Գրքեր

Շարակնոց

Շարակնոցը շարականների ժողովածու է, բովանդակում է եկեղեցում աստվածապաշտության ժամանակ երգվող հոգևոր երգերը: Շարականները ստեղծվել են եկեղեցական տարբեր տոների առթիվ, Տերունական օրերին, սրբերի հիշատակին, պահքի օրերին երգելու համար: Շարական՝ շար-ական, այսինքն՝ թանկագին քարերի շարան, հոգևոր երգերի շարան: 12-րդ դարից հոգևոր երգերը կոչվեցին շարական, իսկ հավաքածուն՝ Շարակնոց, շարականագիրք: Հայ եկեղեցու հոգևոր երգերի հիմնական աղբյուրը հանդիսանում է Սուրբ Գիրքը, ինչպես նաև մատենագրությունը, պատմական դեպքերը, եկեղեցական պատմությունը, ավանդությունը, վարքապատումը:

Եկեղեցու հայրերն առաջին իսկ դարերից մեծ նշանակություն են տվել հոգևոր երգեցողությանը՝ կարևորելով նրա ազդեցությունը մարդու ներաշխարհի վրա: Սբ. Ներսես Լամբրոնացին գրում է. «Մարդկանց սրտում այն արթնացնում է շնորհի տենչանքը»:

Շարականագիտություն

Հայ եկեղեցում շարականագիտությունն սկսել է 5-րդ դարից և ճոխացվել, զարգացել ու շարունակվել է մինչև 15-րդ դարը: Շուրջ 1000 տարվա ընթացքում մեր շարականագիր հայրերի կողմից ստեղծվել և կանոնացվել է մոտ 2000 շարական: Մինչև 5-րդ դարը Հայ եկեղեցում հոգևոր երգերը երգում էին հունարեն և ասորերեն լեզուներով: 5-րդ դարից սկսյալ շարականները երգվեցին հայերեն լեզվով, ստեղծվեցին այլ հոգևոր երգեր, որոնց հեղինակները Սբ. Մեսրոպ Մաշտոցն ու Սբ. Սահակ Պարթևն էին, ապա՝ նրանց աշակերտները և ուրիշներ:

Հայ եկեղեցական երաժշտությունը երեք շրջաններ է ունեցել՝ սկզբնավորման, զարգացման, կատարելագործման: Սկզբնավորման շրջանը ընդգրկում է 5-րդ դարից մինչև 8-րդ դարը: Այս շրջանում շարականները հավանաբար դեռ ձայնագրված չէին, որովհետև խազերը գոյություն չունեին: Զարգացմանը շրջանը սկսել է 7-րդ դարի վերջից և հասել մինչև հայ ձայնագրության գյուտը (8-րդ դար): Հաջորդ դարերում երաժշտական նշանավոր կենտրոն դարձավ Տաթևի վանքը: Նշանավոր վարդապետներ էին՝ Հովհաննես Սարկավագ վարդապետ Սանահնեցին և Խաչատուր վարդապետ Տարոնացին: Խաչատուրը մեծ դեր է ունեցել խազերի մշակման գործում: Կիրակոս վարդապետը վկայում է, որ Խաչատուր Տարոնացին «Այր էր սուրբ եւ առաքինի եւ գիտութեամբ հռչակեալ, մանաւանդ երաժշտական արուեստիւ»: Խազերը Խաչատուր վարդապետն է Կիլիկիայից տարել Արևելք:

Շարականների հեղինակները

Շարակնոցում ընդգրկված հոգևոր երգերի հեղինակներն են.

5-րդ դար-Սբ. Սահակ, Սբ. Մեսրոպ, Սբ. Հովհան Մանդակունի, Սբ. Մովսես Խորենացի, Ստեփանոս Սյունեցի (առաջինն):

7-րդ դար-Կոմիտաս կաթողիկոս, Անանիա Շիրակացի, Բարսեղ Ճոն:

8-րդ դար-Սբ. Սահակ Ձորափորեցի, Սբ. Հովհան Օձնեցի, Ստեփանոս Սյունեցի (երկրորդն), Խոսրովիդուխտ Գողթնացի:

10-րդ դար-Ստեփանոս եպս. Ապարանեցի:

11-րդ դար-Պետրոս Գետադարձ, Գրիգոր Մագիստրոս, Հակոբ վարդապետ Սանահնեցի:

12-րդ դար-Գրիգոր Գ Պահլավունի (Փոքր Վկայասեր), Հովհաննես Սարկավագ վարդապետ, Սբ. Ներսես Շնորհալի, Ներսես Լամբրոնացի, Խաչատուր Տարոնացի:

13-րդ դար-Գրիգոր Սկևռացի, Վարդան վարդապետ Մեծն (Արևելցի), Հակոբ Ա Կլայեցի, Հովհաննես վարդապետ Պլուզ Երզնկացի:

14-րդ դար-Կիրակոս վարդապետ Երզնկացի:

Հայ եկեղեցու հոգևոր երգերը գրված են ութ ձայների և երկու ստեղիների վրա, որոնց հեղինակները համարվում են Սբ. Մեսրոպ Մաշտոցն ու Սբ. Սահակ Պարթևը:

Շարականների տեսակները

Շարականները բաժանվում են չորս տեսակի՝

1. Տերունական,

2. Սրբոց,

3. Պահոց,

4. Հանգստյան կամ Ննջեցելոց:

Այս չորս տեսակներում ընդգրկված են տարբեր տոների և օրերի հետ կապված բազմաթիվ շարականներ:

Շարակնոցի կարգավորումը

Առաջին անգամ Շարակնոցը կարգավորվել է 7-րդ դարում՝ ըստ եկեղեցու տոների, խմբագրությամբ Բարսեղ Ճոն վարդապետի: Նրա կողմից կազմված «Ճոնընտիր» ժողովածուն հիմք է ծառայել ապագա Շարակնոցի համար: Իսկ հետագայում խմբագրել են Գրիգոր Խուլ և Գևորգ Սկևռացի վարդապետները (կիլիկյան շրջան) և Սբ. Գրիգոր Տաթևացին: Հատկապես նշանակալից է Կիլիկյան Հայաստանի Սկևռայի դպրոցի ներկայացուցիչ Գրիգոր Խուլ երաժշտապետի իրագործածը (13-րդ դար): Շարականների վերջնական ընտրությունը կատարել է Սբ. Գրիգոր Տաթևացին (1346-1409թթ.), որն իր կողմից կազմված շարականների ցուցակը վերջացրել է հետևյալ նախադասությամբ. «Այսքան շարականս ընդունելի է յեկեղեցի, եւ ավելին քան զայս՝ խոտելի է եւ անպիտան» (Գիրք Հարցմանց):

Շարակնոցների ձևավորման գործում մեծ ավանդ է ունեցել Ստեփանոս Սյունեցին (8-րդ դար): Նա Բյուզանդական եկեղեցու հայր Սբ. Անդրեաս Կրետացուց վերցրեց և հայոց ծիսակարգ ներմուծեց ութ միավորներից բաղկացած շարականային կանոնը: Կանոնի ձևավորման համար հիմք են հանդիսացել Հին Կտակարանի 10 մարգարեական օրհնությունները: Այն նոր հնարավորություն ընձեռեց շարականագիրներին նոր որակ և աստիճան ստեղծել հոգևոր երգարվեստում: Դրանք են՝

1. Օրհնություն (Ելից 11:1)

2. Հարց (Դանիել 3:52)

3. Մեծացուսցէ (Ղուկաս 1:46-55)

4. Ողորմեա (Սաղմոս 50)

5. Տէր յերկնից (Սաղմոս 148-150)

6. Մանկունք (Սաղմոս 112)

7. Ճաշու (Սաղմոս 92)

8. Համբարձի (Սաղմոս 120):

Շարականներից յուրաքանչյուրի տեսակը ցույց տալու համար լուսանցքներում նշում են հետևյալ կրճատումներով՝

Ա. նշանակում է Օրհնություն

Հ. Հարց

Մ. Մեծացուսցէ

Ո. Ողորմեա

Տ. Տէր յերկնից

Մկ. Մանկունք

Ճշ. Ճաշու

Հբ. Համբարձի:

Շարականներից «Օրհնություն»-ը երգվում է գիշերային ժամերգության ժամանակ, Հարց, Մեծացուսցէ, Ողորմեա, Տէր յերկնից և Մանկունք՝ առավոտյան ժամերգության ժամանակ, Ճաշու երգվում է ճաշու ժամերգության ժամանակ, Համբարձին՝ երեկոյան ժամերգության ժամանակ:

Ստեփանոս Սյունեցին համալրել է Շարակնոցը իր հեղինակած երգերով՝ Ավագ օրհնություններով: Նա մարգարեական օրհնությունները շարականներով փոխարինելու հեղինակ է համարվում: Ստեփանոս Սյունեցին իր ժամանակ եղած շարականները բաժանեց վերոնշյալ միավորների վրա: Այդ աշխատանքը շարունակեց Սբ. Ներսես Շնորհալին (12-րդ դար), ում պատկանում է մեզ հասած Շարակնոցի երգերի մեկ երրորդը: Նա կատարել է լրացումներ, լրացրել է թերի կանոնները, հարստացրել Շարակնոցը սրբերին ձոնված երգերով, ներմուծել է նոր՝ «մանկունք» տիպի մեկական երգեր: Դրանցից են Տրդատ Գ թագավորին, Սահակ Ա Պարթևին, Հովհան Ոսկեբերանին, Բարսեղ Կեսարացուն, Գրիգոր Նազիանզանցուն, Վարդանանց նվիրված շարականները:

Շարական են կոչվում այն հոգևոր երգերը, որոնք պատկանում են շարականային կանոնի ութ բաղադրիչներից որևէ մեկին: Մնացած բոլոր հոգևոր երգերը՝ գանձերը, տաղերը, մեղեդիները չեն կարող կոչվել շարական:

Ներկայումս Հայ եկեղեցում գործածվում է 1888թ. Վաղարշապատում լույս տեսած Ձայնքաղ Շարակնոցը: Այն իր մեջ ունի խախտումներ, որովհետև ընդգրկում է այնպիսի հոգևոր երգեր, որոնք չեն պատկանում շարականային կանոնի ութ բաղադրիչներից որևէ մեկին: Այդպիսիք են՝ Արարչականի շարքը, Արևագալի երգերը և այլն:

Առաջին անգամ Շարակնոց տպագրվել է 1664-65 թթ-ին Ամստերդամում, Ոսկան Երևանցու ջանքերով: Այնուհետև հրատարակվել է նոր հայկական նոտագրությամբ 1875թ-ին՝ Վաղարշապատում, 1934թ-ին Կ. Պոլսում, իսկ 1954-76-ին՝ Վենետիկում:

Հնում շարականների մեղեդիները գրառվում էին յուրահատուկ ձայնանիշներով՝ խազերով: Այսօր պահպանվել են բազմաթիվ նկարազարդ Շարակնոցներ, որոնցից հնագույններն արտագրվել են 11-12 դարերում:

Արդի ժամանակներում Շարակնոցը հրատարակվել է ինչպես խազերով, այնպես էլ նոր հայկական և եվրոպական նոտագրությամբ:

 

 

Կազմեց Կարինե Սուգիկյանը

16.12.14
ԲաԺանորդագրվել
Ընթերցել նաև
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․