Ե­կե­ղե­ցու սուրբ խոր­հուրդ­նե­րը

«Խոր­հուրդ է ծած­կե­լոց ի­րաց հայտ­նու­թյուն»,[1] այ­սինքն` այն, որ ծած­կված է մեր մարմ­նավոր տե­սու­թյունից, ներ­կա­յա­նում է մեզ ի­րա­կան ար­տա­հայտու­թյամբ: Նույնիսկ դավա­նան­քի և աստված­պաշ­տու­թյան մեջ, ինչ­պես Ս. Եր­րոր­դու­թյան, մար­դե­ղու­թյան, հո­գու միավո­րու­թյան մարմ­նի հետ, աղոթ­քի և այլ սույն­պի­սի հավա­տա­լյաց ու կար­գե­րի մեջ խոր­հուրդ ենք նկա­տում, որ ոչ թե կա­տա­րե­լա­պես տե­սա­նե­լի և ըմբռ­նե­լի է մեզ հա­մար, այլ բա­ցատր­վում, լու­սա­բան­վում է մեր մտքի ա­ռաջ իբ­րև հավատ­քի մի խոր­հուրդ, ո­րին հավատ­քով կա­րող ենք հա­սու լի­նել: Սա­կայն Ե­կե­ղե­ցու ս. խոր­հուրդ կո­չում ենք Ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տու­թյան այն ա­րա­րո­ղա­կան մա­սը և աստված­պաշ­տու­թյան այն կա­տա­րյալ ա­րա­րո­ղու­թյունն, ո­րով ի­րա­պես յուրա­քան­չյուր ոք նախ Քրիս­տո­սի և ե­կե­ղե­ցու իս­կա­կան և միա­կից ան­դամն է ճա­նաչ­վում ու զին­քը խոս­տո­վա­նում, և երկ­րորդ` ի­րա­կա­նա­պես թե՛ իբ­րև ան­հատ և թե՛ իբ­րև հա­մայն­քի մի ան­դամ մտնում է Քրիս­տո­սի ա­մե­նամ­տե­րիմ և էա­կան հա­ղոր­դակ­ցու­թյան մեջ և այդ կեն­սա­կան հա­ղոր­դակ­ցու­թյան մեջ մնում, ամ­րա­նում և շնորհ­ներ վա­յե­լում (Ա Կոր., Է 17):

Ե­կե­ղե­ցա­կան կամ աստված­պաշ­տա­կան ա­րա­րո­ղու­թյուն կոչ­վում է Ե­կե­ղե­ցու այն աստված­պաշ­տա­կան գոր­ծո­ղու­թյունը, ո­րի մեջ կա հարա­կից մի ներ­քին և ար­տա­քին, տե­սա­նե­լի և ան­տե­սա­նե­լի, հո­գևոր ու մարմ­նավոր կողմ: Իսկ մեր Ե­կե­ղե­ցու ա­րա­րո­ղու­թյան գե­րա­գույն կա­տա­րե­լու­թյունը ի­րա­կա­նա­նում է ս. խորհր­դի մեջ: Ըստ այսմ` ս. խոր­հուրդ­նե­րի ա­րա­րո­ղա­կան մա­սը մենք տես­նում ենք մեր աչ­քե­րով, միայն չենք տես­նում, թե ինչ­պե՞ս այդ տե­սա­նե­լի ա­րա­րո­ղու­թյուն­նե­րը Ս. Հո­գու ան­տե­սա­նե­լի շնոր­հաց մի­ջոց են դառ­նում և մեզ վրա ներ­գոր­ծում: Ու­րեմն աստվա­ծա­դիր ս. խոր­հուրդ­նե­րի մի ա­ռանձ­նա­հատկու­թյունն այն է, որ Ս. Հո­գու ան­տե­սա­նե­լի և ան­նյու­թա­կան շնորհ­ներն ու պար­գև­նե­րը, ծած­կվելով տե­սա­նե­լի և նյու­թա­կան տար­րե­րի մեջ, ըն­դուն­վում են այդ­պես մեր ար­տա­քին զգա­յա­րանք­նե­րով, որպեսզի ոչ միայն հավատ­քով, այլև զգա­յու­թյամբ հա­մո­զված լի­նինք, որ ըն­դու­նում ենք աստվա­ծա­յին շնորհ­ներ և Աստ­ու­ծո հետ մտեր­մա­կան հարա­բե­րու­թյան մեջ մտնում[2]:

Հաս­կա­նա­լի է, որ ս. խոր­հուրդ­նե­րը չեն կա­րող նշան կամ նշա­նակ­ներ կո­չվիլ (simbole), վասնզի նշա­նա­կը, ինչ­պես բառն էլ ցույց է տա­լիս, մի գա­ղա­փա­րի նշան է կամ պատ­կեր է, ո­րով մենք հե­ռավոր և ան­տե­սա­նե­լի բան կամ գա­ղա­փա­րը ներ­կա­յաց­նում, հիշեց­նում ենք նյու­թա­կան տե­սա­նե­լի ի­րով կամ գոր­ծո­ղու­թյամբ. այն­պես որ, այդ գա­ղա­փա­րի և այդ նշա­նի մեջ ի­րա­կան և էա­կան միու­թյուն չէ լի­նում: Իսկ ս. խոր­հուր­դի մեջ նյու­թա­կա­նի և տե­սա­նե­լի ա­րա­րո­ղու­թյան հետ սերտ կա­պված են անզ­գա­լի և ան­տե­սա­նե­լի շնորհ­նե­րը և դո­քա ի­րա­րից բա­ժան չեն բաշխ­վում, այն­պես որ ս. խոր­հուր­դի տե­սա­նե­լի նյու­թով և ա­րա­րո­ղու­թյամբ հավա­տա­ցյալ­նե­րը ստա­նում են ի­րա­պես աստվա­ծա­յին փրկա­րար շնորհ­ներ ու ներ­գոր­ծու­թյուն:

Աղոթ­քով և առ­հա­սա­րակ աստված­պաշ­տու­թյամբ ևս մենք մտնում ենք մի սերտ հարա­բե­րու­թյան մեջ Աստ­ու­ծո հետ, սա­կայն այն հարա­բե­րու­թյունը մի­միայն ներ­քին է և ան­տե­սա­նե­լի, մինչ­դեռ ս. խորհր­դով Քրիս­տոս ի­րա­պես և տե­սա­նե­լի կեր­պով հարա­բե­րու­թյան մեջ է մտնում մեզ հետ, օգ­նում է, մեր հավատ­քը զար­թեց­նում է, մեզ զորաց­նում, քա­ջա­լե­րում է և ճշմար­տու­թյան ճա­նա­պար­հում հառաջ մղում: Այդ­պի­սով Քրիս­տոս էա­կան և կեն­սա­կան հա­ղոր­դու­թյուն է հաստա­տում մեզ հետ իբ­րև մեր հո­գու և մարմ­նի փրկիչ: Ս. խոր­հուր­դը մեր կոչ­ման ի­րա­գործ­ման հաստա­տու­թյունն է, մեր այն կոչ­ման հաստա­տու­թյունն է, որ է մեր վերջ­նա­կան միու­թյունն Աստ­ու­ծո հետ աշ­խար­հի կա­տա­րա­ծի ժա­մա­նակ: Ս. խոր­հուր­դը քրիս­տո­նեա­կան հավատ­քի և վար­դա­պե­տու­թյան ա­մե­նա­կա­տա­րյալ ար­տա­հայտու­թյունն է և ի­րա­կա­նու­թյունն, այն­պես որ Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին յուր ս. խոր­հուրդ­նե­րով ներ­կա­յաց­նում է յուր ամ­բողջ էու­թյունն ու ճշմար­տու­թյունը: Ուստիև Քրիս­տոս ս. խոր­հուրդ­նե­րի կա­տա­րու­մը հանձ­նել է յուր Ե­կե­ղե­ցուն հատկա­պես նվի­րված ու ձեռ­նադրված պաշ­տոնյանե­րի. (Մատթ., ԻԸ 18-20. Ղուկ., ԻԲ 19. Եփ., Դ 11):

Հայտ է, որ ով ըն­դու­նում է ս. խոր­հուրդ­նե­րը հավատ­քով ու եր­կյու­ղա­ծու­թյամբ, նա ստա­նում է աստվա­ծա­յին օրհ­նու­թյուն ու շնորհ, մինչ­դեռ ով որ ան­հավա­սա­րու­թյամբ է վե­րա­բեր­վում և ս. խոր­հուրդ­նե­րը լոկ ա­րա­րո­ղու­թյուն ու նշա­նակ է հա­մա­րում, նա հայ­հո­յում է Ս. Հո­գուն և ու­րեմն ոչ թե օրհ­նու­թյուն ու փրկու­թյուն է ստա­նում, այլ` դա­տա­պար­տու­թյուն և ա­նեծք: Խորհր­դավոր ա­րա­րո­ղու­թյուն­ներ ու­նե­ցել է և հին Իս­րա­յելը, սա­կայն դո­քա լոկ մար­գա­րեա­կան են գա­լո­ցի նկատ­մամբ, այ­սինքն` նա­խա­տիպ ու մար­գա­րեու­թյուն են ե­ղել Քրիս­տո­սա­դիր ա­րա­րո­ղու­թյանց. մինչ­դեռ քրիս­տո­նեա­կան խոր­հուրդ­նե­րի ա­րա­րո­ղու­թյուն­ներն այլևս ա­պա­գա­յի նա­խա­տիպ չեն, այլ բո­վան­դա­կում են խոր­հուրդն ու շնոր­հը նույնիսկ յուրյանց մեջ իբ­րև մար­գա­րեու­թյանց իս­կա­կան կա­տա­րումն և իբ­րև Աստ­ու­ծո պար­գևած ան­մի­ջա­կան շնոր­հաց հաստա­տու­թյուն: Ս. Հո­գին շնոր­հա­գոր­ծում ու զորաց­նում է ա­ռավել նո­րան, ով յուր ան­ձը նվի­րում է նո­րա ա­ռաջ­նոր­դու­թյան և ոչ թե յուր սիր­տը թանձ­րաց­նում է նո­րա ներ­գոր­ծու­թյան դեմ և Ս. Հո­գու պատ­ժա­պարտ հայ­հո­յի­չը դառ­նում: Ու­րեմն Քրիս­տո­սի փրկու­թյունը ս. խոր­հուրդ­նե­րով վա­յե­լե­լու հա­մար պետք է մտքով ու սրտով լսել նո­րա խոս­քե­րը, հո­գով ու սրտով, կա­տա­րյալ վստա­հու­թյամբ ու եր­կյու­ղա­ծու­թյամբ նվի­րվել նո­րան ու նո­րա բնա­կա­րա­նը դառ­նալ. այն ժա­մա­նակ ս. խոր­հուրդ­նե­րը մեզ հա­մար օրհ­նու­թյուն կլի­նին, ա­ռա­տա­պես կվա­յե­լենք նո­ցա շնորհ­ներն, և Ս. Հո­գին կլի­նի մեր փրկու­թյան և ե­րա­նե­լի հաջո­ղու­թյան ճշմա­րիտ ա­ռաջ­նոր­դը: Ս. Հո­գին չէ շնոր­հա­բաշ­խում դեպի փրկու­թյան բա­րյաց բազ­մա­կող­մա­նի վա­յե­լու­մը նույն­պես այն ան­ձանց, ո­րոնք հավատ­քից զուրկ են և հավատ­քի թար­մու­թյունից ցա­մա­քած: «Որ­պէս դժուա­րա­գոյն է կեալ ջրայ­նոց ի ցա­մա­քի, եւ ցա­մա­քայ­նոց` ի ջուր, ա­ռա­ւել եւս դժուա­րա­գոյն է ա­ռանց հա­ւա­տոյ ըն­դու­նել զպար­գեւս Հոգ­ւոյն Սրբոյ», - ա­սում է Ս. Ե­ղի­շեն (314): Հավատքն է մեզ ըն­դու­նա­րան դարձ­նում վե­րին շնոր­հաց, հավատքն է թար­մաց­նում մեր հո­գին դեպի Ս. Հո­գու նո­րո­գող կեն­սա­գոր­ծու­թյունն և հավատքն է երկ­նա­յինն առ մեզ բե­րում և մեզ Ս. Հո­գով դեպի եր­կինք ձգել տա­լիս[3]: Հավատ­քը մեր հո­գու զգա­յա­րանքն է[4]: Իսկ ե­թե հա­վատքն ևս կեն­դա­նի չէ, այ­սինքն կյան­քի մեջ գործունյա չէ, այդ կրկնա­կի դա­տա­պար­տու­թյուն կբե­րե Ս. Հո­գու շնորհ­ներն ա­նար­ժա­նու­թյամբ շնոր­հա­գոր­ծո­ղին, այլև` ըն­դու­նո­ղին: Աստ­ու­ծո փրկա­րար շնորհ­նե­րը ըն­դու­նե­լու և վա­յե­լե­լու հա­մար պետք է ճշմար­տու­թյան գոր­ծա­րան լի­նե­լու պատ­րաստու­թյունն ու­նե­նալ: «Արբ զայն բա­ժակ Յու­դա Սկա­րով­տա­ցի եւ այ­րե­ցաւ, զի ա­զա­զուն էր ծառն նո­րա: Ար­բին զայս ա­ռա­քեալքն եւ դա­լա­րե­ցան եւ լցին ա­նոյշ պտղովքն զեր­կիրն ա­մե­նայն. տա­րա­ծե­ցաւ հոտ ծաղ­կանց նո­ցա ընդ տիե­զերս: Սո­վոր է այս բա­ժակ այ­րել զաղ­տե­ղիսն եւ պա­հել զսրբե­ցեալսն...», - ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը (Ա­գաթ., ԿԶ ԿԷ): Ս. Ե­ղի­շեն, բազ­մա­փորձ կյան­քի օ­րի­նակ­նե­րը վե­րա­հիշե­լով, ա­սում է. «Ա­ռանց հա­ւա­տոց անհ­նա­րին է զՍուրբ Հո­գին ըն­դու­նել:... Եւ ե­թէ ժպրհես­ցի ոք եւ կա­մես­ցի ա­ռանց հա­ւա­տոյ մեր­ձե­նալ ի զօ­րու­թիւն Հոգ­ւոյն, ե­թէ քա­հա­նա­յի­ցէ` իբ­րեւ զԿա­յեա­փայն պա­տա­ռի եւ հեր­ձու. եւ ե­թէ յաշ­խար­հէ` իբ­րեւ զԱ­նա­նիա եւ զՍա­փի­րա»[5]: Այս­պի­սի ուխ­տադ­րուժ հո­գևո­րա­կան­նե­րի հա­մար կա­նո­նված է «Հրեղէն սրով» հա­տա­նել ե­կե­ղե­ցու սպա­սավո­րու­թյունից (Ընդհ., 38, 62):

Այս բո­լո­րից պարզ ե­րևում է, որ ս. խոր­հուրդ­նե­րը փրկա­րար ներ­գոր­ծու­թյուն չեն ու­նե­նում ա­նար­ժան և ան­հավատ­նե­րի վրա, ինչ­պես մո­լո­րու­թյամբ կար­ծում է Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին, որ ex opere operata կամ opus operatum (նյու­թա­կան գոր­ծո­ղու­թյամբ) կո­չված վար­դա­պե­տու­թյամբ դավա­նում է` ըստ Ալ­բերտ Մե­ծին, Թով­մա Ա­քվի­նա­ցուն և այ­լոց, որ իբր թե ս. խոր­հուր­դը մի խո­ղո­վակ է, ո­րով քրիս­տո­նյան ստա­նում է հա­կա­ռակ յուր ար­ժա­նյաց ու հավատ­քին ամեն բա­րիք­ներ. բավա­կան է միայն, որ նա ո­րոշ աղոթք կամ խոս­քերն ա­սե և առ­հա­սա­րակ ար­տա­քին ո­րոշ կար­գե­րը կա­տա­րե: Սա­կայն այս մե­քե­նա­յա­կան և նյու­թա­պաշ­տա­կան տե­սու­թյուն է, որ բո­լո­րո­վին իբ­րև կռա­պաշ­տա­կան սկզբունք խորթ է քրիս­տո­նեա­կան հո­գևոր և ա­զատ փրկա­գոր­ծու­թյան: Աստ­ու­ծո շնոր­հաց տնօ­րի­նու­թյուն­նե­րը բռնա­կա­լա­կան չեն, այլ` ա­զա­տու­թյան. Աստ­ու­ծո շնոր­հը տրվում է մի­միայն նո­րան, ով որ ա­զատ կամ­քով հավա­տում և ձգտում է այդ վա­յե­լել. մարդ պետք է կա­մե­նա ու ձգտի, որ ստա­նա: Քրիս­տոս ինքն իսկ ա­սում է. «Որ հա­ւա­տայ եւ մկրտես­ցի, կեց­ցէ, եւ որ ոչն հա­ւա­տայ, դա­տա­պար­տես­ցի» (Մարկ., ԺԶ 16): Եվ ա­ռա­քյալն ա­սում է. «Այ­սու­հե­տեւ որ ու­տի­ցէ զհացս, կամ ըմ­պի­ցէ զբա­ժակս Տեառն ա­նար­ժա­նու­թեամբ, պար­տա­կան ե­ղի­ցի մարմ­նոյ եւ ա­րեան Տեառն: Փոր­ձես­ցէ մարդ զանձն իւր, եւ ա­պա ի հա­ցէ ան­տի կե­րի­ցէ եւ ի բա­ժա­կէն արբ­ցէ: Զի որ ու­տէ եւ ըմ­պէ ա­նար­ժա­նու­թեամբ, դա­տաստան ան­ձին իւ­րում ու­տէ եւ ըմ­պէ, զի ոչ խտրէ զմար­մին Տեառն» (Ա Կոր., ԺԱ 27): Քրիս­տո­սի այս ճշմա­րիտ վար­դա­պե­տու­թյունն ա­նա­ղարտ կպա­հվի մի­միայն այն ե­կե­ղե­ցում, որ­տեղ ա­զա­տու­թյունն ու շնոր­հը Աստ­ու­ծո տնօ­րի­նու­թյան հիմ­քերն են ճա­նաչ­վում և ոչ թե բռնու­թյունն ու աշ­խար­հա­կա­լու­թյան ձգտում­նե­րը:

Բո­ղո­քա­կա­նու­թյունն էլ, բնա­կա­նա­բար, հա­կա­ռակ ըն­թա­նա­լով Հռովմեա­կան­նե­րի նյու­թա­կան տե­սու­թյան, վար­դա­պե­տում է, թե ս. խոր­հուրդ­նե­րը մի ե­կե­ղե­ցու պատ­կա­նե­լիու­թյան պայ­ման­ներն են և հիշե­ցու­ցիչ նշան­ներ, ինչ­պես դավա­նում է Ցվինգ­լին, կամ ըստ Կալ­վի­նի` իբր թե ան­տե­սա­նե­լի շնոր­հաց տե­սա­նե­լի ե­րաշ­խիքն են, ո­րով հո­գևո­րա­պես և ոչ ի­րա­պես միա­նում է հավա­տա­ցո­ղը Քրիս­տո­սի հետ, ինչ­պես որ կա­րե­լի է հա­մա­րում նաև աղոթ­քով նույն հա­ղոր­դակ­ցու­թյունը ձեռք բե­րել: Լու­թերն էլ ե­րաշ­խիք է հա­մա­րում, միայն թե նո­րա­նով հա­ղոր­դակ­ցու­թյունն ի­րա­կան է ճա­նա­չում և Քրիս­տո­սին մարմ­նա­պես ներ­կա է հա­մա­րում հա­ղոր­դու­թյան ամեն մի մաս­նի մեջ և ոչ թե` մարմ­նավոր աչ­քից ծած­կվա­ծի ի­րա­կան ար­տա­հայտու­թյուն: Այս­պես թե այն­պես բո­ղո­քա­կա­նու­թյունը պտտում է ս. խոր­հուրդ­նե­րը նշա­նակ դարձ­նե­լու սկզբուն­քի շուր­ջը, քա­նի որ նա ս. խոր­հուրդ­նե­րը հա­մա­րում է հա­մոզ­մուն­քով չթու­լա­նա­լու և ան­ձի փրկու­թյան և Աստ­ու­ծո ո­ղոր­մու­թյան հուսով ու­րա­խա­նա­լու մի­ջոց: Այս մեծ մո­լո­րու­թյուն է և կա­տա­րե­լա­պես հա­կա­ռակ է Ս. Գրքին, որ ա­սում է, թե մկրտու­թյան ջու­րը Ս. Հո­գու ազդ­մամբ մաք­րում է մար­դու մեղ­քերն ու վե­րած­նում, օ­ծու­մը նո­րո­գում է նոր կյան­քի հա­մար, ձեռ­նադ­րու­թյունը տա­լիս է ա­ռան­ձին շնոր­հա­գոր­ծա­կան շնորհ, Քրիս­տո­սի մար­մինն ու ա­րյունը հա­ղոր­դա­կից են ա­նում Քրիս­տո­սի հետ և ար­ժա­նաց­նում հավի­տե­նա­կան կյան­քի և այլն[6]: Նո­քա հա­կա­սու­թյան մեջ էլ են ընկ­նում` ա­սե­լով, որ ա­ռանց հավատ­քի ս. խոր­հուր­դը նշա­նա­կու­թյուն չու­նի, մինչ­դեռ ե­թե ս. խոր­հուր­դը լոկ նշա­նակ է, պետք է նո­րա ներ­գոր­ծու­թյունը կա­խված չլի­նի ըն­դու­նո­ղի հավատ­քից, մա­նավանդ որ նո­քա մկրտում են մա­նուկ­նե­րին, ո­րոնք հավատք չու­նին: Ու­րեմն բո­ղո­քա­կանք հիմ­նա­կա­նա­պես ընկ­նում են Հռովմեա­կա­նու­թյան ստվե­րի մեջ: Եվ ե­թե ս. խոր­հուրդ­նե­րը լոկ նշա­նակ­ներ են, հա­պա ին­չո՞ւ Պո­ղոս ա­ռա­քյալը դա­տա­պար­տում է ա­նար­ժա­նու­թյամբ վա­յե­լող­նե­րին:

Բո­ղո­քա­կանք մեր­ժում են նաև ս. խոր­հուրդ­նե­րի հին­գը, ո­րոնք նո­ցա վար­դա­պե­տու­թյան մո­լար սկզբանց չեն հա­մա­պա­տաս­խա­նում և ա­սում են, թե Ս. Գրքում յոթը խոր­հուրդ չէ թված: Բայց չէ՞ որ եր­կու էլ չէ ա­սված. բավա­կան է, որ այ­դոնք հիշ­վում են Ս. Գրքում և ե­կե­ղե­ցա­կան հայ­րե­րի գրված­նե­րում, քրիս­տո­նեա­կան ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին էլ պա­հել է ավան­դա­բար մին­չև օրս և շնոր­հա­գոր­ծում է հավա­տար­մու­թյամբ: Կամ մի՞թե հա­կա­սու­թյուն չէ դրոշ­մել նախքան հա­ղոր­դու­թյուն տա­լը, բայց դրոշ­մը խոր­հուրդ չհա­մա­րել, մեղքն ու մեղ­քի զղջու­մը քրիս­տո­նեու­թյան ա­ռա­ջին պայ­ման դավա­նե­լը, բայց ա­պաշ­խա­րու­թյունը խոր­հուրդ չճա­նա­չել. ան­շուշտ այս­պի­սի հա­կա­սու­թյունք ան­տես ա­նել չի լի­նիլ: Սա­կայն հարկ չկա այս հա­կա­սա­կան մո­լո­րու­թյան վրա եր­կար խոսել, քա­նի որ բո­ղո­քա­կան­նե­րի հա­մար ե­կե­ղե­ցին ան­տե­սա­նե­լի է, և նո­րա «նշա­նակ­նե­րը» կա­րող է յուրա­քան­չյուր հավա­տա­ցյալ կա­տա­րել հա­կա­ռակ Պո­ղոս ա­ռա­քյալի խոս­քին իսկ[7]. «Այս­պէս հա­մա­րես­ցին զմեզ մար­դիկ, իբ­րեւ զպաշ­տօ­նեայս Քրիս­տո­սի եւ հա­զա­րա­պետս խորհր­դոցն Աստ­ու­ծոյ»: Ե­թե բո­ղո­քա­կանք գործ ու­նե­ցած չլի­նեին Հռովմեա­կան ծայ­րա­հեղու­թյանց հետ, բնավ չէին ընկ­նիլ հա­կա­ռակ ծայ­րը: Ե­թե նո­քա ծանոթա­ցած լի­նեին ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի կար­գե­րին, կտես­նեին, որ ե­կե­ղե­ցու ամ­բողջ կար­գը, ամ­բողջ աստված­պաշ­տու­թյունն իսկ խոր­հուրդ է, ա­ռավել ևս խոր­հուրդ են այն կար­գերն, ո­րոնց մի­ջո­ցով կա­տար­վում է աստվա­ծա­յին շնոր­հա­բաշ­խու­թյունը: Մինչ­դեռ այս ա­մե­նը մեր­ժե­լը լոկ միայն ան­հա­տա­կան գրգռմանց ար­դյունք է և կրոնա­կան հեղա­փո­խու­թյան ժա­մա­նա­կի հռովմեա­կա­նաց ու նո­ցա հա­կա­ռա­կորդ­նե­րի փո­խա­դարձ հար­ձակ­մանց ու թշնա­մա­նաց պա­տա­հա­կան ծնունդ: Բո­ղո­քա­կա­նու­թյան մեջ այդ ոչ այլ ինչ է, ե­թե ոչ հար և նման նո­րեն ե­րևան ե­կած Կորխ, Դա­թան, Ա­բի­րոն և հա­մա­խոհք, ո­րոնք, հպար­տա­ցած աստվա­ծա­յին շնորհ­նե­րով, վտա­րան­ջե­ցին Մով­սի­սի և Ա­հա­րո­նի դեմ ու գո­չե­ցին. «Շատ լի­ցի ձեզ, զի ա­մե­նայն ժո­ղո­վուրդն եւ ա­մե­նե­քեան սուրբք են, եւ Տէր ի մի­ջի նո­ցա. եւ արդ ըն­դէ՞ր ճո­խա­ցեալ էք ի վե­րայ ժո­ղովր­դեանդ Տեառն». սա­կայն հրո կե­րա­կուր դար­ձան հրա­պա­րա­կա­պես[8]:

Հա­յաստա­նյայց Ե­կե­ղե­ցու ս. խոր­հուրդ­նե­րը յոթն են`[9] մկրտու­թյուն, դրոշմ, ա­պաշ­խա­րու­թյուն, հա­ղոր­դու­թյուն, պսակ ա­մուս­նու­թյան, կարգ հիվան­դաց և կարգ ձեռ­նադ­րու­թյան, և այս յոթը թիվը պա­հում են բո­լոր հին ե­կե­ղե­ցի­ներն` ըստ ա­ռա­քե­լա­կան ա­վան­դու­թյան: Սո­ցա­նից յուրա­քան­չյուրն ու­նի յուր ա­ռան­ձին էա­­կան նշա­նա­կու­թյունն` ըստ յուր գլխավոր խորհր­դին: Մկրտու­թյունը խոր­հուրդ է «Նոր մտե­լոցն յե­կե­ղե­ցի» կամ ծննդյան, դրոշ­մը` «պա­տե­րազ­մո­ղացն ընդ­դէմ թշնամ­ւոյն սա­տանա­յի» կամ զար­գաց­ման, հա­ղոր­դու­թյունը` «վերս­տին զօրա­ցե­լոցն ի պա­տե­րազ­մի» կամ սննդյան, ա­պաշ­խա­րու­թյունը` «վերստին կանգ­նե­լոցն, որք ան­կա­նին մե­ղօք և վերս­տին կանգ­նին ա­պաշ­խա­րու­թեան գոր­ծովք», կամ բժշկման, կարգ հի­վանդաց` «ե­լե­լոցն ի կեն­ցա­ղոյս և զեր­ծա­նե­լոցն ի պա­տե­րազ­մէ» կամ ա­մոք­ման, ձեռ­նադ­րու­թյունը` «սպա­սաւո­րե­լոցն այսմ խորհրդոց» և պսա­կը` «նոր զի­նուորս ի ներս մու­ծա­նե­լոյ», ո­րոն­ցով ամ­փոփ­վում է մարդ­կա­յին կյան­քի խոր­հուր­դը[10]:

Սո­ցա­նից ա­ռա­ջին վե­ցը քա­հա­նա­յա­կան պաշ­տոնին են պատ­կա­նում, իսկ ձեռ­նադ­րու­թյունը` ե­պիս­կո­պո­սա­կան: Անկրկ­նե­լի են մկրտու­թյունը, դրոշ­մը և ձեռ­նադ­րու­թյունն իբ­րև Ս. Հո­գու ան­զեղ­ծա­նե­լի ներ­գոր­ծու­թյան այն­պի­սի փրկա­րար կնիք, որ միան­գամընդմիշտ սրբում, զի­նում ու շնոր­հա­գոր­ծում է[11]:

Մկրտու­թյունը, դրոշ­մը, ա­պաշ­խա­րու­թյունը և հա­ղոր­դու­թյունը ամեն մի հավա­տա­ցյալի հա­մար անհ­րա­ժեշտ խոր­հուրդ­ներ են, իսկ ձեռ­նադ­րու­թյունը` ար­ժա­նավո­րա­պես Աստ­ու­ծո սպա­սավոր լի­նել կա­մե­ցող­նե­րի և հիվանդ­նե­րի հա­մար[12]:

Վեր­ջա­պես սուրբ ու սրբա­րար են այս խոր­հուրդ­նե­րը, սուրբ է և այ­դոնց թիվը, ըստ ո­րում, Աստ­ու­ծո ա­մե­նա­բա­րու­թյան տե­սա­նե­լի ար­դյունք­նե­րը յոթն օ­րում են կա­տա­րվել, նո­րա բո­լոր կար­գադ­րու­թյուն­նե­րը իս­րա­յելա­ցոց մեջ յոթը թվով են հիմ­նվել, և յոթը թիվը պար­փա­կում է յուր մեջ թե՛ աշ­խար­հի չորս կող­մերն և թե՛ Ս. Եր­րոր­դու­թյունն, որ տի­րում է և սրբում աշ­խար­հի բո­լոր ծայ­րե­րը: