և փրկություն է պարգևում: Սբ. Խորհուրդն արժանավորապես ճաշակողները լցվում են Աստծու շնորհներով, նրանք բոլոր անդամներով մահանում են մեղքերի և կենդանանում՝ արդարության համար:

Ապա պատարագիչը Սկիհը տալիս է ավագ սարկավագին, որպեսզի այն դնի խորհրդանոցում:

«Լցաք»-ից հետո սարկավագը հրավիրում է ժողովրդին իր գոհաբանության զգացումը հայտնելու. «Եվ դարձյալ, հավատով ընդունելով աստվածային, սուրբ, երկնային, անմահ, անարատ և անապական այս խորհուրդը, շնորհակալ լինենք Տիրոջից»: Մինչև այժմ օրհնում էին Աստծուց ստացած շնորհների համար, իսկ հիմա գոհանում նոր ընդունած պարգևների բաշխման համար:

Ժողովուրդը և դպիրներն անմիջապես ձայնակցում են՝ երգելով «Գոհանամք զՔէն Տէր…»-ը: Այս ընթացքում պատարագիչն աղոթում է «Գոհանամք զՔէն, Քրիստոս Աստուած մեր…» ծածուկ աղոթքը: Խորհրդի կատարումից հետո քահանան գոհանում է Քրիստոսից, քանի որ Ինքը մեզ տվեց բարի ճաշակում՝ մեղքերից մաքրվելու և մեր մեռելությունից կենդանության գալու համար: Քահանան աղաչում է, որ Աստված մեզ Իր հաղորդությամբ մաքուր և անարատ պահի, խնամի և պահպանի, քանի որ Նա այնպիսի խնամակալ հովիվ է, որ Իր մարմնով կերակրում է ոչխարներին և հեռու պահում մահացու արոտներից: Պատարագիչը խնդրում է կարողություն՝ լսելու Տիրոջ ձայնը, ինչպես հոտի ոչխարները հովվի ձայնն են լսում, այսինքն՝ խնդրում է լսել Նրա վարդապետության խոսքը և Նրան հետևել: Իսկ հետևել նշանակում է անձն ուրանալ, խաչին միշտ հպատակվել, Տիրոջ ցույց տված ճանապարհով ընթանալ, նեղ ու անձուկ դռնով մտնել դեպի կյանք: Աղոթքի վերջում փառավորվում է Ամենասուրբ Երրորդությունը:

Գոհության աղոթքներն ու երգերը վերջացնելով՝ քահանան լվանում է ձեռքերը, կրկին զգեստավորվում է, սաղավարտը դնում գլխին և հագնում հողաթափերը: Այստեղ վերջանում է Սբ. Պատարագի երրորդ մասը:

Գոհաբանության պահին հավատացյալները պետք է իրենց միտքը կենտրոնացնեն իրենց հոգում տեղի ունեցած փոփոխությունների վրա և ջանան իրենց կյանքը դարձնել ավելի լուսավոր ու իմաստալից:

 

Օգտագործված գրականության ցանկ՝

1. Պատարագամատոյց, ըստ արարողութեան Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ եկեղեցւոյ, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 2002թ.

2. Սարգիս քհնյ. Սարգիսեան, «Սուրբ Պատարագի խորհուրդը», Il Mistero Della Santa Messa, 1980թ.

3. «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, Երևան, 2002թ.

4. Վազգեն Ա կաթողիկոս, «Մեր Պատարագը», Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 1988թ.

5. Վաչե ծ. վրդ. Իգնատիոսյան, «Մեր Ս. Պատարագը», Երևան, 1999թ.

6. Խոսրով Անձևացի, «Սուրբ Պատարագի մեկնություն», Սբ. Էջմիածին, 2001թ.

7. Տիրան արքեպիսկոպոս Ներսոյեան, «Համառօտ մեկնութիւն Պատարագամատոյցի Հայաստանեայց Առաքելական ուղղափառ եկեղեցւոյ», Փարիզ, 1999թ.

8. Հովհաննես Արճիշեցի, «Մեկնություն Պատարագի», Ս. Էջմիածին, 1999թ.

9. Պատարագամատոյց Հայաստանեայց եկեղեցւոյ.

10.Ղեւոնդ արքեպիսկոպոս Չէպէյեան, «Հայ եկեղեցւոյ եօթը խորհուրդները», Անթիլիաս-Լիբանան, 1988թ.

11. Խորէն աւագ քահանա Փէհլիվանեան, «Համառօտ բացատրութիւն տօնից եւ ծիսից Հայաստանեայց Առաքելական Ուղղափառ Սբ. Եկեղեցւոյ», Կ. Պոլիս, 1898թ.

12. Վահե սարկավագ Թորոսյան, «Արդի պատարագամատույցի ծածուկ աղոթքները հայ մեկնողական գրականության մեջ», մագիստրոսական թեզ, Սբ. Էջմիածին, 2015թ.

13. Մանկական քրիստոնեական հանրագիտարան, Երևան, 1998թ.

14. Խորհրդատետր Սրբոյ Պատարագի, ըստ ծիսի Առաքելական Սուրբ եկեղեցւոյ Հայաստանեայց, Վաղարշապատ, 1880-ՌՅԻԹ.

15. Անդրանիկ ծ.վրդ. Կռանեան, «Հայ ծիսական պաշտամունքը», Պեյրութ, 2001թ.

16. Նորայր արքեպիսկոպոս Պողարեան, «Ծիսագիտութիւն», Նյու Յորք,1990թ.

17. Նոր Կտակարան, Հայաստանի Աստվածաշնչյան ընկերություն, Երևան, 2001թ.

18.Աբրահամ վարդապետ Մկրտչյան, «Հայր մեր»-ի մեկնություններն ըստ Գրիգոր Տաթևացու, Երևան, 1992թ.

 

Կազմեց Կարինե Սուգիկյանը