Զգեստավորում

Սուրբ Պատարագի առաջին մասը սկսվում է պատրաստությամբ: Պատրաստությունը բաղկացած է զանազան արարողություններից և ծիսական հատուկ աղոթքներից, որոնք մատուցվում են քահանայի կողմից՝ իբրև Սբ. Պատարագի խորհրդի պատրաստություն: Քահանան, նախապատրաստական աղոթքներ կարդալով, ինքն իրեն հոգեպես պատրաստում է՝ խնդրելով Աստծուց իրեն արժանի դարձնել Սբ. Պատարագի մատուցմանը:

Պատրաստությունը խորհրդանշում է Քրիստոսի մարդեղությունը:

Պատարագիչ քահանայի, սարկավագների, դպիրների հոգևոր և մարմնավոր պատրաստությամբ, նախ ավանդատան մեջ զգեստավորվելով, աղոթքներով, սաղմոսներով, քարոզներով և երգերով, ապա՝ Պատարագի սեղանի շուրջ ընծաների պատրաստությամբ սկսվում է Պատարագը: Քահանայի զգեստավորումը պատրաստության առաջին ենթաբաժինն է: Զգեստավորումը տեղի է ունենում ձախակողմյան ավանդատանը՝ սարկավագների ընկերակցությամբ: Այնտեղ նախ սարկավագներից յուրաքանչյուրն իր աստիճանի համեմատ զգեստավորվում է, հետո փոխնեփոխ բոլորն ասում են Սաղմոս 132-ը: Այնուհետև քահանան առանձին ասում է հետևյալ աղոթքը. «Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոս, Դու, որ լույսը հագել ես իբրև զգեստ…» (Սաղմոս 104:2) և այլն: Այդ պահին սարկավագները մոտենում են և զգեստավորում նրան՝ յուրաքանչյուր զգեստին հատուկ աղոթք ասելով: Բարձրաստիճան եկեղեցականների (եպիսկոպոս, կաթողիկոս) զգեստներից միայն եմիփորոնն է, որ հատուկ աղոթք չունի:

Այդ ընթացքում քահանան սարկավագի հետ փոխնեփոխ կարդում է 131-րդ սաղմոսը:

Պատարագիչ քահանան, նախքան զգեստավորվելը, առանձնական աղոթքով խնդրում է Աստծուն, որ իրեն՝ «զանպիտան ծառայս», Տերը լսի և արժանի անի հոգևոր պաշտոնին և ծառայությանը, որ նախ Տերն իրեն ընդունի որպես քահանա, հոգին սրբի մեղքի խավարից և պիղծ հանդերձներից, և այնուհետև լուսավոր պատմուճանի զգեստավորման հետ միասին իր հոգին ևս զգեստավորի իմաստությամբ և սրբությամբ:

Քահանայի ավանդատուն մտնելը և զգեստավորումը խորհրդանշում է նրա մերկացումն իր մեղավոր զգեստից: Ներսես Լամբրոնացին (1153-1198թթ.) իբրև կանոն ավանդում է հետևյալը. «Նրանք, ովքեր Սուրբ Պատարագ պիտի կատարեն, պետք է պատշաճ զգեստներ հագնեն և զարդարեն Աստծո տաճարը, այնպես, ինչպես անհրաժեշտ է»:

Ներսես Լամբրոնացին և Հովհաննես Արճիշեցին զգեստավորումը մեկնաբանելիս նշում են, որ եկեղեցին Աստծո տունն է, իսկ քահանաներն ու սարկավագները՝ Նրա իշխանները, և ինչպես որ պատշաճ չէ թագավորի առջև կանգնել առանց կեցվածքի և հավուր պատշաճի, նույնպես և նախ զարդարվում են և ապա գալիս Երկնավոր Թագավորի առջև: Քահանաները զգեստը պետք է կրեն Աստծո փառքի համար և ոչ թե իրենց անձերի փառքի և արիությամբ մաքառեն փառասիրության ախտի դեմ: Իսկ Սրբությունների Սրբությանը պետք է մոտենալ սրբության զգեստով և ոչ թե սովորական զգեստներով, նշում են մեկնիչները:

Պատարագիչը նախ գլխին դնում է սաղավարտը, որ խորհրդանշում է Քրիստոսի հաղթող զորությունը ընդդեմ չարի ներգործության և իշխանության: Այն նշան է փրկության և հոգևոր զրահ՝ պատերազմելու ընդդեմ սատանայական զորության:

Շապիկը խորհրդանշում է Աստծուն շրջապատած շնորհները, որոնք պատարագչին պիտի պահպանեն չար խորհուրդներից և դիվական փորձություններից: Այն մեղքի աղտից մաքրության հանդերձ է:

Փորուրարը Քրիստոսի ծանր լծի, բայց միևնույն ժամանակ քաղցր բեռի նշանակությունն ունի: Այն նշանակ է խոնարհության, հեզության և արդարության, որով պետք է քահանան զարդարի իր սիրտը, ինչպես նաև՝ նվիրում, համբերություն՝ կատարելու իր վրա դրված պարտականությունները:

Քահանայական գոտին խորհրդանշում է Քրիստոսի զորությամբ ամրապնդվելն ու հոգևոր արթնության մեջ գտնվելը, ինչպես նաև կատարյալ ողջախոհությունը և մարմնի սրբությունը:

Պատարագիչ քահանայի գոտուց կախվում է  սրբիչը, որի նպատակը մաքրությունն է:

Բազպանը նշան է ձեռքերի զորության՝ սրբությամբ ծառայելու Աստծուն:

Վակասը արդարության նշան է և հավատացյալներին մտաբերել է տալիս մեր Փրկչի խոստացած քաղցր լուծն ու թեթև բեռը:

Շուրջառը կամ նափորտը զգեստ է արդարության, պահապան չարի ներգործության դեմ: Այն որպես հոգևոր զրահ, նաև խորհրդանշում է Հիսուսի անկար քղամիդը և այն ծիրանին, որ չարչարանքի օրը գցեցին Նրա վրա:

Շուրջառը, որ հոգևորականն առնում է իր ուսերին, ոչ միայն իրեն է հիշեցնում, որ պատսպարված է աստվածային զորությամբ և պետք է ապավինել այդ զորությանը, այլ միևնույն ժամանակ եկեղեցում ներկա հավատացյալներին է հորդորում, որ ապավինեն աստվածային այդ ներգործությանը, ողորմությանը և շնորհին, և դրա միջոցով իրենց միտքն ու հոգու հայացքը միշտ հառած պահեն Սուրբ Խորհրդին:

Պատարագիչը ճերմակ գուլպա է հագնում և հողաթափեր:

Բազմախաչ շուրջառը և հինգ խաչերով զարդարված եմիփորոնը, որոնք հագնում են կաթողիկոսը, պատրիարքը և արքեպիսկոպոսը, խորհրդանշում են նրանց ամբողջապես խաչվելն իրենց հինգ զգայարաններով, մեղքերի և աշխարհիկ ցանկությունների համար մեռնելն ու միայն Քրիստոսի խաչն իրենց անձերում կրելը: Գլխի խույրը խորհրդանշում է իմաստության պսակը և փրկության սաղավարտը, որով խորհրդակատարը պայծառանում է:  

Եթե պատարագիչը եպիսկոպոս է և կամ հայրապետ, ապա վակասից կախված են արտախուրակներ:

Հայոց հայրապետը, բացի քահանայական և եպիսկոպոսական զգեստավորումից, որպես հավելյալ զգեստի մաս, Սբ. Պատարագին կրում է նաև կոնքեռը, որը կախվում է հայրապետի գոտուց: Այն խորհրդանշում է նվիրապետի եկեղեցական հովվությունը:

Պատարագիչը զգեստավորվելուց հետո ասում է. «Թող իմ անձը Աստծով ցնծա, քանզի փրկության զգեստ և ուրախության պատմուճան հագցրեց, փեսայի պես գլխիս պսակ դրեց և հարսի պես ինձ զարդարելով (Եսայի 61:10) և մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի շնորհներով զարդարեց»:

Սբ. Պատարագի զգեստների օրինակները՝ փոքր-ինչ բարեփոխված, վերցված են Հին Կտակարանի Ահարոնի քահանայական զգեստների օրինակներից (Ելից 28:4-40, 29:5-6, Ղևտացվոց 8, 16:4):

Առաջին երեք դարերի ընթացքում եկեղեցում քահանայական կամ Պատարագի արարողության հատուկ զգեստներ չէին գործածվում:

4-րդ և 5-րդ դարերի ընթացքում Պատարագի զգեստները ճոխացան և «շքեղ զգեստավորում» դարձան:

Լվացում

Զգեստավորումից հետո քահանան, սարկավագները և բոլոր սպասավորները «Խորհուրդ խորին» շարականի երգեցողությամբ դուրս են գալիս ավանդատնից և թափորով ուղղվում դեպի դասը՝ կանգնելով Սուրբ Սեղանի առջև: Իսկ եթե պատարագիչը եպիսկոպոս է, երգում են «Հրաշափառ»-ը: «Խորհուրդ խորին» շարականը գրել և երգել է Խաչատուր վարդապետ Տարոնացին՝ Հովհաննես Զ Սսեցի կաթողիկոսի արտոնությամբ, սպասալար Զաքարեի բանակում, շարժական սեղանի վրա մատուցված հանդիսավոր Սուրբ Պատարագի առթիվ՝ 1208թ-ին:

Առաջինը, որ քահանան կատարում է Սբ. Պատարագի սկզբում, լվանում է ձեռքերը՝ ծածուկ աղոթելով. «Սրբությամբ կլվանամ ձեռքերն իմ և սեղանիդ շուրջ կնստեմ, Տեր…» (Սաղմոս 25): Իսկ երբ Պատարագը հայրապետական է, այս սաղմոսը արտասանվում է փոխն ի փոխ բարձրաձայն: Լվացումը խորհրդանշում է սրտի և հոգու սրբությունն ու մաքրությունը: Լվացման այս արարողությունը Մովսիսական օրենքից է գալիս. «Ահարոնը և նրա որդիները ձեռքերն ու ոտքերը պիտի լվանան խորան մտնելուց առաջ՝ պաշտոն կատարելու համար» (Ելից 30:19-20):

Սուրբ Պատարագին ձեռքերի լվացումը առաջին անգամ հիշատակվել է 348թ.-ին Երուսաղեմում: Լվացումի երկրորդ մասը՝ խոստովանություն և արձակում, հայկական Պատարագի մեջ է մտել 13-րդ դարից և որդեգրված է հռոմեական ծեսից, և առաջին անգամ ի հայտ է եկել 14-րդ դարի վերջին:

Լվացումի արարողությամբ և աղոթքներով մարդեղության պարագան և Քրիստոսի աշխարհ գալուստն է նվիրագործվում: Մարդեղության պարագան կամ պատճառը մարդու մեղքն է և որին իբրև հետևանք՝ զղջման անհրաժեշտությունը:

Լվացումից հետո պատարագիչ քահանան Աստվածածնի բարեխոսությամբ խնդրում Տիրոջը լսելու իր աղաչանքները, շրջվում է դեպի ժողովուրդը, խոստովանում իր մեղքերը և խնդրում բոլորին աղոթել, որ Տերը ների իրեն և արժանացնի Աստծո ներկայության, որպեսզի ինքը ժողովրդին առաջնորդի ժամապաշտության. «Խոստովանում եմ Աստծո, Սուրբ Աստվածածնի և բոլոր սրբերի առաջ ու ձեր ներկայությամբ, ով հայրեր ու եղբայրներ, իմ գործած բոլոր մեղքերը, որովհետև մեղանչեցի խորհրդով ու գործով և այն բոլոր մեղքերով, որոնք մարդիկ գործում են, որոնց համար մեղա՜, մեղա՜ եմ ասում և աղաչում եմ ձեզ, բոլորդ ինձ համար Աստծուց թողություն խնդրեցեք»: Ի պատասխան, դասից մի ուրիշ քահանա մոտենում է պատարագչին և խնդրում Աստծո ողորմությունը՝ թողություն շնորհելու նրա մեղքերին:

Պատարագիչը, թողություն ստանալով, օրհնում է ժողովրդին՝ նրանց համար էլ ինքն է հայցում հանցանքների թողություն:

Այս օրինակով էլ ժողովուրդը մինչև հաղորդվելը պետք է մաքրվի՝ խոստովանելով իր մեղքերը, և նոր միայն հաղորդվի: Այս մասին Աստվածաշնչում կարդում ենք. «Եթե քո ընծան Սեղանի վրա բերես և այնտեղ հիշես, թե քո եղբայրը քո դեմ բան ունի, քո ընծան թող Սեղանի առաջ և գնա սկզբում հաշտվիր եղբորդ հետ ու հետո արի, որ քո ընծան մատուցես» (Մատթեոս 5:23-24):

Այդ պահին դպիրներն ու ժողովուրդը պատարագչից խնդրում են. «Մեզ ևս հիշիր Աստծո անմահ Գառի առջև», որին պատարագիչը պատասխանում է. «Հիշված կլինեք Աստծո անմահ Գառի առջև»:

Նախամուտ

Խոստովանելուց հետո պատարագիչը՝ սրբված սրտով և խղճով, դպիրների և սարկավագի հետ սաղմոսելով, բարձրանում է բեմ՝ դեպի Սուրբ Սեղան: Հասնելով խորանի առջև՝ պատարագիչը բարձր ձայնով, եղանակավոր աղոթում է. «Ի յարկի քում սրբութեան» աղոթքը, որից հետո վարագույրը փակվում է, և դպիրները սկսում են ծանր եղանակով մեղեդիներ կամ տաղեր երգել:

Այստեղ վերջանում է մարմնավոր ու հոգևոր պատրաստությունը և անցնում են ընծաների պատրաստությանը:

Առաջադրություն

Ընծաների պատրաստությունն սկսվում է հացի և գինու օրհնությամբ, որ կոչվում է «Առաջադրություն»:

Մինչ դպիրները երգում են, փակված վարագույրի հետևում քահանան, Սուրբ Սեղանի առջև երկրպագելով, գլխաբաց աղոթում է Սբ. Գրիգոր Նարեկացու հեղինակած Սուրբ Հոգուն ուղղված աղոթքը: Աղոթքով քահանան հայցում է Սուրբ Հոգու գործակցությունն ու օգնությունը՝ Խորհուրդը կատարելու: Ինչպես նշում է Հովհաննես Արճիշեցին, այս աղոթքում Որդին պատարագվում է, Հայրը՝ հոժարում, իսկ Սուրբ Հոգին՝ որպես Հորը և Որդուն կամակից, մեզ սրբելով՝ պատրաստում է ճաշակելու Անմահ Գառին: Իսկ եթե պատարագիչը եպիսկոպոս է, դպիրները երգում են «Ընտրեալդ յԱստուծոյ» տաղը, այդ ընթացքում պատարագիչը, Սուրբ Սեղանի առջև ծնրադրած, ծածուկ կարդում է Սբ. Գրիգոր Նարեկացու աղոթքը, իսկ հետո դպիրները եղանակում են օրվա պատշաճ մեղեդին:

Այս պահին, մինչ մեղեդու ավարտը, որ տևում է ավելի քան տասը րոպե, հավատացյալները իրենք ևս կարող են ծածուկ աղոթել Սբ. Ներսես Շնորհալու «Հավատով խոստովանիմ»-ը կամ որևէ այլ աղոթք: Ներկաները պետք է նորոգեն նվիրվելու իրենց գիտակցությունը և ուխտեն հպատակվել Աստծո կամքին՝ իրենց անձերն Աստծուն հանձնելով: Պետք է աղոթեն, որ Աստված ընդունի իրենց նյութական և հոգևոր ընծան՝ արժանացնելով երկնային գթության:

Սուրբ Գրիգոր Նարեկացու աղոթքները կարդալուց հետո, քահանան գնում է ընծայարան և պատրաստում սպասը: Սարկավագը Քրիստոսի խաչելության պատկերով Նշխարը տալիս է պատարագչին, ով աղոթելով այն դնում է մաղզմայի վրա (այն մի հարթ պնակ է, որի մեջ Սուրբ Պատարագի ընթացքում քահանան ամփոփում է Սուրբ Հաղորդության Նշխարը՝ Փրկչի Մարմինը)՝ ասելով. «Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի հիշատակի համար»: Այնուհետև, գինին խաչաձև լցնելով սկիհի մեջ (Սուրբ Պատարագի ժամանակ օգտագործվող այն սրբազան բաժակն է, որի մեջ լցնում են կարմիր անապակ գինին՝ նվիրագործելու համար), ասում է. «Մեր Տեր Աստծո և Փրկչի՝ Հիսուս Քրիստոսի փրկագործ տնօրինության հիշատակի համար»: 

Քահանան ծածուկ ասում է Սբ. Հովհան Ոսկեբերանի աղոթքը, խնդրելով, որ Տերն օրհնի հացն ու գինին, հիշի թե՛ Սուրբ Պատարագ մատուցողներին և թե՛ նրանց, որոնց համար  մատուցվում է Սուրբ Պատարագը, ինչպես նաև քահանան խնդրում է, որ ինքն անդատապարտ մնա աստվածային խորհրդի քահանայագործության մեջ: Պատարագիչն աղոթքում խոստովանում է իր տկարությունը և անհամարձակ լինելը, որի համար խնդրում է ուժ, կարողություն և համարձակություն:

Աղոթքի ավարտին պատարագիչը մաղզման դնում է սկիհի վրա, «Տեր թագաւորեաց վայելչութիւն զգեցաւ» սաղմոսով ծածկում այն զարդանախշ քողով և երեք անգամ խաչակնքելով՝ ասում. «Սուրբ Հոգին կգա քեզ վրա և Բարձրյալի զորությունը հովանի կլինի քեզ» (Ղուկաս 1:35): Այս խոսքն ասել է Գաբրիել հրեշտակապետը՝ Սուրբ Կույս Մարիամին ավետելիս: Ապա, քահանան սկիհը դնում է որմնախորշի մեջ՝ մինչև Ճաշու Ժամի վերջավորությունը: Սարկավագը բուրվառը տալիս է քահանային՝ կանգնելով նրա կողքին:

Այս ընթացքում խորանի սպասավորները վառում են խորանի մոմերը և պատրաստվում թափորին:

Խնկարկություն

Քահանան, «Խունկ մատուցանեմ առաջի Քո Քրիստոս» ասելով, բուրվառով խնկարկում է ընծան և այդպես գալիս Սուրբ Սեղանի առաջ: Վարագույրը բացվում է, քահանան, դպիրների և սարկավագների ընկերակցությամբ խնկարկելով, ցած է իջնում բեմից՝ հանդիսավոր թափորով շրջելով ժողովրդի մեջ, խնկարկելով սրբապատկերները, ժողովրդին, ամբողջ եկեղեցին: Յուրաքանչյուր հավատացյալ համբուրում է նրա ձեռքի խաչը ու խնդրում աղոթել իր համար՝ ասելով. «Հիշիր ինձ Աստծո Անմահ Գառի առջև»: Ավարտելով խնկարկությունը՝ քահանան կրկին բարձրանում է խորան և երկրպագում Սուրբ Սեղանին: Այս մասը կոչվում է «Աշխարհագալոց»: Այն խորհրդանշում է Հիսուս Քրիստոսի մարդեղացումը՝ երկնքից իջնելը, աշխարհի վրա շրջելն ու կրկին երկինք բարձրանալը: Ինչպես Քրիստոսը երկնքից երկիր իջավ, այդպես էլ քահանան խորանից իջնում է ժողովրդին օրհնելու:

Այս ընթացքում դպիրները, մինչև քահանայի խորան վերադառնալը, երգում են խնկարկության շարական:

Հովհաննես Արճիշեցին իր «Մեկնություն Պատարագ»-ի գրքում խնկարկության մասին մեկնում է. «Քահանայի սուրբ Սեղանի շուրջ խնկարկելը, այնտեղից իջնելը, ժողովրդին խնկարկելն ու դարձյալ նույն տեղը վերադառնալը այս է նշանակում: Քահանան պատկերն է Քրիստոսի, թեպետև բարձրագույն է Աստծո Որդու երանությունը, սակայն Նա եկավ ու իջավ մեր մեջ՝ վերցնելով ամեն ինչ մեր նվաստ բնությունից, բացի մեղքերից և համբարձվեց Իր սեփական տեղը՝ հայրական ծոցը: Սույնպես և քահանայապետը, նմանվելով Քրիստոսին, գալիս և անցնում է ամենքի միջով, մինչև իսկ հետիններին հավասարվում և ապա վերադառնում ու մտնում է իր տեղը՝ Սուրբ Խորանը: Իսկ խունկը նշանակում է Քրիստոսի նախախնամական զորությունը, որ այնտեղից՝ ի վերուստ, սեղանից է գալիս և անցնում ամենքի միջով՝ խնամելով բոլոր արարածներին, սակայն Ինքն ամենքին անհասանելի է մնում և Իրեն միայն հասանելի: Սույնպես և խնկարկությունը սեղանից եկավ և դարձյալ սեղան վերադարձավ»:

Սուրբ Պատարագի սկզբի խնկարկությունը նաև նվիրատվություն է Քրիստոսին, Նրա մեր մեջ հայտնվելուն, այդ պատճառով Քրիստոսին խորհրդանշող պատարագիչը, երբ իջնում է մարդկանց մեջ, սարկավագը խնկարկում է նրա ճանապարհը, իսկ ժողովուրդը, որպես իր աղոթքի խորհրդանիշ, խունկ է նվիրում: Արևելքից եկած երեք մոգերը մանուկ Քրիստոսին երեք ընծաներ էին բերել, որոնցից մեկը կնդրուկն էր՝ խունկը, որն ընծայեցին որպես Աստվածության, մարդու և Աստծո հաշտության և որ Նրանից բուրած անուշահոտությամբ լուծարվի մահվան հոտը, որ բուրեց Ադամից:

Խնկարկությունը այստեղ խորհրդանշում է շնորհների բաշխումը հավատացյալներին: Խունկն աղոթքի հաճության նշան է: Ինչպես խունկն անուշ բույր ունի և հաճելի է մարդկանց, այնպես էլ սրտից բխած աղոթքն է հաճելի Աստծուն:

Պատարագի առաջին մասը՝ Պատրաստությունը, ավարտվում է թափորով՝ խնկարկության արարողությամբ:

 

 

Օգտագործված գրականության ցանկ՝

 

1. Պատարագամատոյց Հայաստանեայց եկեղեցւոյ,
2. Հովհաննես Արճիշեցի, «Մեկնություն Պատարագի», Սբ. Էջմիածին, 1999թ.
3. Պատարագամատոյց ըստ արարողութեան Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ եկեղեցւոյ, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 2002թ.
4. Վաչե ծ. վրդ. Իգնատիոսյան, «Մեր Ս. Պատարագը», Երևան, 1999թ.
5. Անդրանիկ ծ. վրդ. Կռանեան, «Հայ ծիսական պաշտամունքը», Պեյրութ, 2001թ.
6. Տիրան արքեպիսկոպոս Ներսոյեան, «Համառօտ մեկնութիւն Պատարագամատոյցի Հայաստանեայց Առաքելական ուղղափառ եկեղեցւոյ», Փարիզ, 1999թ.
7. Նորայր արք. Պողարեան, «Ծիսագիտութիւն», Նյու Յորք, 1990թ.
8. Խորէն աւագ քահանա Փէհլիվանեան, «Համառօտ բացատրութիւն տօնից եւ ծիսից Հայաստանեայց Առաքելական Ուղղափառ Սբ. Եկեղեցւոյ», Կ. Պոլիս, 1898թ.
9. Վահե սարկավագ Թորոսյան, «Արդի պատարագամատույցի ծածուկ աղոթքները հայ մեկնողական գրականության մեջ», մագիստրոսական թեզ, Սբ. Էջմիածին, 2015թ.
10. Ղեւոնդ արքեպիսկոպոս Չէպէյեան, «Հայ եկեղեցւոյ եօթը խորհուրդները», Անթիլիաս-Լիբանան, 1988թ.

 

Կազմեց Կարինե Սուգիկյանը