Աս­տու­ծո գո­յու­թյան հա­վաս­տի­քը բնա­զան­ցա­կան զննու­թյամբ

Մարդ տրա­մա­դիր է քննել, զննել ու հե­տա­զոտել ամեն ինչ յուր շուր­ջը և հաս­կա­նալ յուր կյան­քի բո­լոր պա­րա­գա­նե­րի գաղտ­նիքն ու խոր­հուր­դը: Ա­մեն ինչ քննել ու զննել և ճշմար­տու­թյունը ճա­նա­չել ու պա­հել պա­տվի­րում է մեզ և սուրբ ա­ռաքյալը (Հռ., ԺԲ 2. Ա Կոր., Բ 10. Բ Կոր., ԺԳ 5. Գործք, ԺԷ 27): Ա­հ­ա այդ քննու­թյունն իսկ տա­նում է մեզ դեպի մեր հիմ­նա­կան հավատ­քի ճշմար­տու­թյունը, դեպի Աս­տու­ծո գո­յու­թյան հաստա­տու­թյունը: Մարդ­կու­թյունը յուր բո­լոր գո­յու­թյամբ նվի­րվել է այդ քննա­կան հե­տա­զոտու­թյանց, ձգտել է ամեն հարց ու հան­գույց լու­ծել և յուր զննե­լի հարց ու խնդիր­նե­րին վերջ­նա­կան պա­տաս­խան տալ` ու­ղիղ աշ­խար­հա­յե­ցո­ղու­թյուն ձեռք բե­րե­լով յուր կեն­սա­կան ճա­նա­պար­հի ու հո­գևոր խա­ղա­ղու­թյան հա­մար: Սա­կայն նա յուր այդ բո­լոր ձգտմամբ ու տքնու­թյանց մեջ չէ կա­րո­ղա­ցել ելք գտնել, որ­քան էլ վստա­հու­թյամբ հենվել է յուր մտքի հե­ղի­նա­կու­թյան վրա:

Մարդ այդ քննու­թյանց մեջ մտավ` մեր­ժե­լով Աս­տու­ծո գո­յու­թյունը: «Ա­սաց անզ­գամն ի սրտի իւ­րում, թէ ոչ գոյ Աս­տուած». ա­սում էր հա­զա­րավոր տա­րի­ներ ա­ռաջ սաղ­մո­սեր­գուն (Սաղմ., ԺԳ 1. ԾԲ 1): Մար­դիկ սկսան նյու­թեղենի մեջ ո­րո­նել նո­րան, որ նյու­թեղենից վեր է. «Կամ զհուր, կամ զհողմ, կամ զօդ ե­րագ, կամ զաստե­ղաց շրջանս, կամ զջրոց բռնու­թիւնս, կամ զլու­սա­ւորս երկ­նա­ւորս` զար­բա­նեակս աշ­խար­հի, աստուածս հա­մա­րե­ցան» (Ի­մաստ., ԺԳ 2. ԺԴ 21. Եզ­նիկ, էջ 9, 12-21, 204-241): Նո­քա Աս­տու­ծո ա­րար­չա­կան բա­րյաց ար­դյունք­նե­րին էին Աս­տու­ծո պա­տիվը տա­լիս և իս­կա­կան ան­տե­սա­նե­լի Աս­տու­ծուն ու­րա­նում:

Մեր­ժե­լով Աս­տու­ծուն` մար­դը սկսավ մտքի ուժով, բա­նա­կա­նու­թյան հե­ղի­նա­կու­թյամբ աշ­խար­հի ծա­գու­մը բա­ցատ­րե­լու հե­տա­մուտ լի­նել: Բո­լոր հին ազ­գերն, ինչ­պես հնդիկ­նե­րը, ա­սո­րես­տան­ցիք, եգիպ­տա­ցիք և այլք գի­տեին ա­րար­չու­թյունը, սա­կայն մո­լո­րվելով աստված­գի­տու­թյան մեջ, աշ­խար­հի ծա­գումն ևս մո­լար և հա­կա­սա­կան կար­ծիք­նե­րի ու տե­սու­թյանց են­թար­կե­ցին. ըստ ո­րում` ընդ­հան­րա­պես ան­ցա­կան աշ­խար­հի նյու­թը հավի­տե­նա­կան էին հա­մա­րում, Աս­տու­ծուն` կար­գադ­րիչ ու կազ­մող, և հենց հե­թա­նո­սաց պա­կա­սու­թյունն էր, որ Աս­տու­ծուն չէին ճա­նա­չում ճշմար­տա­պես:

Հե­թա­նոս գիտ­նա­կանք աշ­խա­տում էին աշ­խար­հի ծա­գու­մը տար­րե­րով բա­ցատ­րել: Եր­բեմն ջու­րը, նյու­թը, օ­դը և հյութն էին տարր հա­մա­րում (Հու­նյան ի­մաստա­սերք), եր­բեմն` հյու­լեն (հյու­լեա­կանք Քրիս­տո­սից 460 տ. ա.), եր­բեմն` թիվը (Պյու­թա­գո­րաս), գո­յու­թյունը (գա­ղա­փա­րա­կան հա­մաստվա­ծյան Պար­մե­նի­դես Ք. 500 տ. ա.) և ե­ղե­լու­թյունը (Հե­րակ­լիտ), եր­բեմն` նյութն ու ձևը, բայց երբեք չկա­րո­ղա­ցան իս­կա­կան հիմք գտնել, ո­րով կա­րո­ղա­նա­յին աշ­խար­հի ծա­գու­մը ա­ռանց ա­րար­չու­թյան պար­զել: Եվ ինչ­պես որ աշ­խար­հի ծա­գու­մը, այն­պես էլ վերջն ու նպա­տա­կը ան­լու­ծե­լի է մնում դո­ցա տե­սու­թյան մեջ:

Հին տե­սու­թյանց նշա­նավոր կետն այս է, որ նյու­թա­կա­նը մի սկզբնա­կան հիմք էր նկատ­վում աշ­խար­հի ծա­գու­մը բա­ցատ­րե­լու հա­մար: Թա­լե­սը մեզ հայտ­նի ա­ռա­ջին ի­մաստա­սերն է, որ Քրիս­տո­սից 600 տա­րի ա­ռաջ մի սկզբնա­կան նյու­թով էր ու­զում պար­զել բնու­թյան բո­լոր գաղտ­նիք­նե­րը: Նո­րան հե­տևե­ցին և հե­տևյալ ժա­մա­նա­կի ի­մաստա­սեր­նե­րը, ինչ­պես Դե­մոկ­րիտ և այլք: Ե­պի­կու­րյանց մեջ զար­գա­ցավ նյու­թա­պաշ­տու­թյունն ըստ ա­մե­նայ­նի, իսկ դո­ցա հա­կա­ռակ` ստոիկ­նե­րը սկսան նյու­թի հետ ուժի գա­ղա­փա­րը ևս հառաջ տա­նել և բնու­թյան բո­լոր ե­րևույթ­նե­րը նյու­թով ու ուժով բա­ցատ­րել, վասն­զի աշ­խար­հում կյան­քի գո­յու­թյունը ա­նու­րա­նա­լի է, ո­րի գոր­ծու­նեու­թյունը լոկ մե­ռյալ նյու­թով ան­կա­րե­լի է բա­ցատ­րել ու հաս­կա­նալ:

Այս­պի­սով, հին ի­մաստա­սի­րու­թյունը յուր ան­կա­տար վի­ճա­կով հան­դերձ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում զա­նա­զան ձևա­կեր­պու­թյուն ու փո­փո­խու­թյուն ստա­ցավ և, մերթ բա­նա­պաշ­տա­կան, մերթ հա­մաստվա­ծա­կան, մերթ գա­ղա­փա­րա­կան, մերթ ո­գե­պաշ­տա­կան և մերթ դո­ցա այ­լայ­լու­թյանց բո­վից անց­նե­լով, դար­ձավ մեր դա­րի նյու­թա­պաշ­տու­թյունը:

Այս նյու­թա­պաշ­տու­թյունը ձգտում է լոկ բա­նա­կան դա­տո­ղու­թյամբ ա­մե­նայն ե­րևույթ նյու­թով ու ո­րոշ օրենք­նե­րով բա­ցատ­րել` չճա­նա­չե­լով ոչ Աս­տու­ծուն և ոչ էլ որևիցե հո­գևոր սկզբունք: Գործ­նա­կան կյան­քում ևս ուղ­ղա­կի թե ա­նուղ­ղա­կի սույն այս նյու­թա­պաշ­տու­թյունը ե­պի­կու­րյան մարմ­նա­սի­րու­թյան ճա­նա­պարհ է բաց ա­նում (տե՛ս բանք Ժո­ղո­վո­ղին)` մեր­ժե­լով հո­գևոր հառաջա­դի­մու­թյունը, գե­ղա­րվեստ, գի­տու­թյուն, կրոն ու բա­րո­յա­կա­նու­թյուն և մարդ­կանց մտցնե­լով վայ­րե­նա­կան վի­ճակ: Թեև այս կո­պիտ նյու­թա­պաշ­տու­թյունից ու­զում է հե­ռու մնալ մե­քե­նա­յա­կան նյու­թա­պաշ­տու­թյունը և լոկ բնու­թյան գաղտ­նյաց լուծ­ման նվի­րվել, սա­կայն ան­կա­րող է յուր տե­սու­թյուն­նե­րով կտրվել յուր ստեղ­ծած այդ վայ­րե­նի, գործ­նա­կան կյան­քից: Ուստիև նյու­թա­պաշ­տա­կան սկզբունք­նե­րին նվի­րված­նե­րը կա­մա թե ա­կա­մա, հե­տևա­բար թե անմ­տա­բար նվիր­վում են ե­պի­կու­րյան ե­սա­պաշ­տու­թյան ու զեղ­խու­թյանց` վտան­գավոր և ավե­րիչ տարր կազ­մե­լով պե­տու­թյան ու հա­սա­րա­կու­թյան մեջ:

Բայց նյու­թա­պաշ­տու­թյունն յուր մե­քե­նա­յա­կան տե­սու­թյամբ ևս ան­կա­րող է բնու­թյան սկզբնա­կան և նույնիսկ երկ­րոր­դա­կան գաղտ­նյաց սա­կավ մասն ան­գամ լու­ծել և մարդ­կա­յին բա­նա­կան դա­տո­ղու­թյան պա­հան­ջին գո­նե մի թե­թև գո­հա­ցում տալ. ո՛չ Կանտ-լապ­լա­սյան հո­րի­նված­քը (սիս­տե­մը)` աշ­խար­հի ծագ­ման մա­սին, ո՛չ Լա­յելի­նը և ըն­կեր­նե­րի­նը` երկ­րի ծագ­ման ու կազ­մա­կեր­պու­թյան, ոչ Դար­վի­նի­նը` բույսե­րի ու կեն­դա­նյաց ծագ­ման վե­րա­բեր­մամբ, և ոչ էլ Կոն­տը, Սպեն­սե­րը, Լե­տուր­նո, Լուբ­բոկ, Տեյ­լոր և այլք կա­րո­ղա­ցան քա­ղա­քա­կիրթ աշ­խար­հը դուրս բե­րել վայ­րե­նա­կան վի­ճա­կի ինք­նա­զար­գաց­ման տե­սու­թյամբ: Նյու­թա­պաշ­տու­թյունը կա­տա­րե­լա­պես ան­կա­րող է բա­ցատ­րել, թե ինչ­պե՞ս է հառաջ ե­կել գո­յու­թյունը, ինչ­պե՞ս է ծա­գել կյան­քը, որ­տե­ղի՞ց են աշ­խար­հի բազ­մա­զա­նու­թյունք և դո­ցա ներ­դաշ­նա­կու­թյունը: Որ­քան էլ նա հեն­վում է զա­նա­զան են­թադ­րու­թյանց վրա, ինչ­պի­սիք են` «հավի­տե­նա­կան նյութ», «ուժի պահ­պա­նու­թյուն», «ա­մե­նի­մաստուն պա­տա­հա­կա­նու­թյուն» և այլն, դարձ­յալ չէ կա­րո­ղա­նում շատ ու շատ հար­ցեր լու­ծել: Նա կա­մա­յա­կա­նորեն ըն­դու­նում է, որ ե­ղել է հավի­տե­նա­կան նյութ, բայց ո՛չ նյու­թի էու­թյունը գի­տե և ո՛չ կա­րող է այդ նյու­թը ցույց տալ: Նա չգի­տե, թե ի՞նչ է ուժը, ինչ­պե՞ս է հառաջա­ցել գի­տակ­ցու­թյունը, ի՞նչ նշա­նա­կու­թյուն ու­նի գո­յու­թյունը կամ առ­հա­սա­րակ աշ­խար­հը, զգա­ցո­ղու­թյունը, ա­զա­տու­թյունը, պար­տի­քը, բա­րո­յա­կա­նու­թյունը, կամ­քը կամ ընդ­հան­րա­պես ի՞նչ է և ին­չո՞ւ հա­մար մարդ­կու­թյան կյանքն ու գոր­ծու­նեու­թյունը: Կամ ինչ­պե՞ս է զգա­յու­թյանց ու զգա­ցո­ղու­թյանց բազ­մա­զա­նու­թյունից մար­դու գի­տակ­ցու­թյան միու­թյունը հառաջ գա­լիս. կամ նյու­թը ինչ­պե՞ս է հավի­տե­նա­կան, երբ չու­նի գի­տակ­ցու­թյուն և միայն մար­դու մեջ է գի­տակ­ցու­թյան գա­լիս:

Ե­թե նյու­թը հավի­տե­նա­կան է, հա­պա ինչ­պե՞ս կա­րող է հավի­տե­նա­կան նյու­թից ա­րա­րա­ծա­կան աշ­խար­հը հառաջ գալ: Բնա­գի­տու­թյունը հաստա­տում է, որ աշ­խար­հը սկիզբ է ու­նե­ցել. ու­րեմն ինչ­պե՞ս է այդ սկիզ­բը ե­ղել: Նյու­թի շար­ժու­մո՞վ: Ա­պա որ­տե­ղի՞ց է նյու­թը, և որ­տե­ղի՞ց է շար­ժու­մը, կամ ո՞վ է շար­ժո­ղը[1]: Նյու­թա­պաշտ­ներն ըն­դու­նում են, թե 70-ից ավե­լի տար­րեր կան, բայց չգի­տեն, թե ինչ­պե՞ս են դո­ցա­նից մար­մին­ներ հառաջա­ցել: Ա­սում են, թե եր­կի­րը մի մեծ գնդա­կից կտրված մար­մին է (հմմտ. Եզ­նիկ, 191-192), բայց բո­լո­րո­վին ան­զոր են բա­ցատ­րել, թե ին­չո՞ւ ա­րե­գա­կի վրա, որ մեր երկ­րի մասն է հա­մար­վում, չկա ո՛չ թթվա­ծին և ո՛չ բո­րա­կա­ծին: Խո­սում են տար­րե­րի ու հյու­լեի վրա, բայց չգի­տեն, թե ի՞նչ է մեկն ու մյու­սը: Կամ ինչ­պե՞ս կա­րե­լի է լոկ նյու­թով բա­ցատ­րել, զորօրինակ, ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյունը, ծան­րա­կա­նու­թյունը, մագ­նի­սա­կա­նու­թյունը, կցո­ղու­թյունը և ե­լեկտ­րա­կա­նու­թյունն, որ իբ­րև մի շանթ մի ակն­թար­թում 80 հա­զար մղոն է գնում, ըստ ո­րում, այ­դոնք ան­տե­սա­նե­լի են ու գրե­թե ան­շոշա­փե­լի, այլ միայն յուրյանց ար­դյուն­քով ճա­նա­չե­լի: Եվ մին­չև այժմ ո՞վ կա­րո­ղա­ցավ նույնիսկ Հով­բի տված հար­ցե­րին պա­տաս­խա­նել ավե­լի, քան Հով­բը. «Զի՞նչ եր­կիր ի­ցէ, յո­րում լոյսն ա­գա­նի­ցի». «Ար­ձա­կի­ցե՞ս շանթս` եւ գնայ­ցեն, եւ ա­սի­ցեն ցքեզ, թէ զի՞նչ է» (ԼԸ 19, 35): Որ­պեսզի կա­րո­ղա­նան բա­ցատ­րել, թե ինչ­պե՞ս է լույսը մեզ հաս­նում, հնա­րե­ցին, թե հա­նուր­քը լիքն է ե­թե­րով, սա­կայն բնավ չկա­րո­ղա­ցան հաստա­տել յուրյանց ա­սա­ծը կամ ո­րո­շել, թե ի՞նչ է ե­թե­րը: Են­թադ­րում են, թե լույսը ա­լիք­նե­րի ծա­ծա­նու­մով է գա­լիս, բայց չգի­տեն, թե այդ ա­լիք­նե­րը նյու­թի ազ­դե­ցու­թյա՞ն տակ են հառաջ գա­լիս, թե՞ նո­րա­նից ան­կախ: Կեն­սա­բա­նա­կան հե­տա­զոտու­թյամբ հաս­կա­նում են գոր­ծա­րա­նավոր մար­մին­նե­րի յուրա­քան­չյուր ան­դա­մը, սա­կայն ոչ մի ժա­մա­նակ չկա­րո­ղա­ցան հաս­կա­նալ, թե ի՞նչ է կեն­դա­նու­թյուն ա­սած բա­նը: Ու­րեմն նյու­թա­պաշ­տու­թյունը չի կա­րող յուր ուղ­ղու­թյամբ և սկզբունք­նե­րով ոչ միայն հիմ­նա­կան, այլև շատ երկ­րոր­դա­կան հար­ցեր լու­ծել յուր ե­րևա­կա­յած հե­ղի­նա­կու­թյամբ:

Ան­թիվ և ան­հա­մար այս­պի­սի հար­ցեր կու­տակ­վում են նյու­թա­պաշ­տու­թյան ա­ռաջ և ան­լու­ծե­լի մնում, ուստիև ի­րավա­պես ա­սում է լորդ Սա­լիս­բյուրին, որ «մենք ապ­րում ենք գի­տու­թյան փոք­րիկ լու­սավոր կղզու վրա և շրջա­պա­տված ենք ամեն կող­մից ան­թա­փան­ցե­լի գաղտ­նյաց ըն­դար­ձակ ան­հայտ տա­րա­ծու­թյամբ». ըստ ո­րում` «աշ­խար­հի մեջ ամեն ապ­րող կա­խված է հավի­տե­նա­կան ա­րա­րիչ և ա­մե­նախ­նամ Էա­կից»: Թե­րու­սը, բնա­գի­տա­կան վայրիվե­րո տե­ղե­կու­թյուն­ներ ստա­նա­լով, կար­ծում է, թե շոշա­փե­լի փաստե­րով նոր հա­մոզ­մունք է ձեռք բե­րում հա­կա­ռակ յուր աստվա­ծա­տուր հավատ­քին, մինչ­դեռ լավ զննե­լով` պարզ տես­նում է, որ այդ ա­մե­նը խա­բու­սիկ է և ոչ մի նյու­թա­կան կամ նյու­թա­պաշ­տա­կան տե­սու­թյուն չի կա­րող ոչ միայն աշ­խար­հի գաղտ­նիք­նե­րը պար­զել, այլև մեկ գյու­տով տաս­նյակ գաղտ­նիք­ներ է ե­րևան հա­նում և նույնիսկ մեր շոշա­փե­լի ի­րե­րի մա­սին բա­ցատ­րու­թյուն տալ չէ կա­մե­նում: «Մի քիչ ի­մա­տա­սի­րու­թյունը հա­կեց­նում է մար­դու միտ­քը դեպի ա­նաստվա­ծու­թյուն, բայց խո­րին ի­մաստա­սի­րու­թյունը տա­նում է մար­դու միտ­քը դեպի կրոն»,- ա­սում է լորդ Բեյ­գըն:

Նյու­թա­պաշ­տու­թյան ան­զորու­թյունն է պատ­ճառ, որ նո­րա դպրո­ցից ե­լած շատ գիտ­նա­կան­ներ ջա­նա­ցին փրկել յուրյանց դպրո­ցը` ճա­նա­չե­լով նյու­թի հե­տև և հո­գու նշա­նա­կու­թյունը: Այս ձգտու­մից հառաջա­ցավ ո­գե­պաշ­տու­թյունը, որ նյու­թի տեղ հո­գին է դնում և կամ հո­գու նման մի «ան­հայտ»: Սա­կայն այդ ուղ­ղու­թյունն ևս յուր շավ­ղով, որ ոչ այլ ինչ է, ե­թե ոչ Քրիս­տո­սից 500 տ. ա. Պար­մե­նի­դեսի գա­ղա­փա­րա­կան հա­մաստվա­ծու­թյունը, իս­կա­պես չէ տար­բեր­վում նյու­թա­պաշ­տու­թյունից և նմա­նա­պես ան­կա­րող է ոչ միայն սկզբնա­կան, այլև երկ­րոր­դա­կան պատ­ճա­ռա­կան գաղտ­նիք­նե­րը լու­ծել:

Թե՛ նյու­թա­պաշ­տա­կան և թե՛ ո­գե­պաշ­տա­կան ուղ­ղու­թյունք և նո­ցա բո­լոր ճյու­ղավո­րու­թյունք չկա­րո­ղա­ցան յուրյանց սկզբնա­կան կազ­մու­թյամբ փոքրիշա­տե ա­չա­լուրջ քննա­դա­տու­թյան դի­մա­նալ: Խո­հա­կան բո­լոր հե­տա­զոտու­թյուն­նե­րը, հաս­նե­լով աշ­խար­հի ծագ­ման քննու­թյան, միշտ ավե­լի և ավե­լի անհ­րա­ժեշտ էին կաց­նում Աս­տու­ծո գո­յու­թյան ճշմար­տու­թյունը: Բայց և այն­պես հեշտ չէր այդ դպրոց­նե­րում տո­գո­րված ան­ձանց հա­մար թող­նել յուրյանց մա­քառ­ման դաշ­տը և միան­գա­մից անց­նել հավատ­քի շրջա­նը: Եվ ա­հա դո­ցա­նից շա­տե­րը, դառ­նա­լով դեպի կրոն, ըն­կան հա­մաստվա­ծու­թյան մեջ, են­թադ­րե­լով, որ իբ­րև թե ա­մե­նից ա­ռաջ ե­ղած է «բա­ցար­ձակ գո­յու­թյունը», որ ա­նի­րա­կան է և ի­րա­կա­նի հիմք, ան­գի­տակ­ցա­կան է և գի­տակ­ցու­թյան հիմք, ընդ­հա­նուր է և մաս­նավո­րի հիմ­նա­քար: Այդ «բա­ցար­ձա­կը» մեկ գիտ­նա­կա­նի մոտ կոչ­վում է «գո­յա­ցու­թյուն», մյու­սի մոտ` «ես» կամ «անձն», եր­րոր­դի մոտ` «չե­զոք ան­տար­բե­րու­թյուն» և կամ «հա­կադ­րու­թյանց միու­թյուն», բայց և այն­պես աշ­խար­հի սկիզ­բը չեն կա­մե­նում բա­ցատ­րել և ե­րևան են հա­նում բազ­մա­թիվ նոր հա­կա­սու­թյուն­ներ, ո­րոնք վե­րևի զու­գա­դի­պու­թյանց մեջ ակ­նե­րև են: Այդ ի՞նչ բա­ցար­ձակ գո­յու­թյուն է, որ ի­րա­կան չէ. ինչ­պե՞ս, ի՞նչ նոր պատ­ճա­ռա­կան օրեն­քով կա­րող է ա­նի­րա­կա­նը (ո­չին­չը) ի­րա­կան (ինչ) հառաջ բե­րել կամ ուժ հառաջաց­նել (Եզ­նիկ, 27, 32): Նա ո­չինչ է և պետք է ու կա­րող է ամեն ինչ լի­նել. ին­քը ո­չինչ է, բայց և չի կա­րող ո՛չ վերջ­նա­կան և ո՛չ ան­վերջ լի­նել. ին­քը բո­լոր ե­րևույթ­նե­րի բո­վան­դա­կու­թյան ա­նո­րոշ ամ­բող­ջու­թյունն է, բայց և բա­ցար­ձակ ա­նո­րո­շու­թյուն լի­նե­լով` ո­չինչ է: Ա­հա հա­կա­սու­թյուն­ներ, ո­րոնք ե­թե հե­տևա­բա­նենք, ան­թիվ հա­կա­սու­թյուն­ներ ե­րևան կհա­նենք: Մեկից նյու­թա­պես ել­նում են շատ ի­րեր. այդ մեկը ա­նո­րոշ է, բայց ո­րոշ ի­րեր են ել­նում նո­րա­նից. ինքն ստոր է, բայց բարձ­րը նո­րա­նից է դուրս գա­լիս և այլն, և այլն: Պարզ է, որ հա­մաստվա­ծու­թյունը ոչ այլ ինչ է, ե­թե ոչ գիտ­նա­կա­նաց օ­դա­յին կա­ռու­ցում:

Հի­րավի՛, օ­դա­յին կա­ռու­ցում. չէ՞ որ մարդ տար­բե­րում է յուր ան­ձը կեն­դա­նի­նե­րից ու բույսե­րից, մինչ­դեռ ըստ այդ տե­սու­թյան` ա­մենքն էլ մի մաս կամ մի ստո­րո­գու­թյուն են «ընդ­հա­նուր գո­յու­թյան»: Եվ ե­թե ամեն մի ան­հատ մի մաս է «ընդ­հա­նուր գո­յու­թյան և միու­թյան», հա­պա ի՞նչ բան է գո­յու­թյան կռիվը, ան­հա­տի կռիվը ա­մեն­քի դեմ և նո­րա տի­րա­պե­տու­թյունը բնու­թյան վրա: Ինչո՞ւ ամեն մի զգա­յա­կան մար­մին ինքն ինք­յան մի սահ­մա­նա­փակ ամ­բող­ջու­թյուն է ճա­նա­չում և ա­մեն­քից տար­բեր­վում յուր բո­լոր գոր­ծու­նեու­թյան մեջ: Կամ ինչ­պե՞ս է նա մյուս­նե­րից ջոկ մտա­ծում, ընդ­հա­նուր գո­յու­թյունից տար­բեր­վում, մարմ­նից զա­նա­զան­վում. կամ ինչ­պես է հին սերն­դից ըն­դու­նակ նոր սե­րունդ հառաջա­նում, հան­ճար ե­րևում: Եվ քա­նի ծի­ծա­ղե­լի է լսել, որ ընդ­հա­նուր բա­ցար­ձակ գո­յու­թյունը ան­գի­տակ­ցա­կան է, իսկ մենք գի­տակ­ցու­թյուն ու­նինք. նա չէ մտա­ծում, իսկ մենք մտա­ծում ենք. օրենք, գա­ղա­փար և ի­մաստու­թյուն մենք ենք մտա­ծում, իսկ այդ բա­ցար­ձա­կը` ոչ: Եվ ե­թե այդ ստոր բա­ցար­ձա­կից մենք զար­գա­նա­լով բարձ­րա­նում ենք, արդյոք ո՞րն է մեր բարձ­րա­նա­լու սահ­մա­նը, և ի՞նչ վի­ճակ պետք է ու­նե­նա աշ­խար­հի ան­խու­սա­փե­լի վեր­ջը. պետք է վերս­տին ոչն­չա­նանք. ու­րեմն հավի­տե­նա­կան չեն նյութն ու յուր հատ­կու­թյունը և նպա­տա­կա­հարմար` ձգտու­մը, պետք է մնա՞նք այս գի­տակ­ցու­թյամբ. ու­րեմն ա՞յլ էր նյու­թը նախքան մեր լի­նե­լը և մե­զա­նով ու­րի՞շ է դար­ձել:

Բա­րո­յա­կան հա­կա­սու­թյունն ևս մեծ է, զի չարն ու բա­րին միա­ժա­մա­նակ բա­ցար­ձա­կից են. հա­պա ինչ­պե՞ս է մեկը բա­րի նպա­տակ դնում, մյու­սը` չար. կամ ինչ­պե՞ս են ի­րար հետ հարմար­վում զա­նա­զան մարդ­կանց տա­րո­րոշ նպա­տակ­նե­րը, կամ ո՞րն է ճիշ­տը, հո­ռե­տե­սու­թյո՞ւնը, թե՞ լավա­տե­սու­թյունը. կամ ո՞րը պետք է վերջ ի վերջո հաղթա­նակ տա­նե, բա­րի՞ն, թե՞ չա­րը, իսկ ե­թե միշտ պետք է մնան, մի՞թե աշ­խարհն այս­պես ան­վերջ է:

Այս­պի­սով ո՛չ նյու­թա­պաշ­տու­թյան ան­տե­սա­նե­լի նյու­թը և ո՛չ հա­մաստվա­ծու­թյան «բա­ցար­ձակ գո­յա­ցու­թյունը» չեն կա­րող աշ­խար­հի սկիզ­բը բա­ցատ­րել և Աս­տու­ծո գո­յու­թյան գա­ղա­փա­րի անհ­րա­ժեշ­տու­թյունից բա­ժա­նվել: Աշ­խար­հի ծագ­ման բա­ցատ­րու­թյունը պա­հան­ջում է ան­պատ­ճառ ճա­նա­չել Աս­տու­ծո գո­յու­թյունը, մինչ­դեռ նո­րա մեր­ժողք իսկ Աս­տվա­ծա­յին կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը, այս­պես թե այն­պես, վե­րագ­րում են կա՛մ «նյու­թին», կա՛մ «բա­ցար­ձակ գո­յա­ցու­թյան», կա՛մ «ո­գևոր նյու­թին», կա՛մ «ո­գևոր հյու­լեին», կա՛մ «բնու­թյան», ո­րոնք իս­կա­պես ի­րա­կան չեն, այլ մտա­ցա­ծին, գո­յու­թյուն չեն, այլ ա­րա­րա­ծա­կան աշ­խար­հի որևիցե հատ­կու­թյունը, ինչ­պես կրա­կի հատ­կու­թյունն է այ­րե­ցո­ղու­թյունը: Այդ բո­լոր մո­լո­րու­թյանց հի­մուն­քը բա­ռա­խա­ղու­թյունն է:

Հին ժա­մա­նակ այդ տե­սու­թյունք արդեն բավա­կան զար­գա­ցումն ու­նեին, ուստիև, զորօրինակ, Սե­նե­կան յուր ժա­մա­նա­կի բնա­պաշտ­նե­րի դեմ ա­սում էր. «Չի­մա­նա՞ս, զի զա­նուն փո­խես Աս­տու­ծոյ. զի՞նչ այլ է բնու­թիւն, ե­թէ ոչ Աս­տուած, եւ աստուա­ծե­ղէն բան, որ ներ­գոյ յա­մե­նայն աշ­խար­հի եւ ի մա­սունս նո­րա»: Այս խոս­քե­րը վե­րա­բե­րում են բո­լոր նյու­թա­պաշտ­նե­րին, վասնզի դո­քա ինչ ձևա­կեր­պու­թյուն էլ տան յուրյանց տե­սու­թյան, շատ հար­ցեր պար­զեն թե լռել­յայն անց­նեն, այդ միև­նույն է, այս­պես թե այն­պես ստի­պված են նյու­թի հետ ըն­դու­նե­լու նաև աստվա­ծա­յին զորու­թյուն, կամ աստվա­ծա­յին կա­րո­ղու­թյուն, կամ աստ­վա­ծա­յին բա­նա­կա­նու­թյուն և կամ աստվա­ծա­յին հատկու­թյուն զա­նա­զան ա­նուն­նե­րի ու ո­րոշ­մանց տակ: Իսկ այդ­պի­սի տե­սու­թյուն­նե­րը հե­տևա­բա­նե­լով` անհ­րա­ժեշ­տա­պես գա­լիս ենք դարձ­յալ դեպի այն ճշմար­տու­թյուն­ներն, ո­րոնք տրված են մեզ աստ­վա­ծա­յին հայտ­նու­թյամբ: Բայց ոչ միայն աստվա­ծա­յին այդ հայտ­նու­թյունը, այլև նո­րա բնա­կան հայտ­նու­թյունը տա­նում են մար­դուն դեպի այդ եզ­րա­կա­ցու­թյունը, որ աշ­խար­հի ստեղ­ծողն ու կա­ռա­վա­րո­ղը ա­մե­նա­կա­րող բա­նա­կա­նու­թյունն է, ինչ­պես պնդեց յուր ժա­մա­նա­կի նյու­թա­պաշտ­նե­րի դեմ Ա­նաք­սա­գո­րաս ի­մաստա­սերը Քրիս­տո­սից 500 տ. ա.:

Արդ, բնա­զան­ցա­կան, նաև ա­մե­նայն զննու­թյուն սկսվում է` իս­կա­պես կաս­կա­ծե­լով ու­նե­ցած հաս­կա­ցա­ծի վրա և հառաջա­ցած հար­ցե­րին նոր լու­ծումն ո­րո­նե­լով: Այդ­պի­սի զննու­թյան վստա­հու­թյուն ստա­նում է մարդ` ա­ռավե­լա­պես մեծ կար­ծիք ու­նե­նա­լով յուր բա­նա­կա­նու­թյան վրա (բա­նա­պաշ­տու­թյուն) և հա­մոզ­վելով, որ իբր թե յուր մտա­ծո­ղու­թյամբ կա­րող է աշ­խար­հի բո­լոր գաղտ­նիք­նե­րի ու խոր­հուրդ­նե­րի մեջ թա­փան­ցել և ա­մե­նայն ինչ ի­մա­նալ: Մարդ­կու­թյունն այս ըն­թաց­քը բռնեց և, բնա­կա­նա­բար հա­կվելով դեպի տե­սա­նե­լին և զգա­լին, ձգտեց նյու­թա­կան մե­քե­նա­յա­կան բա­ցատ­րու­թյուն տալ բո­լոր ե­րևույթ­նե­րին և նո­ցա սկզբնա­կան ծագ­ման: Ինչ­պի­սի ուղ­ղու­թյուն էլ նա բռնեց այդ ըն­թաց­քում, միշտ  կա՛մ նյու­թա­պաշ­տա­կան տե­սու­թյուն­նե­րի մեջ ըն­կավ և կա՛մ նյու­թա­պաշ­տա­կան ու կրոնա­կան սկզբունք­նե­րի հա­մադ­րու­թյանց մեջ խար­խա­փեց: Այդ­պի­սի հա­մադ­րու­թյուն­ներ են հա­մաստվա­ծու­թյունը, ո­գե­պաշ­տու­թյունը, բնա­պաշ­տու­թյունը, գա­ղա­փա­րա­պաշ­տու­թյունը և այլն: Այդ բո­լոր տե­սու­թյունք իբ­րև նո­րու­թյուն­ներ առ­ժա­մայն գրավե­ցին մարդ­կանց մտքե­րը, թեև այ­դոնք իս­կա­պես հնավանդ նո­րու­թյուն­ներ են` նոր ձևի տակ ձևված: Այ­դոնք ևս հնա­ցան. մար­դիկ չեն կա­րող թե՛ այդ տե­սու­թյունք թող­նել և թե՛ նոր ելք չո­րո­նել. բայց նոր ելք էլ չէ մնա­ցել ո­րո­նե­լու: Այդ հին տե­սու­թյունք լավ են մի­միայն նո­ցա հա­մար, ո­րոնք լավ են հա­մա­րում հան­դեր­ձյալ կյանք չճա­նա­չել, ան­մահ չնկա­տվել և մի խոս­քով` Աս­տու­ծուն մո­ռա­ցու­թյան տված լի­նել յուրյանց խղճմտան­քի բո­ղո­քը խեղ­դե­լու հա­մար: Դո­րա հե­տևան­քը կլի­նի կյան­քի թշվա­ռու­թյան զգա­ցու­մը, հոռե­տե­սու­թյուն և հե­տևա­բար` ոչն­չու­թյան նվի­րվել: Այդ էլ նոր չէ և բուդ­դա­յա­կա­նու­թյան մեջ իբ­րև տհա­ճե­լի է ճա­նաչ­վում փորձ­նա­կա­նա­պես: Այլևս ու­րիշ ճա­նա­պարհ չէ մնում ո՛չ աշ­խար­հի ծագ­ման և ո՛չ էլ նո­րա վեր­ջի վի­ճա­կի մա­սին մի ո­րոշ հաս­կա­ցո­ղու­թյուն ձեռք բե­րե­լու կյան­քի մեծ հան­գույ­ցի խա­ղա­ղու­թյան հա­մար: Ո՞ւր դի­մե զննո­ղը, որ­տե՞ղ կա նոր ելք. որ­տե՞ղ ո­րո­նել մեր հո­գու այդ ա­նընկ­ճե­լի պա­հան­ջի գո­հա­ցու­մը: Ո՛չ մի տեղ. ու­րիշ տեղ չէ մնա­ցել: Սա­կայն դե­ռևս հնից մի նո­րու­թյուն չէ ճա­շա­կվել. այդ չգի­տե­մու­թյունն է, և դո­րա մեջ սկսավ խար­խա­փել վե­րո­հիշյալ բո­լոր զննու­թյանց մեջ հուսա­հա­տված գիտ­նա­կա­նը: Նա խոս­տո­վա­նում է, որ չգի­տե այն, ինչ որ մեր­ժել է և ինչ որ ձգտել է մտքի ուժով և զգա­յա­կան շավ­ղով բա­ցատ­րել (Սպեն­սեր): Սա­կայն դուրս ե­կավ Մաքս Մյուլ­լեր, որ քա­ջու­թյուն ու­նե­ցավ խոս­տո­վա­նե­լու ան­հա­սա­նե­լի Էա­կի գո­յու­թյունը: Եվ ո­րով­հե­տև աշ­խար­հի ե­րևույթ­նե­րի և ի­րե­րի փո­խա­դարձ պատ­ճա­ռա­կան կա­պակ­ցու­թյունը ա­նու­րա­նա­լի է գիտ­նա­կան հե­տա­զոտու­թյանց մեջ, իսկ այդ մի ան­հեր­քե­լի ա­պա­ցույց է այդ պատ­ճա­ռա­կա­նու­թյան ստեղ­ծո­ղի և պա­հան­ջո­ղի, այ­սինքն` Աս­տու­ծո գո­յու­թյան, ուս­տի չգի­տե­մա­կան­նե­րը այն­քան կխար­խա­փեն հին հե­թա­նո­սաց բա­ցա­սա­կան ճա­նա­պար­հի վրա, մին­չև որ Աս­տու­ծո լույսի շո­ղը նո­ցա վրա ևս կծա­գե, ինչ­պես Քրիս­տո­սի գալս­տյամբ ծա­գեց հե­թա­նոս աշ­խար­հի վրա:

Եվ այս հի­րա՜վի, ո­րով­հե­տև ա­ռաջ, ըստ հին գի­տե­մա­կան­նե­րին (գնոս­տիկ), ա­սում էին, թե գի­տենք ամեն ինչ ա­ռանց Աս­տու­ծո հայտ­նու­թյան: Քննե­ցին ամեն ինչ և տե­սան, որ սխա­լված են. այժմ էլ ա­սում են, թե չգի­տենք ո՛չ սկզբի և ո՛չ վեր­ջի մա­սին լու­ծումն տալ. իսկ չգի­տե­նալ խոս­տո­վա­նե­լը նշա­նա­կում է, որ մարդ­կա­յին բա­նա­կա­նու­թյունը չի կա­րող սոսկ յուր ուժով, Աս­տու­ծուն չճա­նա­չե­լով, կամ ա­ռանց Աս­տու­ծո հայտ­նու­թյան աստվա­ծա­յին գոր­ծե­րի խոր­հուրդ­նե­րը գտնել և հաս­կա­նալ: Ս. Գրքի կրոնա­կան սկզբուն­քը նույնիսկ այդ է, որ ճշմա­րիտ մար­դը պետք է զգա յուր ան­զորու­թյունն աստվա­ծա­յին խորհր­դոց մեջ թա­փան­ցե­լու, խո­նար­հվի ու գի­տե­նա, որ ին­քը մի խեղճ փո­շեհատ է ստեղ­ծո­ղի ան­սահ­ման գոր­ծե­րի մեջ և ա­պա նո­րա­նից ստա­նա յուր ներ­քին տո­գոր­մանց խա­ղաղ լու­ծու­մը: Չգի­տե­մա­կանք (ագ­նոս­տիկ) ար­դեն ա­րել են ա­ռա­ջին քայլն ու խո­նար­հվել:

Բայց մարդ­կա­յին հո­գու հառաջա­դի­մու­թյունը չի կա­րող չգի­տե­նա­լով գոհ մնալ. նա լու­ծում է ու­զում յուր կոչ­ման, հե­տևա­բար և յուր ծագ­ման ու վեր­ջի, իսկ նո­րա բա­նա­կա­նու­թյունն ա­սում է. «Ես ան­զոր եմ բա­ցատ­րու­թյուն տալ»: Ու­րեմն կմնա դի­մել դար­ձյալ առ Աս­տված և նո­րա հայտ­նու­թյամբ ա­մե­նայ­նի ո­րո­շումն ստա­նալ: Մար­դու` յուր ան­զորու­թյան խոս­տո­վա­նու­մը հիմ­նա­կան քայլն է Աս­տու­ծո գո­յու­թյան խոս­տո­վա­նու­թյան և քրիս­տո­նեա­կան հավատ­քի: Սա­կայն ոչ միայն չգի­տե­մու­թյամբ է մարդ գա­լիս դեպի այդ վեր­ջին եզ­րա­կա­ցու­թյունը և հավատ­քի անհ­րա­ժեշ­տու­թյունը, նա մին­չև ան­գամ նյու­թա­պաշ­տու­թյան կա­տա­րյալ ու­սում­նա­սի­րու­թյամբ ևս գա­լիս է և կամ պետք է ան­պատ­ճառ գա դեպի նույն կետը: Ու­րա­նալ այն ճշմար­տու­թյուն­նե­րը կամ ան­գի­տա­նալ այն ա­մե­նը, ինչ որ մեր փոր­ձե­րին չէ են­թարկ­վում, դեռ ի­րավունք չէ տա­լիս ու­րա­նա­լու նաև աշ­խար­հի գո­յու­թյունը: Չու­րա­նա­լով աշ­խար­հի գո­յու­թյունը և բա­ցատ­րե­լով նո­րա բո­լոր ե­րևույթ­նե­րը, ըստ նյու­թի «բնա­հատուկ օրենք­նե­րին», չգի­տե­մա­կա­նը, կամ թե նույնիսկ նյու­թա­պաշ­տը, ստիպ­ված է ըն­դու­նե­լու և վար­դա­պե­տե­լու նյու­թի այդ­պի­սի հատկու­թյանց և օրենք­նե­րի հավի­տե­նա­կա­նու­թյունը: Նա նույն­պես ստիպ­ված է խոս­տո­վա­նե­լու, որ բնա­կան ըն­թաց­քի նպա­տա­կա­հարմար և հառաջա­դի­մա­կան ձգտու­մը-նյու­թից մին­չև երկ­րավոր գե­րա­գույն ա­րա­րած մար­դը-նույն­պես հավի­տե­նա­կան է: Իսկ այդ­պի­սի սկզբունք­նե­րից արդեն ինքնըստինքյան հե­տևում են, որ ա­պա­գա­յում պետք է լի­նի կյան­քի մի կա­տա­րյալ վի­ճակ, որ պսա­կավո­րե աշ­խար­հի բնա­կան ըն­թաց­քը. և որ մար­դու` նյու­թի բա­նա­կան և գի­տակ­ցա­կան կյան­քը նույն­պես պետք է, ըստ յուր ընդ­հան­րա­կան ներ­քին ձգտման, ան­մա­հա­կան լի­նի և հան­դեր­ձյալ ե­րա­նու­թյուն ու­նե­նա. վասնզի այդ նյու­թա­պաշտ­նե­րը երբեք չեն կա­րող ժխտել անձ­նավո­րու­թյանց ի­րա­կա­նու­թյունը, թեև չեն էլ կա­րո­ղա­նում բա­ցատ­րել, թե ինչ­պե՞ս ընդ­հա­նուր նյու­թից մաս­նավոր անձ­նավո­րու­թյուն է դի­մավոր­վում: Ան­շուշտ այս­տեղ մի ու­րիշ բան կա, որ մաս­նավո­րում է մար­դուն աշ­խար­հի ընդ­հա­նուր էու­թյունից, և մարդ գի­տակ­ցում է ին­քյան, որ ին­քը տար­բեր է նյու­թից յուր էու­թյամբ: Բայց ե­թե ըն­դու­նենք էլ, որ մարդ մի­միայն նյութ է, հո­գին նյու­թեղեն է, դար­ձյալ պետք է գանք այն եզ­րա­կա­ցու­թյան, ինչ­պես ա­սա­ցինք, որ մեր կյան­քի ըն­թաց­քը դի­մում է դեպի կա­տա­րե­լու­թյուն. այդ է մեր նյու­թի ձգտու­մը, իսկ նյու­թը երբեք չէ ար­գել­վում յուր ձգտում­նե­րի հառաջա­դի­մու­թյունից` ըստ այժ­մյան գի­տու­թյան[2]: Մա­նավանդ որ, նյու­թա­պաշտ­նե­րի «գո­յու­թյան կռվի» տե­սու­թյունը ցույց է տա­լիս, որ մար­դը կռվում է ի­րա­կա­նու­թյան դեմ, նա գի­տակ­ցա­կան կռիվ է մղում, և այդ կռիվը չէ վեր­ջա­նում նո­րա մա­հով. ին­չո՞ւ. վասնզի նյու­թի ձգտու­մը, հավի­տե­նա­կան լի­նե­լով, ե­րևում է այդ գի­տակ­ցա­կան կռվի մեջ և ու­րեմն վերջ ու ա­ռաջ պետք է հաղթա­նա­կե: Եվ ա­հա կյան­քի պսա­կը նաև նյու­թա­պաշ­տա­կան հե­տևա­բա­նու­թյամբ կլի­նի ան­ձի հավի­տե­նա­կան կյան­քը և ե­րա­նու­թյունը, որ մի­միայն նո­րա մոտ կլի­նի, որ հավի­տե­նա­կան կյանք է, ե­րա­նու­թյուն է և գի­տակ­ցու­թյուն յուր ինք­նա­գո­յու­թյամբ[3]: