Սուրբ Հարության խորհրդապատկերը

Հիսուս Քրիստոսի հարության հրաշափառ և անքննելի խորհրդավոր իրողության պատմությանը մանրամասնորեն անդրադառնում են բոլոր չորս ավետարանները, սակայն նրանցից ոչ մեկն ուղղակիորեն չի նշում, թե ինչպես և երբ տեղի ունեցավ հարությունը: Ավետարաններում նկարագրված չէ Հիսուս Քրիստոսի հարության տեսանելի կերպը, քանի որ այն վեր է մարդկային զգայական ընկալումից, սակայն ուշ շրջանի լատինական պատկերագրության մեջ ընդունված էր պատկերել Հիսուսի գերեզմանից դեպի երկինք համբառնալը:

Քրիստոսի հարության խորհրդանիշը թափուր գերեզմանն է: Երբ անցավ շաբաթ օրը և մի քանի յուղաբեր կանայք, վերցնելով անուշահոտ յուղեր, հրեական սովորության համաձայն, այցելեցին գերեզման՝ օծելու ննջեցյալի մարմինը, այն դատարկ գտան: Ավետարանիչները գրում են, որ մինչ կլուսանար կիրակին, մեծ երկրաշարժ եղավ: Տիրոջ հրեշտակը, երկնքից իջնելով, մի կողմ գլորեց գերեզմանի մուտքի վեմ քարը և նստեց դրա վրա: Ավետարանիչները գրում են, որ հրեշտակը փայլակնանման էր, նրա զգեստը սպիտակ էր, ինչպես ձյունը: Գերեզմանը պահող զինվորները, հրեշտակի այս տեսքից վախեցած, մեռյալների պես գետնին ընկան: Աստծո պատգամաբեր հրեշտակը յուղաբեր կանանց տալիս է հարության ավետիսը՝ ասելով. «Ինչո՞ւ եք ողջին մեռելների մեջ փնտրում: Նա այստեղ չէ. հարություն առավ»: Ապա հրեշտակը կանանց պատվիրում է գնալ և պատմել տեսածի մասին:

Քրիստոնեական արվեստում հարության հայտնի հնագույն պատկերը Դուրա Եվրոպոսի մկրտարանի որմնանկարն է (235թ.): Այստեղ պատկերված են կանայք և երկու աստղ Հիսուսի գերեզմանի վերևում՝ որպես հրեշտակների խորհրդապատկեր: 400 թ-ից պահպանված մի օրինակում պատկերվում է Հիսուսի գերեզմանից ելնելը: Հայկական արվեստում հարության պատկերը հայտնի է Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցու որմնանկարներից (921թ.):

Հարության մանրանկարների ամբողջական ձևավորված պատկերագրությունն արդեն առկա է 974թ-ին գրված Ծուղրութի հռչակավոր ավետարանում: Ավելի ավարտուն կոմպոզիցիոն պատկերների հանդիպում ենք ԺԱ դարի ավետարաններում, ինչպիսիսք են՝ Կարսի Գագիկ թագավորի ավետարանը (Երուսաղեմ, Ս. Հակոբեանց վանքի ձեռագրատուն, № 2556), ինչպես նաև 1038թ-ին գրված ավետարանը, որն այժմ պահվում է Երևանի Մատենադարում, № 6201 ձեռագիր և այլն:

Հարության տեսարանի պատկերագրական հիմնական նկարաձևը հետևյալն է. նկարի աջ և ձախ մասում պատկերվում է հրեշտակը և գերեզմանը, որին հակառակ կողմից մոտենում են կանայք, կամ արդեն իսկ կանգնած են գերեզմանի մոտ: Քանի որ հարության խորհրդանիշը թափուր գերեզմանն է, մանրանկարների մեծ մասում չի պատկերվում հարուցյալ Փրկիչը: Մանրանկարներում հրեշտակը ձեռքով ցույց է տալիս թափուր գերեզմանը, ուր Խաչյալի միայն կտավն ու վարշամակն էին, որոնցով պատում էին գերեզման դրվող ննջեցյալին: Նկարի ներքևի անկյունում պատկերվում են ուշագնաց զինվորները, որոնք պետք է հսկեին Հիսուսի մարմինը, հրեաների անհավատ կասկածամտության պատճառով, իբրև թե աշակերտները չգողանան այն: Նրանք մատնության և խաչելության մանրանկարներում պատկերվող զինվորների և Հուդայի նման աղճատված կիսադեմով են: Հարության պատկերագրական հնագույն նմուշներում հրեշտակը Հիսուսի գերեզմանի մոտ և յուղաբեր կանայք հաճախ ներկայացվում են առանձին պատկերներով, իսկ հետագայում՝ ամբողջական կոմպոզիցիոն համակարգում: Յուղաբեր կանայք կամ երկուսն են, կամ երեքը՝ պայմանավորված նրանով, թե մանրանկարիչները ո՞ր ավետարանիչի վկայությունն են հիմք ընդունել՝ Մատթեոսի, որն ասում է. «Շաբաթ օրվա, երեկոյից հետո, երբ կիրակին էր սկսվում, Մարիամ Մագդաղենացին և մյուս Մարիամը եկան գերեզմանը տեսնելու» (Մատթեոս 28:1), թե Մարկոսի, ով գրում է, որ Մարիամ Մագդաղենացին, Հակոբոսի մայր Մարիամը և Սողոմեն գնացին խնկի պատրաստություն տեսան, որպեսզի գան և օծեն Հիսուսի մարմինը (Մարկոս 16:1): Ըստ արևմտյան ավանդության՝ յուղաբեր կանայք ներկայացվում են թվով երեքը, իսկ ըստ հին՝ բյուզանդական օրինակների՝ երկուսը: Նրանք պատկերվում են ձեռքներին յուղ և խունկ: Սրվակներից բացի պատկերվել է նաև յուղամանները: Քանի որ յուղաբերները նաև խունկ էին բերում իրենց հետ, հաճախ պատկերվում են նաև բուրվառով և ծխացող խնկով: Մեկնաբանելով Սուրբ Հարության խորհուրդը և պատասխանելով այն հարցին, թե ինչո՞ւ հարության ավետիսը նախ կանանց տրվեց՝ Ս. Գրիգոր Տաթևացին գրում է. «Քանի որ Եվայի մեղքով մահվան գույժը կանանց միջոցով տրվեց, պարտ էր, որ հարության ավետիսը ևս կանանց միջոցով տրվեր: Եվ երկրորդ պատճառն այն է, որ կանայք իրենց լսածն ավելի արագ են տարածում, քան տղամարդիկ, ուստի առաջինը նրանց ասվեց, որ հարության ավետիսն ավելի արագ տարածվի»:

Որոշ մանրանկարներում գործող անձանց թիվն ավելի մեծ է: Մարիամ Մագդաղենացին պատկերվում է առաջինը, երբեմն նրա կերպարը արտահայտում է վախ և շփոթմունք: Հայտնի է «Քրիստոսի հայտնությունը Մարիամ Մագդաղենացուն» անունով հարության տեսարան, որտեղ գերեզման է այցելում միայն Մարիամ Մագդաղենացին: Հովհաննես ավետարանիչը գրում է, որ Մարիամ Մագդաղենացին, տեսնելով Հիսուսին, կարծում է, թե պարտիզպան է: Այս պատճառով միջնադարյան մի շարք մեկնիչներ գրում են, որ գերեզմանը, ուր դրվեց Հիսուս, պարտեզում էր: Մի շարք մանրանկարներում գերեզմանը պատկերվում է պարտեզը խորհրդանշող ծաղիկների համապատկերում, որոնք նաև խորհրդաշում են ադամական մեղքից հետո աստվածային անեծքով փշաբեր դարձած երկիրը ծաղկեց Քրիստոսի հարությամբ:

Հովհաննես ավետարանիչը գրում է, որ երբ Մարիամ Մագդաղենացին գերեզմանի թափուր լինելու մասին պատմեց առաքյալներին, Հովհաննեսն ու Պետրոսը վազեցին դեպի գերեզմանը: Ուստի հարության որոշ պատկերներում կանանց հետ ներկայացվում են Պետրոս և Հովհաննես առաքյալները, օրինակ՝ Աղթամարի որմնանկարում: Հովհաննեսն, ընդունված պատկերագրության համաձայն, երիտասարդ է, երկար վարսերով, իսկ Պետրոսը՝ որպես առաքյալներից տարեցը՝ ալեհեր: Նրանց հայացքն ու ձեռքերն ուղղված են դեպի գերեզմանը, ասես ցանկանում են րոպե առաջ տեսնել իրենց Ուսուցիչն այնտեղ է, թե՞ ոչ: Այս դրվագն առավել ներքին շարժունությամբ է ներկայացված Ծուղրութի ավետարանում, ուր Հովհաննեսը ձեռքը պարզել է առաջ, իսկ հայացքը՝ ետ:

Ավետարանում ասվում է, որ երբ խաչափայտի վրա Հիսուս հոգին ավանդեց, պատռվեց Երուսաղեմի տաճարի վարագույրը: Հարության մանրանկարներում գերեզմանի վրա բարձրացող եկեղեցու դիմաց պատկերվում է պատռված վարագույրը:

Թարգմանչաց ավետարանում (1232թ.) հարության տեսարանը պատկերված է իրար վրա ընկնող լեռնակուտակ ժայռերի և երկնքի կապույտի ընդհանուր համապատկերում: Սա հիշեցնում է Մատթեոսի վկայությունը, որ երբ խաչափայտի վրա Հիսուս հոգին ավանդեց երկիրը շարժվեց, ժայռերը ճեղքվեցին և գերեզմանները բացվեցին:

Ղուկասի և Հովհաննեսի ավետարաններում ասվում է, որ հարության ավետիսը յուղաբեր կանանց երկու հրեշտակներ են տալիս: Այդ պատճառով են որոշ մանրանկարներում մեկի փոխարեն պատկերվում երկու հրեշտակներ: Նրանք պատկերվում են թևավոր կամ անթև: Հայտնի է նրանց ձեռքերի շարժման երկու հիմնական դիրք՝ ուղղված դեպի երկինք և դեպի գերեզմանի ներսը: Երբեմն հրեշտակները ձեռքներին ունեն գավազան կամ շեփոր:

Մանրանկարներից մեկում երկու հրեշտակները բավական անսովոր ձևով են պատկերված. բացված գերեզմանի մի կողմ գլորած քարի վրա նրանք պար են բռնել՝ փող փչելով և ձեռքը պարզած յուղաբեր կանանց կողմը, ասես նրանց ևս պարակից դարձնելու ցանկությամբ: Նման ձևով մանրանկարիչը ցանկացել է արտահայտել Տիրոջ հրաշափառ հարության երկինքն ու երկիրը պատած համընդհանուր ցնծությունը:

Պատմողական բնույթի մանրանկարներում յուրաքանչյուրի գլխավերևում համապատասխան մակագրություն է արվում: Գաբրիել հրեշտակի մասին ասվում է, որ նա փող փչելով ազդարարելու է սկսվող ահեղ դատաստանը, որի համար ավետման մի շարք մանրանկարներում հրեշտակը փող փչելով է ազդարարում հարությունը: Հրեշտակի գլխավերևում գրված է՝ հրեշտակը գոչում, ազդարարում է հարությունը:

Քրիստոսի գերեզմանն ունի պատկերման մի քանի տարբերակ՝ Ս տառի ձևով, սարկոֆագի և վիմափոր գերեզմանի տեսքով: Գերեզմանը պատկերվում է բաց, երբեմն կիսաբաց, վեմը մի կողմ դրած կամ գետնին ընկած, ներսում Հիսուսի վարշամակը և պատանքն է:

Հարության մանրանկարների ուրույն տարբերակ է պատկերագրական այն ձևը, ուր Քրիստոս թափուր գերեզմանի վրա է՝ ամբողջապես ողողված լույսով, իսկ ձեռքում ծածանվող դրոշ է, որ խորհրդանշում է հրաշափառ հարությունը և կյանքի հաղթանակը մահվան հանդեպ: Պատկերագրական այս ձևն առավել բնորոշ է արևմտյան արվեստին և հայկական միջավայրում հանդես է գալիս համեմատաբար ավելի ուշ շրջանում:

13-րդ դարի վերջի և 14-րդ դարի սկզբի Վասպուրականի մանրանկարչության առավել ակնառու դեմքերից մեկը Վարդան Արծկեցին «Հարությունը» և «Համբարձումը» ներկայացրել է մեկ ընդհանուր հորինվածքի մեջ: Այդ եղանակը, իհարկե, նորություն չէր միջնադարյան քրիստոնեական արվեստում, դեռևս Մոնցի յուղաշշերի վրա (4-5րդ դդ.), իսկ ավելի ուշ՝ Կ. Պոլսի Ս. Սոֆիայի տաճարի որմնապատկերներում հանդիպում է երկու հաջորդական թեմաների միացման հիշյալ եղանակը: Վարդանից հետո էլ Վասպուրականի մանրանկարիչները կիրառում են այդ հնարքը:

«Եվ եթե Քրիստոսն էլ հարություն չի առել,- ասում է Պողոս առաքյալը,- իզուր է մեր քարոզչությունը, իզուր է նաև ձեր հավատը» (Ա Կորնթացիներ 15:14): Այդ համոզմունքով է ապրում քրիստոնեությունը: Եկեղեցին Ս. Հարության տոնին ոչ թե պարզապես ավետում է հոգու անմահության հավատը, այլև՝ մահվան հաղթահարումը:

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը