Վախ և երկյուղ

Ի՞նչ է վախը, հիվանդությո՞ւն, թե՞ հոգեվիճակ:

Վախը նախ և առաջ զգացում է, որն առաջանում է վտանգի կամ սպառնալիքի առջև գտնվելիս, ինչպես նաև անծանոթ և տարօրինակ միջավայրում, իրավիճակներում լինելիս: Վախի հասկացությունն արտահայտելու համար գործածվում են տարբեր բառեր` ըստ վախի ուժգնության աստիճանի, ինչպես օրինակ` անհանգստություն, տագնապ, երկյուղ, վախ, սարսափ, ֆոբիա: Վախն առաջին հայացքից բացասական է թվում, սակայն այն նաև հանդես է գալիս իր դրական առումով, քանի որ օգնում է մարդուն ճանաչել վտանգները և զգուշանալ դրանցից, այսինքն` այն նաև ինքնապահպանության և ինքնապաշտպանության կարևոր ազդակներից մեկն է:

Վախը ծնվո՞ւմ է մարդու հետ: Ե՞րբ է մարդը վախենում:

Վախը դասակարգում են երեք տարբեր խմբերի` բիոլոգիական կամ կենսաբանական, սոցիալական և էքզիստենցիալ կամ գոյաբանական: Էվոլյուցիոնիզմի տեսությունը հանգեցրել է նաև էվոլյուցիոնիզմի հոգեբանության ծագմանը, ըստ որի` կենսաբանական վախերը յուրահատուկ են մարդուն ի ծնե, բնազդային սկզբնավորություն ունեն և ի հայտ են գալիս, երբ մարդուն ֆիզիկական վտանգ է սպառնում: Այդ վախով մարդն անմիջապես նահանջում է վտանգից, պահպանում իր գոյությունը և դրա շնորհիվ է, որ մարդ տեսակը կարողացել է գոյատևել ու բնական ընտրության միջոցով դառնալ բոլոր արարածներից ամենահարմարվածը իրեն շրջապատող կենսաբանական պայմաններին:

Սոցիալական վախերը կապված են հասարակության մեջ տարբեր իրողությունների հետ, ինչպես օրինակ` աշխատանքը կորցնելու, հեղինակությունից, հարգանքից զրկվելու և այլն: Սոցիալական վախերը կարող են լինել նաև բռնատիրական հասարակարգերում, երբ մարդիկ զգուշանում են իրենց կարծիքներն ազատ արտահայտել` վախենալով հասարակության մեջ դիրքը կորցնելուց, ինչպես նաև խիստ պատժի, անգամ մահապատժի ենթարկվելուց: Այս պարագայում, ըստ վերոնշյալ դասակարգման, սոցիալական վախը կապված է նաև կենսաբանական վախի հետ:

Էքզիստենցյալ վախն առնչվում է մահվան, գոյության շարունակման խնդիրներին: Էքզիստենցիալ վախի տեսակ է մահ երևույթից վախը, որը հատուկ է մարդուն: Այս տեսակի վախի հաղթահարմանը ձգտելու դրսևորում են նկատվում կրոնները, որոնք ուսուցանում են հավիտենական կյանքի, անդրաշխարհի իրողությունների մասին: Նման տեսակետով կրոնը մահվան հանդեպ վախը փոխարինել է մահից հետո հավիտենության մեջ պատահելիք իրողությունների հանդեպ վախով, երբ մարդիկ այս կյանքում ապրում են մահվան հանդեպ վախի հաղթահարումով՝ վախենալով հավիտենության մեջ դժոխքի դատապարտվելուց, հավերժական տանջանքներից և այլն: Սուրբ Ներսես Շնորհալու աղոթքներից մեկում արտահայտվում է այս իրողությունը: Շնորհալին իր կազմած աղոթքում, դիմելով Տիրոջը, ասում է. «Բևեռիր իմ հոգում մահվան սոսկալի օրը, գեհենի երկյուղը»: Այստեղ վախը` երկյուղը դրսևորվում է հիմնականում գեհենի` դժոխքի նկատմամբ:

Ո՞րն է վախի և երկյուղի տարբերությունը:

Վախը և երկյուղը հաճախ գործածվում են որպես հոմանիշներ: Սակայն «երկյուղ» բառը նշանակում է նաև պատկառանք, երբ նման զգացման մեջ հարգանքի նշան կա այն անձի հանդեպ, ում նկատմամբ ծագում է զգացումը: Այսպես նաև երկյուղելով մեկից` ցանկանում ենք գործերով նրան չվշտացնել, այլ կատարել նրան հաճելի արարքներ: Կարելի է երկյուղ կոչել նաև փոքրիկ երեխաների հանդեպ վերաբերմունքը, երբ ծնողները կամ շրջապատի մարդիկ զգուշանում են երեխային վիշտ, տխրություն, նեղսրտություն պատճառող արարքներից, խոսքերից, որպեսզի չլինի թե փոքրիկին վշտացնեն: Նաև ծնողների հանդեպ երեխաների վերաբերմունքն է այսպիսին, երբ զավակները չցանկանալով ծնողներին վշտացնել, վարվում են ըստ նրանց կամքի և ծնողներին հաճելի վարմունք դրսևորում:

Կա վախի մի տեսակ, որն անձկություն ենք անվանում. որոշ հոգևորականների բնորոշմամբ` այն ծնվում է հավատքի պակասից: Ի՞նչ է դա և ինչպե՞ս է արտահայտվում:

«Անձկություն» բառը Նոր Կտակարանում օգտագործված է երեք անգամ: Գործք առաքելոցում նշվում է, որ նավաբեկության ժամանակ նավի վրա գտնվողներն անձկությամբ ցանկանում էին, որպեսզի լույսը շուտ բացվի և մթության մեջ չկողմնորոշվելու պատճառով նավը խութերին չբախվի (27.29): Հռոմեացիներին ուղղված թղթում Պողոս առաքյալն ասում է, որ չարիք գործողներն անձկություն են ունենալու (2.9): Նույն թղթում նաև ասում է. «Արդ, ո՞վ պիտի բաժանի մեզ Քրիստոսի սիրուց. տառապա՞նքը, թե՞ անձկությունը, թե՞ հալածանքը, թե՞ սովը, թե՞ մերկությունը, թե՞ վտանգները, թե՞ սուրը» (8.35): Այլ լեզուներով Աստվածաշնչերում Գործք առաքելոցի հիշյալ հատվածի «անձկություն» բառը թարգմանված է` «աղոթելով ցանկանում» էին, իսկ մյուս երկու տեղերում` վիշտ և նեղություն իմաստով է արտահայտված: «Անձուկ» նշանակում է նեղ: Այս բառը գործածվում է նաև նեղ ճանապարհի վերաբերյալ Քրիստոսի ուսուցման ավետարանական դրվագում (Մատթ. 7.14): Անձկությունը հոմանիշ է նեղսրտությանը, և երբ դրա հետ մեկտեղ նաև այլ բացասական զգացումներ հեռանում են հավատքի զորությունից, մարդը լցվում է Աստծո հանդեպ հույսով, վստահությամբ, հոգու ներդաշնակությամբ ու խաղաղությամբ: Նեղսրտություն լինում է հատկապես հոգսերի մասին անընդհատ մտորելուց: Այս վիճակը հոգևոր կյանքի մեծ փորձառություն ունեցողները կոչում են բազմահոգություն և խորհուրդ են տալիս հեռու մնալ դրանից:

Ճիշտ է, Քրիստոս հորդորեց ուտելու, խմելու և հագնելու մասին չմտահոգվել, սակայն չարգելեց դրանց մասին մտածելը: Քրիստոս Ինքը Կանայի հարսանիքում ջուրը գինի դարձրեց (Հովհ. 2.1-11), ապա և հացը բազմացրեց (Մատթ. 14.17-21, 15.32-38, Մարկ. 6.41-44, 8. 1-10, Ղուկ. 9-13-17, Հովհ. 6.9-13)` մարդկանց խմելու և ուտելու մասին մտածելով, նաև Պողոս առաքյալը Տիմոթեոսից խնդրեց իրեն բերել իր վերարկուն, որ մոռացել էր հավատացյալներից մեկի տանը (Բ Տիմ. 4.13 ), քանի որ ցրտին վերարկուի կարիք էր զգում: Հոգսերի մասին մտածելը չէ, որ նեղսրտություն է բերում, այլ բազմահոգությունը, որն առկա բազում հոգսերի մասին միանգամից մտածելն է: Այսպիսի իրավիճակը ճնշում է մարդուն, տանում անգամ հուսահատության: Քրիստոս ասաց. «Օրվա հոգսը բավ է օրվա համար» (Մատթ. 6.34): Բազմահոգության վնասակար ազդեցությունից հեռու մնալու համար պետք է մտածել մոտակա ժամանակների անհրաժեշտ հոգսի մասին` թողնելով հեռավորը, մի հոգսը լուծել և այնուհետ անցնել հաջորդին: Այսպես կհաջողվի հույսը չկորցնել, Աստծո օգնությամբ դժվարությունները հաղթահարել և նեղսրտություն չունենալ:

Իսկ ինչո՞ւ ենք ասում «աստվածավախ մարդ» կամ «աստվածավախ կին»: Մենք, ըստ էության, նկատի ունենք որևէ անձի հավատացյալ լինելը, բայց դա ի՞նչ կապ ունի վախի հետ:

Հավատքն Աստծո հանդեպ զուգորդվում է երկյուղով, որը բացատրեցինք որպես պատկառելի և կամ մեծապես սիրելի մեկին չվշտացնելու, այլ նրան ուրախացնելու ձգտում և մղում: Աստծո հանդեպ այսպիսի երկյուղով լցված մարդուն անվանում ենք աստվածավախ: Նման վախը ծագում է ոչ թե սպառնալիքի կամ վտանգի կանխազգացումից, այլ սիրուց, որով հավատացյալը ջանում է որևէ քայլ չկատարել հակառակ Աստծո կամքին, ընթանալ Նրան հաճելի ճանապարհով, փոխաբերական իմաստով` ուրախացնելով Աստծուն, Նրան փառաբանելով իր գործերով: Ահա այս իմաստով է, որ խորապես հավատացյալ անձին անվանում ենք նաև աստվածավախ:

Ի՞նչ հետևանքներ կարող է ունենալ վախը: Ինչպե՞ս հաղթահարել այն:

Վախը վտանգից զգուշացնելու դրական հատկությունից զատ բավականին բացասական կարող է լինել, երբ այն տևական է դառնում: Վախի շնորհիվ նահանջում ենք սպառնալիքի առջև, որպեսզի չվնասվենք: Բայց երբ այդ վախը տևական է դառնում, բերում է անգործության, երկչոտության, և վտանգի անհետանալուց հետո մարդը դադարում է վախի պատճառով ընդհատած իր քայլը կամ գործունեությունը կատարելուց: Ավետարաններից մենք կարող ենք հիշել Քրիստոսի և առաքյալների մասին պատմող այն դրվագը, երբ Քրիստոս, ծովի վրա քայլելով, իր աշակերտներին էր մոտենում (Մատթ. 14.26, Մարկ. 6.49, Հովհ. 6.19): Նախ` առաքյալները վախ են զգում, որովհետև անծանոթ իրավիճակի, տարօրինակ իրողության առջև էին գտնվում` կարծելով, թե իրենց մոտեցողն ուրվական է: Այնուհետ Պետրոս առաքյալը ցանկանում է Քրիստոսի պես քայլել ջրերի վրայով, բայց վախենում է և սկսում սուզվել: Քրիստոս հանդիմանում է` ասելով. «Թերահավա՛տ, ինչո՞ւ երկմտեցիր» (Մատթ. 14.28-31): Հովսեփը վախենում էր Սուրբ Հոգու ազդեցությամբ հղիացած Մարիամին իրեն կին առնել (Մատթ. 1.20): Սա սոցիալական վախի դրսևորումներից է, երբ մարդը վախենում է հասարակության կարծիքից կամ ավելի ճիշտ հասարակության մեջ իր դիրքի, հեղինակության կորստից: Հովսեփն ու Մարիամը մանուկ Հիսուսին Հերովդեսի կողմից սպառնացող վտանգից ազատելու համար փախան Եգիպտոս: Եվ երբ վերադարձան, ու Հովսեփն իմացավ, որ Հերովդեսի փոխարեն թագավորել է նրա որդի Արքեղայոսը, կրկին վախեցավ, որ նա նույնպես կարող է Հիսուս մանկանը վնաս հասցնել, դրա համար էլ նրանք գնացին և ապաստանեցին Նազարեթում (Մատթ. 2.14, 22-23):

Մենք տեսնում ենք, որ աստվածաշնչյան սրբերը ևս վախեցել են արտասովոր իրավիճակներում գտնվելիս կամ վտանգի մեջ լինելիս, սակայն սպառնալիքները հաղթահարելով կամ դրանց անցնելուց հետո շարունակել են իրենց գործունեությունը և առաքելությունը: Վախի հակառակն է համարվում համարձակությունը, որին անդրադառնալով` Արիստոտելն ասում է, որ համարձակությունը վախի բացակայությունը չէ, այլ դրա հաղթահարումը: Անտիկ փիլիսոփայության մեջ զգացումների երեք մակարդակ են պատկերացնում, որոնց ստորին և վերին կողմերը ծայրահեղություններ են, իսկ միջինները` ընդունելի, ինչպես որ համարձակության ծայրահեղ կողմը հանդգնությունն է, իսկ ստորին կողմը` վախկոտությունը: Սրանցում միջին տեղում է համարձակությունը, որը ճիշտ և ընդունելի է:

Հոգեբանության մեջ անհաղթահարելի վախերը ֆոբիաներ են համարվում, հունարեն «ֆոբոս` φόβος - վախ» բառից: Դրանց բուժման համար օգտագործվում է վարքային թերապիան կամ ճանաչողական` կոգնիտիվ վարքային թերապիան: Դրանով խնդիր ունեցող մարդուն տրվում են բացատրություններ իր հոգեվիճակի ու վախի առարկայի կամ երևույթի վերաբերյալ, և համապատասխան միջավայրում փորձ է արվում փոխել մարդու ընկալումը և վերացնել ֆոբիայի զգացումը: Նմանատիպ վախերը վերացնելու համար քրիստոնեական տեսակետով առավել շեշտվում է Աստծո նախախնամությունն ու սերը մարդու հանդեպ, երկնայինի զորակցությունը և դրա շնորհիվ մարդու վախի վերացումը, ինչպես նաև սաղմոսների ընթերցանությունը, որոնք խաղաղեցնում են հոգեվիճակը, հատկապես սաղմոսներից` «Տերն իմ հովիվն է» բառերով սկսվողը. «Տերն իմ հովիվն է, և ինձ ոչինչ չի պակասի: Դալար վայրերում Նա ինձ բնակեցրեց և հանդարտ ջրերի մոտ ինձ սնուցեց... Եթե նույնիսկ անցնեմ մահվան ստվերների միջով, չեմ վախենա չարից, քանզի Դու, Տե՛ր, ինձ հետ ես» (Սաղմ. 22.1-5):

Տեր Ադամ քհն. Մակարյան