«Երկինքը երկրի վրա». այսպես է հասկացվել Սուրբ Պատարագը վաղնջական օրերին, այսպես են քրիստոնյաներն ըմբռնում Սուրբ Պատարագի խորհուրդը: Պատարագով ողջ եկեղեցին այնտեղ գտնվող հավատացյալների հետ միասին դառնում է երկինք երկրի վրա և դրախտ՝ կենաց ծառի անմահարար պտուղներով: Ըստ Սուրբ Հովհան Ոսկեբերան հայրապետի՝ Սուրբ Պատարագի ժամանակ երկինքը բացվում է և հրեշտակներն իջնում են: Թեպետ Պատարագը երկրի վրա է կատարվում, սակայն երկրային ընծայով չէ, այլ երկնքից իջնող Հացով (Հովհաննես 6:41), Ով կյանք է տալիս աշխարհին:

Նոր Ուխտում Հիսուսի զոհաբերությունը վերածվեց մի խորհրդի, որն արարողության ձևերով, աղոթքներով ու երգերով նվիրագործվեց Սբ. Պատարագ անվան տակ: Այն Քրիստոսի Մարմնի և Արյան խորհրդի արարողությունն է, սիրո խորհուրդ է, որովհետև դրանով Հայր Աստված սրբագործված հացն ու գինին Սուրբ Հոգու ներգործությամբ վերածում է Իր Միածին Որդու Մարմնին ու Արյանը՝ դրանք բաշխելով ու ճաշակողներին միավորելով Իր հետ: Պատարագ բառն իսկ ստուգաբանորեն նշանակում է «մատուցում», «զոհաբերում», «նվեր», վերցված է պահլավերեն բառից, իսկ ծագումը զենտերեն բայից է, որի իմաստն է «կմատուցեմ», «կընծայեմ», «կտամ»:

Սուրբ Պատարագը բովանդակում է Հիսուսի մարդեղության ողջ խորհուրդը, կյանքի դրվագները և Նրա բոլոր փրկագործության տնօրինությունները: Արարողության  ընթացքում կարդացվող աղոթքների, քարոզների, սուրբգրային ընթերցումների, երգվող շարականների միջոցով պատմվում են Քրիստոսի մարդեղությունը, խաչելությունը, քավչարար մահը, հրաշափառ Հարությունը, մշտնջենական բարեխոսությունը և Երկրորդ Գալուստը:

Սուրբ Պատարագը Հին Ուխտում և Երկիր մոլորակի առաջին աստվածպաշտության սրբատեղին

Հին Կտակարանում Սբ. Պատարագ բառը նշանակել է ընծա, զոհ և ողջակեզ. «Եբեր` Կայեն ի պտղոյ երկրին պատարագ Աստուծոյ» (Ծննդոց 4:3): Եվ որպես զոհ. «Զամենայն ընտիրս պատարագաց ձերոց զոր ուխտեցէք Աստուծոյ ձերում» (Բ Օրենք 12:11), կամ «Յիշեսցէ Տեր զամենայն պատարագս քո» (Սաղմոս 19: 4):

Անդրադառնալով Հին Ուխտի պատարագին՝ նշենք, որ Հայաստանն է բուն արևածագի երկիրը՝ Արևելքը, այստեղ էին Եդեմը, Դրախտը և կյանքի ծառը: Հայաստանն է առաջին մարդկանց՝ Ադամի և Եվայի բնակության վայրը, որտեղ իջել է Աստված և երես առ երես զրուցել Իր նմանությամբ ու պատկերով ստեղծած առաջին մարդու՝ Ադամի հետ: Հայոց հողը նախաստեղծ մարդկանց և Աստծո անմիջական շփման վայրը լինելով՝ նաև Երկիր մոլորակի առաջին աստվածպաշտության սրբատեղին էր: Արտադրախտային շրջանում Արարատյան դաշտավայրում կառուցվեց մարդկային առաջին սրբարանը:

Մեկնիչները գրում են, որ աստվածպաշտությունը օրեցօր բարգավաճում էր Արարատյան երկրում, իսկ տոնակատարություններն իրականացվում էին Արարատ լեռան ստորոտին կառուցված սրբարանում, և զոհաբերություններն էլ իրականացվում էին այդտեղ՝ Ադամի կառուցած զոհասեղանի վրա, որտեղ իր հաճելի զոհն էր մատուցել Աբելը: Արդար Աբելի Պատարագը Քրիստոսի Պատարագի խորհրդանիշն է: Թեպետ Աբելը մեռավ, բայց դեռևս խոսում է Քրիստոսի Արյան նման՝ այսօրվա մատուցված Սբ. Պատարագներով: Ադամի և Աբելի զոհ մատուցած սրբավայրում հանդիսավորությամբ և մեծ երկյուղով հավաքվել էին ջրհեղեղին նախորդող մարդկության մնացորդ այն ութ հոգին, որ ջրհեղեղից առաջ էլ միայն իրենք էին երկյուղածությամբ կանգնել զոհասեղանի առջև՝ չնայած բազմահազար մարդիկ կային այն ժամանակ, որոնք հոգևորապես արդեն մեռած էին, ըստ այնմ թե. «Թող որ մեռածները թաղեն իրենց մեռելներին» (Ղուկաս 9:60):

Նույն սրբավայր-զոհասեղանը ջրհեղեղից հետո էլ չկորցրեց իր նշանակությունը. հետջրհեղեղյան մարդկությունը Նոյ նահապետի առաջնորդությամբ այդ նույն վայրում էր փառաբանում Արարչին: Դարեր անց՝ հայերն ընկան հեթանոսության մեջ, ինչը մի նոր՝ արդեն հոգևոր ջրհեղեղ էր. զոհասեղանն ավերվեց հոգևորապես, սակայն նյութապես մնաց կանգուն: Այդ վայրը դարձրին մեհյան, ուր զոհեր էին մատուցում ոչ թե Աստծուն, այլ կուռքերին: Սակայն 301 թ. մեծ փառքով, անթիվ-անհամար երկնային զորությունների ուղեկցությամբ Տերը Սբ. Գրիգորին հայտնվեց հենց նույն վայրում (որտեղ ժամանակին հայտնվել էր Նոյին), ոսկե մուրճով հարվածեց մեհենատեղին, որից, ինչպես ասում է ավանդությունը, ցնցվեց սանդարամետը: Եվ պատվիրեց այդտեղ կառուցել սուրբ տաճար: Այստեղ մինչ օրս կանգուն է Տիրոջ իջման Սուրբ Սեղանը: Եվ այդ վայրը հավետ կմնա սրբավայր՝ մինչև Տիրոջ Երկրորդ Գալուստ:

Հաջորդ Պատարագը Հին Ուխտի Աբրահամի մատուցածն էր: Աստված, Աբրահամին փորձելով, հրամայեց, որ մեկ հատիկ սիրելի որդուն՝ Իսահակին, իբրև զոհ-պատարագ մատուցի Իրեն: Աբրահամը ցույց տվեց իր հավատի մեծությունը և հնազանդությունն առ Աստված: Աբրահամի այս Պատարագի շնորհիվ Աստված նրա սերունդն ընտրեց, որից և ծնվեց Քրիստոսը՝ աշխարհի Փրկիչը: Այդ պատճառով էլ Մատթեոսն իր Ավետարանի սկզբում գրում է. «Գիրք ծննդյան Հիսուս Քրիստոսի՝ Դավթի Որդու, Աբրահամի Որդու» (Մատթեոս 1:1):

Հին Կտակարանում առաջին անգամ Մովսեսն էր, որ զոհաբերության կարգ ու կանոն հաստատեց: Մովսեսի կողմից հաստատված օրենքների համաձայն՝ զոհաբերության տեսակները հետևյալներն են՝ ողջակեզը, բարոյական հանցանքի Պատարագը, խաղաղության, շնորհակալության և այլ ուխտի Պատարագներ, մշտնջենավոր Պատարագը, Զատիկ-Պասեք կամ Բաղարջակերաց տոնը:

Նոր Կտակարանում Պատարագը ունի նոր իմաստ և բովանդակություն, որպես Քրիստոսի Մարմնի և Արյան խորհրդի արարողություն. «Քրիստոս մի անգամ մատուցեալ Պատարագ» (Եբրայեցիներ 9:28):

Սուրբ Պատարագի խորհրդի հաստատումը

Սուրբ Պատարագ մատուցելը հստակորեն պատվիրված է մեզ Սուրբ Գրքով: Արարողության առանցքը Սուրբ Հաղորդության խորհուրդն է, որ հաստատեց Քրիստոս Խորհրդավոր ընթրիքին՝ Իր Մարմինն ու Արյունը բաշխելով աշակերտներին: Սուրբ Հաղորդության խորհուրդն աստվածային զոհաբերությունն է մարդկանց փրկության համար: Այն  Աստծո հավերժական սիրո արտահայտությունն է մարդու հանդեպ: Քրիստոս պատարագվում և բաշխվում է մեր բոլորի մեջ՝ մեր մեղքերի քավության և թողության համար: Իր չարչարանքների և մահվան գնով մեր Տերը մարդկությանը ցույց տվեց բարու և ճշմարտի հավիտենական լույսը և այդ լույսով՝ մարդկային հոգու և փրկության անմահության ճանապարհը: Այն սրբացնում է անհատի կյանքը: Սբ. Հաղորդության խորհուրդը քավություն է մեղքերից և հաշտություն Աստծո հետ: Քրիստոս մի անգամ մահացավ, բայց եկեղեցում Սբ. Պատարագի կատարումով հավերժորեն Նա պատարագվում է անարյուն և խորհրդավոր կերպով հացի և գինու տեսակներով, և եկեղեցին վայելում է Քրիստոսի փրկագործության պտուղները: Ամեն անգամ Սբ. Պատարագի խորհրդով Աստված դարձյալ ներկա է մեր մեջ՝ «լի շնորհով և ճշմարտությամբ» (Հովհաննես 1:14): Սբ. Հաղորդությամբ մարդը մաքրվում է Քրիստոսի Արյունով և զորանում է մեղքի և բռնության դեմ: Մարդու մեջ վերանորոգվում է խաթարված Աստվածային պատկերը: Ինչպես վկայում են Ավետարանները. «Եվ մինչ նրանք ուտում էին, Հիսուսը հացը վերցրեց, օրհնեց, կտրեց և բաժանեց աշակերտներին՝ ասելով. «Առե՛ք, կերե՛ք, սա Իմ Մարմինն է»: Ապա վերցրեց բաժակը, գոհություն հայտնեց Աստծուն և տվեց Իր աշակերտներին՝ ասելով. «Բոլորդ էլ խմե՛ք սրանից. սա Իմ Արյունն է, որով նոր ուխտ է կնքվում Աստծո հետ և որը շատերի համար թափվում է իրենց մեղքերի թողության համար» (Մատթեոս 26:26-28, Մարկոս 14:22-25, Ղուկաս 22:17-20, Ա Կորնթացիներ 11:23-29)»: Քրիստոսի պատվերը, թե՝ «Կատարեցե՛ք այս Իմ հիշատակի համար» (Ղուկաս 22:19), գործադրվեց Իր առաքյալների և աշակերտների կողմից:  

Սուրբ Պատարագն առաքելական շրջանում

Առաքելական շրջանում քրիստոնյաները հավաքվում էին, կարդում էին սաղմոսներ, մարգարեական և առաքելական գրություններ, երեցը քարոզում էր, իրար ողջունում էին խաղաղության համբույրներով, օրհնվում էր հացն ու գինին, և սարկավագների կողմից մատակարարվում էր ներկաներին: Որից հետո տեղի էր ունենում հասարակաց ճաշը՝ Ագապեն: Սուրբ Հաղորդության խորհուրդը և Սիրո ճաշը՝ Ագապեն, միասին էին կատարում: Արարողության վերջում յուրաքանչյուրն իր նվերն էր հանձնում երեցին և հանձնվում էր որբերին, այրիներին և աղքատներին: Սիրո ճաշի այս ձևը երկար չտևեց: Քանի դեռ քրիստոնյաները փոքրաթիվ էին, ներշնչվեցին Քրիստոսի պատգամներով, սակայն, երբ բազմացան, զեղծումներ սկեցին գործել: Այսպես եղավ նաև Սուրբ Հաղորդության խորհրդի մատակարարությունը: Պողոս առաքյալը դատապարտեց այդ զեղծումները և Տերունական ընթրիքի անվան տակ գործված գինովությունները և աղքատների հանդեպ ցույց տրված զրկանքները արգելելու համար պարզ ընթրիքը բաժանեց Տերունական ընթրիքից, այսինքն՝ Հաղորդությունից: Այս ընթրիքն էլ Պատարագ կոչվեց:

Առաքելական այդ շրջանում Սուրբ Պատարագն ամեն օր ամենապարզ, նախնական ձևով էր կատարվում (Գործք Առաքելոց 2:46), իսկ հետո սովորություն դարձավ Սուրբ Պատարագը մատուցել շաբաթ, կիրակի և սրբերի հիշատակության օրերին:

Հետագայում Սուրբ Պատարագի արարողությունը ճոխանում է, փոփոխություններ կրում, և մի քանի դար շարունակ հայրապետներ և ներշնչված կրոնականներ կատարելագործում են այն: Այս ամենով հանդերձ, սակայն, Սուրբ Պատարագի խորհրդի էությունը մնացել է անփոփոխ:

Սուրբ Պատարագը Հայ եկեղեցում

Սուրբ Պատարագը Հայ եկեղեցու սրբազնագույն խորհուրդն է: Հայ եկեղեցում Պատարագի օրերը դարեդար ենթարկվել է փոփոխության: 4-րդ և 5-րդ դարերում Սուրբ Պատարագ մատուցվում էր կիրակի օրից բացի նաև ուրբաթ օրը, ինչպես վկայում են Մովսես Խորենացին և Հովհաննես Ա Մանդակունին: 6-րդ դարում ուրբաթ օրվա տեղը Պատարագ մատուցվեց շաբաթ օրը՝ նկատի ունենալով այդ օրը կատարվող սրբերի հիշատակությունները: 9-րդ դարում Պատարագը դառնում է ամենօրյա և շարունակվում այսպես մինչև 15-րդ դար: Պատարագ տեղի չէր ունենում միայն Առաջավորաց պահքի հինգ օրերին և Մեծ պահքի շրջանում, բացի շաբաթ և կիրակի օրերից: Հաջորդ դարերին (16-17-րդ դդ.) ամենօրյա Պատարագը հետզհետե դադարեց և հնագույն սովորության համաձայն՝ մատուցվեց միայն շաբաթ և կիրակի օրերին: Երուսաղեմի և Բեթղեհեմի տնօրինական սրբավայրերում Պատարագը ամենօրյա է, բացի Ավագ Ուրբաթից և Բուն Բարեկենդանի երկուշաբթի օրվանից:

Ներկայումս Հայ եկեղեցում Պատարագ, որպես կանոն, կատարվում է կիրակի օրերին, նաև՝ շաբաթ օրերին և սրբերին նվիրված հիշատակության օրերին: Սովորաբար Սուրբ Պատարագը մատուցվում է կեսօրից առաջ, առավոտյան ժամը 11-ին: Երեկոյան Պատարագ մատուցվում է միայն Սուրբ Ծննդյան և Սուրբ Զատկի ճրագալույցներին:

Սբ. Պատարագի արարողության գիրքը

Չորրորդ դարում, երբ քրիստոնեությունը պաշտոնապես հռչակվեց հայ ժողովրդի պետական կրոն և սկսեցին եկեղեցիներ կառուցվել ու կազմակերպվեց հայ հոգևորականաց դասը, Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը Կեսարիայից վերադարձին իր հետ բերեց Պատարագամատույց (Սբ. Պատարագի արարողության գիրքն է): Հայ եկեղեցին 4-րդ դարից մինչև 17-րդ դարը զանազան Պատարագամատույցներ ունեցավ:

Հայ եկեղեցին օգտագործել է ընդհանրական եկեղեցու սուրբ հայրերի կողմից գրված Պատարագամատույցները, որոնք արդեն 5-րդ դարի երկրորդ կեսից թարգմանվել և մշակվել են մեր եկեղեցու հայրերի կողմից:

5-րդ դարում Հայաստանում գոյություն ուներ հունական հինգ տեսակ Պատարագ` Բարսեղյան, Նազիազյան, Ոսկեբերանյան, իսկ մյուս երկուսն անհետացած են: Այս 5 Պատարագներն էլ որպես հիմք ունեցել են Երուսաղեմի Հակոբյան Պատարագը:

480 թվականին Հովհան Մանդակունի Հայրապետը Բարսեղյան, Նազիազյան և Ոսկեբերանյան երեք Պատարագները և ասորական հնագույն ավադույթը բյուրեղացրեց հայ Ոսկեդարյան Պատարագի մեջ:

Հայոց Պատարագամատույցը թարգմանված է բազմաթիվ լեզուներով՝ անգլերեն, գերմաներեն, իտալերեն, լատիներեն, հունարեն, ռումիներեն, ռուսերեն և ֆրանսերեն:

Սբ. Պատարագի մասերը

Սուրբ Պատարագը բաղկացած է չորս հիմնական մասից, որոնք կազմում են մեկ ամբողջություն՝

1. Պատրաստություն

2. Ճաշու պաշտոն կամ Երախայից (չմկրտվածների) Պատարագ

3. Կանոն Սուրբ Պատարագի կամ Հավատացելոց Պատարագ

4. Օրհնություն ու արձակում:

Յուրաքանչյուր բաժանում  ունի իր աղբյուրը կամ աղբյուրները: Մեր ներկա Պատարագը ներդաշնականորեն ձևավորված է Բարսեղյան, Աթանասյան և Ոսկեբերանյան զանազան Պատարագներից:

12-րդ դարում Ներսես Լամբրոնացին, ներշնչվելով հռոմեական Պատարագից, Պատրաստության, Զգեստավորման և մուտքի լատինական մասերը ներմուծեց հայ Պատարագի մեջ: Լվացումը, ինչպես նաև Սուրբ Խորանի առջև պատարագչի խոստովանությունը, հատուկ են լամբրոնացիական Պատարագին` քաղված  հռոմեականից: Լվացումը մեզանում վերջնականապես ներմուծվել է 16-17-րդ դարերում: Նախամուտի ծագումը անհայտ է: Նարեկացիի աղոթքը հայկական է, Լամբրոնացիի օրով կար: Առաջադրության բաժինը Բարսեղյան է: Ճաշու կամ ընթերցումների բաժնի մեջ խնկարկությունը Ոսկեբերանյան է, ճաշու մուտքը՝ Բարսեղյան, իսկ ընթերցումները՝ Ոսկեբերանյան: Պատարագի Կանոնի մեջ Մեծ մուտքը Բարսեղյանաթանասյան է, Ողջույնը՝ Ոսկեբերանաթանասյան, Սրբագործումը՝ Բարսեղյանաթանասյան: Հիշատակությունները Բարսեղյանաթանասյան են, Ճաշակումը Բարսեղյանաթանասյան-Ոսկեբերանյան է: Արձակումը Ոսկեբերանյան է:

Սուրբ Պատարագի նյութերը

Հայ եկեղեցին Սբ. Պատարագի համար գործածում է անթթխմոր հաց և անապակ գինի:  Սբ. Պատարագին հացն ու գինին Քրիստոսի Մարմնին և Արյան փոխարկվում են, առանց սակայն իրենց նյութական գոյացությունը փոխելու, այլ խորհրդապես դառնում են Քրիստոսի Մարմինն ու Արյունը, հավատքով միայն ըմբռնելի: Ըստ Սուրբ Գրիգոր Տաթևացու՝ հացն ու գինին, ըստ ձևի մնալով նույնը, ստանում են նոր զորություն, որով նրանց մեջ Սուրբ Հոգու ներգործությամբ, խորհրդավոր կերպով հաստատվում է Քրիստոսի Մարմնի և Արյան իսկությունը: Սբ. Պատարագի նշխարը քահանաները պետք է պատրաստեն: Իսկ Սբ. Պատարագի գինին պետք է լինի անապակ, առանց ջրի:

Արարողությունը իրականացնում է

Պատարագի արարողությունը իրականացնում են պատարագիչ քահանան, սարկավագը և դպիրները: Քահանան պատարագ մատուցողն է՝ խորհրդակատարը, պատարագիչը, իսկ սարկավագը՝ նրա անմիջական օգնականը: Վերջինիս պարտականություններն են՝ խնկարկել, Ավետարան կարդալ, վերաբերում կատարել, ժողովրդի ուշադրությունը հրավիրել արարողության վրա, քահանայից օրհնություն հայցել ժողովրդի համար, ողջույնով Քրիստոսի հայտնության ավետիսը փոխանցել ժողովրդին, իսկ վերջում՝ հրավիրել Քրիստոսի Մարմինն ու Արյունը ճաշակելու: Դպիրների պաշտոնն է Պատարագի երգեցողությունները կատարել, կարդալ օրվա սաղմոսները, մարգարեական գրքերն ու առաքելական թղթերը:

Սուրբ Պատարագի վայրը

Հայ եկեղեցում Սուրբ Պատարագ մատուցվում է մեկ խորանի վրա և մեկ պատարագչի միջոցով: Պատարագ մատուցելու վայրը եկեղեցին է կամ էլ օրհնված մատուռները, որոնք ունեն օրհնված սեղաններ:

Հայ եկեղեցու ավանդական կանոնի համաձայն Պատարագի սեղանի մեջտեղում կա վեմ քար Խաչով, որի վրա դրվում է Սուրբ սկիհը: Հայ եկեղեցին ունի նաև շարժական օծյալ վեմ քար, որը քառակուսի տափակ մարմարե քար է և գործածվում է այնտեղ, որտեղ եկեղեցի չկա, ինչպես նաև բացօթյա պատարագների ժամանակ: Վեմ քարի ծագումը հասնում է մինչև 5-րդ դար՝ Վարդանանց ժամանակաշրջան, երբ բացօթյա պատարագեց Ղևոնդ Երեցը Ավարայրի դաշտում:

Ինչպե՞ս հաղորդվել

Սուրբ Հաղորդություն ստանալու համար անհրաժեշտ է, որ անձը նախ մկրտված լինի, իմանա հավատո խոստովանությունը, թե ինչ է ճաշակում՝ սովորական հաց և գինի, թե՞ Քրիստոսի Մարմինն ու Արյունը: Հաջորդ կարևոր պայմանը հոգևոր մաքրությունն է: Սուրբ Հաղորդություն ստանալուց առաջ շատ կարևոր է ինքնաքննությունը, մեղքերի համար զղջումը և խոստովանումը Աստծո և Նրա պաշտոնյայի՝ հոգևորականի առջև: Սուրբ Հաղորդությունից առաջ արգելվում է որևէ կերակուր ճաշակել (բացառություն են կազմում հղի կանայք, մինչև տասներկու տարեկան երեխաները, նաև նրանք, ովքեր դեղորայք են ընդունում): Ծանր հիվանդները կարող են հաղորդվել տանը: Հաղորդություն չի տրվում հետ ծննդաբերության քառասունքի մեջ գտնվող կանանց և ամսականի ժամանակ:

Մեծ Պահոց շրջանում, երբ եկեղեցու վարագույրը փակ է, Պատարագի ժամանակ Սուրբ Հաղորդություն չի տրվում: Սուրբ Հաղորդություն տրվում է բոլոր բաց Պատարագների ժամանակ՝ Տերունի, սրբոց, մեռելոց և այլն:

Սուրբ Հաղորդության ստանալու բուն պահը Պատարագի վերջում է, երբ սարկավագը ասում է. «Երկիւղիւ եւ հաւատով յառաջ մատիք եւ սրբութեամբ հաղորդեցարուք»:

Սուրբ Հաղորդությունը քրիստոնեական կյանքի գերագույն նպատակն է: Սուրբ և Անմահ Պատարագի ընթացքում հավատացյալը, տեսանելի և շոշափելի Քրիստոսի Մարմնի և Արյան հաղորդությամբ, ուղղակի միանում է իր Արարիչ Աստծո հետ. «Նա, ով Իմ Մարմինն է ուտում և Իմ Արյունն է խմում, Իմ մեջ է բնակվում, և Ես՝ նրա մեջ» (Հովհաննես 6:56):

Մասի ծագումը

Նախնական շրջանում, երբ զգալի կերպով պակասեց հաղորդվողների թիվը, եկեղեցին մի միջոց կիրառեց, որպեսզի ժողովուրդը որևէ ձևով մասնակից լինի Սուրբ խորհրդին: Քրիստոնյաները Սուրբ խորհրդին մասնակցելուց հետո, իրենց հետ տուն էին տանում Հաղորդության մեկ մասը, այսօրվա մասը, որ ուտում էին հավատացյալները: Ովքեր եկեղեցու անդամ չէին, իրավունք չունեին մաս ճաշակելու:

Մասը ծագել է 2-3-րդ դարերում, իսկ մեզ մոտ՝ 9-10-րդ դարերում:

Այժմ, Սբ. Պատարագի վերջում, երբ դպիրներն երգում են «Քրիստոս պատարագեալ բաշխի ի միջի մերում» շարականը, սարկավագը սկուտեղի վրա դրված մասը բերում է երիցագույն եկեղեցականի մոտ: Օրհնելուց հետո այն բաժանվում է դասում գտնվող եկեղեցականներին և ժողովրդին: Սարկավագն ասում է. «Սա եղիցի քեզ, մաս և բաժին ի սուրբ Պատարագիս», իսկ ստացողը պատասխանում է. «Բաժին իմ Աստուած յաւիտեան»: Ինչպես առաջ, այնպես էլ այսօր մասը տանում են տուն հիվանդներին՝ իբրև մխիթարություն, նաև հարգելի պատճառով եկեղեցուց բացակայած ընտանիքի անդամներին:

Իմաստալից կերպով Սուրբ Պատարագին մասնակցել, նշանակում է՝

Ամեն կիրակի գնալ եկեղեցի և մասնակցել Սուրբ Պատարագի արարողությանը:

Փորձել սովորել Պատարագը, քանի որ մենք մասնակից ենք լինում արարողությանը այնքանով, ինչքանով որ աղոթքները հասկանալի են մեզ: Եվ Սուրբ Պատարագը չենք սովորում կարդալով կամ նրա մասին խոսելով, այլ այն՝ հավատարմորեն մատուցելով:

Որպես հավատքի նշան՝ խաչակնքվել ամեն անգամ, երբ հիշվում է Տիրոջ անունը, աղոթքների սկզբում և վերջում, ինչպես նաև այլ առիթներով՝ երբ կցանկանանք:

Խոնարհվել Տիրոջ առջև, երբ սարկավագը ասում է. «Աստուծոյ երկիրպագեսցուք»: Արտասանել Նիկիական հանգանակը և ջանք թափել հավատքի այդ հայտարարությունը ապրելու:

«Տեր ողորմեա» երգի ընթացքում աղոթել եկեղեցու մեջ գտնվող բոլոր հավատացյալների համար:

Հոգեպես պատրաստվել, շաբաթ երեկո և կիրակի առավոտյան աղոթքով և ծոմապահությամբ սկսել կենտրոնանալ Սբ. Պատարագի խորհրդի վրա: Պահեցողությունը մարմնական տեսակետից օժանդակ միջոց է, որ մղում է անձին աղոթելու: Անոթության փոքրիկ զգացումն անգամ մեզ հիշեցնում է, որ մեր գտնելիք իրական գոհունակությունը ուտելու հաճույքի մեջ չէ, այլ՝ Քրիստոսի և Իր պարգևած հոգեկան սնունդի մեջ:

Ընդունել Քրիստոսին Սուրբ Հաղորդությամբ: Եվ միայն այս դեպքում Սուրբ Պատարագի խորհուրդը կդառնա մեր կյանքում իմաստալից և հզոր մի ուժ:

Օգտագործված գրականության ցանկ՝

1. Տիրան արքեպիսկոպոս Ներսոյեան, «Համառօտ մեկնութիւն Պատարագամատոյցի Հայաստանեայց Առաքելական ուղղափառ եկեղեցւոյ», Փարիզ, 1999թ.
2. Անդրանիկ ծ.վրդ. Կռանեան, «Հայ ծիսական պաշտամունքը», Պեյրութ, 2001թ.
3. Նորայր արքեպիսկոպոս Պողարեան, «Ծիսագիտութիւն», Նյու Յորք,1990թ.
4. Վահե սարկավագ Թորոսյան, «Արդի պատարագամատույցի ծածուկ աղոթքները հայ մեկնողական գրականության մեջ», մագիստրոսական թեզ, Սբ. Էջմիածին, 2015թ.
5. Ղեւոնդ արքեպիսկոպոս Չէպէյեան, «Հայ եկեղեցւոյ եօթը խորհուրդները», Անթիլիաս-Լիբանան, 1988թ.
6. Ներսես աբեղա Պոզապալյան, «Հայաստանեայց եկեղեցու Պատարագը», ավարտաճառ, Սբ. Էջմիածին, 1962թ.
7. Պատարագ, Գանձարան աղօթից ի ժամ սրբոյ խորհրդոյ Հաղորդութեան, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 2002թ.
8. Պատարագամատոյց, ըստ արարողութեան Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ եկեղեցւոյ, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 2002թ.
9. Վազգեն Ա կաթողիկոս, «Մեր Պատարագը», Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 1988թ.
10. «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, Երևան, 2002թ.
11. Մանկական քրիստոնեական հանրագիտարան, Երևան, 1998թ.
12. Խոսրով Անձևացի, «Սուրբ Պատարագի մեկնություն», Սբ. Էջմիածին, 2001թ.
13. Վաչե ծ. վրդ. Իգնատիոսյան, «Մեր Ս. Պատարագը», Երևան, 1999թ.
14. Պատարագամատոյց Հայաստանեայց եկեղեցւոյ
15. Աշոտ դպիր Արևշատյան, «Հայաստան. Արարչագործությունից մինչև Երկրորդ Գալուստ», Հատոր Ա, Երևան, 2015թ.:

Կազմեց Կարինե Սուգիկյանը