Հայի մշակութային տեսակը վերականգնող սրբազան ակունքները

«Մաշտոց. սրբազան մարգարիտներ» ֆիլմի ցուցադրությունը հանդիսացավ նախաբանը «Եկեղեցին մենք ենք» խորագրով հերթական հանդիպմանը: «Հայի մշակութային տեսակը» վերնագրով հերթական թեման հետաքրքրության իր շրջանակն էր ստեղծել Սբ. Զորավոր Աստվածածին եկեղեցու երիտասարդաց միության և համայնքի անդամների մոտ: Թեմայի շրջանակն իր ձեռքբերումներով, բազմաթիվ հարցերով և խնդիրներով ներկայացնում էր հերթական հյուրը՝ կոմպոզիտոր, երաժիշտ Վահան Արծրունին:

Ֆիլմը շարականների հնչեղության ներքո պատմում էր մշակութային զուլալ ակունքի՝ տիեզերական զգացողություն պարունակող մաշտոցյան տասնմեկ ապաշխարության շարականների՝ սրբազան մարգարիտների մասին:

«Բացառիկ հարստություն է մեզ համար Սբ. Մեսրոպ Մաշտոցի ապաշխարության շարականները, սա է պատճառը, որ ձայնասկավառակը կոչվեց «Մաշտոց. սրբազան մարգարիտներ»: Հենվելով այս հենակետին՝ շատ հեշտ է խոսել հայի մշակութային տեսակի մասին, որ դեռևս բացակայում է մեր կյանքից: Դժվար է այս իմաստով գտնել հենարաններ: Ցավոք, հայը ներկայանում է աշխարհին թերի և ոչ ամբողջական կամ բուն տեսակով»,- ֆիլմի դիտումից հետո ասաց Վահան Արծրունին:

Հայի մշակութային տեսակը

Ո՞րն է հայի մշակութային տեսակը, ի՞նչ ֆունկցիաներ և առաքելություն ունի այդ տեսակը մեր երկրում և արտերկրում: Անդրադառնալով այս հարցերին՝ պարոն Արծրունին նշեց, որ ֆիլմը ցայտուն կերպով ներկայացնում է, թե հոգևոր արժեքը ինչպես է նեղ ծիսական ոլորտից տեղափոխվում աշխարհիկ կյանքի ոլորտ և դառնում մշակութային գործոն, զենք և գործիք՝ ձևավորելով ազգային էության մասին սեփական պատկերացումը, ինքնագիտակցումը:

«Պատմությունը թերթելով՝ տեսնում ենք, որ մշակութային բոլոր ոլորտների շրջադարձները կարծես թե պայմանավորված է եղել հոգևոր ոլորտում գործող հոգևորականի գործունեությամբ, որ, դուրս գալով իր սահմաններից, արտացոլվել է ամենուր: Այդ սահմաններից ներս հայն ազատ է դրսից եկող բոլոր ազդեցություններից: Վառ օրինակը՝ Սբ. Մեսրոպ Մաշտոցի և Սբ. Սահակ Պարթևի գործունեությունն է, որ առանցքային և բեկումնային դարձավ մեր պատմության և ինքնագիտակցության համար: Ստեղծվեց մի համակարգ, որը ծնեց մի քանի համակարգեր՝ այբուբենից բխող կրթական համակարգը, հոգևոր ոլորտի արտացոլումը աշխարհիկ ոլորտ: Այս ամենն էլ իր հերթին ծնեց որոշակի միջավայր, ուր հիմնվելով քրիստոնեական արժեքների վրա՝ հստակ ազգային նկարագրով և էությամբ ձևավորվում է բուն հայի տեսակը»,- այսպիսին էր հայի տեսակի մասին Վահան Արծրունու սահմանումը:

Վահան Արծրունին Հայոց այբուբենը չի համարում պարզապես մի հնարավորություն հնչերանգը գրանցելու, այլ նրա համար դա մի համակարգ է, որ հսկայան շերտեր է բացում և՛ երկրաչափական, և՛ տիեզերական իմացությունների մասին, որ դեռևս փակ է շատերի համար: Հետևապես նա կարծում է, որ ժամանակն է այդ իմացությունները բացելու և մի շարք հարցերի պատասխանները գտնելու:

Ինքնամաքրման խնդիրը

Այս շրջանակի ներսում ո՞րն է այն միջոցը, ճանապարհը կամ բանալին, որ կտա մեզ հնարավորություն հասկանալու մեր էությունը, տեսնելու այն «աղբ»-ի շերտերը, որ ճնշում են մեր էությունը:

Վահան Արծրունին գտել է իր բանաձևը, քանի որ երաժշտությունը տալիս է այդ բանալին: Ըստ նրա՝ յուրաքանչյուր ազգի երաժշտական տեսակ ամենակարճ ճանապարհն է դեպի այն ենթագիտակցական շերտերը, որոնք չգիտակցված վիճակում են, բայց կան յուրաքանչյուրի մեջ: Հայտնվելով այդ միջավայրում՝ մարդու մոտ բացվում են և արթնանում այդ շերտերը: Օրինակներ կան, երբ հայի արյուն ունեցող անձի մոտ մշակութային արժեքը արթնացրել է նրա մեջ հայ լինելու ինքնագիտակցությունը:

«Հոգևոր երգերը ի վիճակի են ունկնդրողի մոտ կերտել որոշակի հոգեվիճակ: Նույնիսկ օտարերկրացին զգում է, որ այս երգերը հոգին մաքրող աղոթքներ են: Այսօրվա իրականության մեջ այս տեսակն է մեզ պակասում, որ պետք է գտնվի, ճանաչվի, գիտակցվի և քարոզվի, որովհետև մենք չունենք այլ միջոց և գործիք մաքրելու մշակութային դաշտը»,- ներկաներին իր համոզմունքն էր հայտնում պարոն Արծրունին:

Համաշխարհային մշակութային տեսակը

Վահան Արծրունու նկատառմամբ՝ համաշխարհային մշակույթը շարժվում է դեպի անհասկանալի տեսակներ, բոլոր ազգային տեսակները քանդվում են՝ հիմնականում միտում ունենալով ստեղծելու համընդհանուր մշակութային մի տեսակ: Երաժշտի մտահոգությունն այն է. «Գուցե հետաքրքրության դաշտ կա նաև այդ ամենին ծանոթանալու, բայց կա նաև թաքնված գերնպատակ՝ ազգերին զրկել իրենց մշակութային տեսակի զգացողությունից: Ենթամշակութային հանրամատչելի երաժշտական տեսակները նույնպես նույն ֆունկցիան ունեն. շեղել անձին ավանդական երաժշտական տեսակից՝ տանելով դեպի ժամանցային վերապրում, դեպի այն ոլորտները, ուր չկա բովանդակություն: Իսկ բովանդակությունը երգերի կարևոր բանալին է: Կոմիտաս վարդապետը իր հավաքած երգերի մաքրման առաջին փուլը համարել է ոչ թե երաժշտության տեսակը, այլ բովանդակությունը: Երգի մեջ հիմնայինը տեքստն է և բովանդակությունը: Նույն սկզբունքն է գործում այբուբենի դեպքում, նշանային համակարգը պետք է համապատասխանի հնչյունային համակարգին: Զուր չեն Կոմիտաս վարդապետի կողմից ասվել. «Հայկական երաժշտությունը բխում է հայերենի լեզվամտածողությունից»:

Նույն մտահոգությունը հայտնեցին նաև ներկաները այսօրվա ձևավորված հայի մշակութային տեսակի, ձևավորված երաժշտական ճաշակի մասին: Լուծման ուղիների մեջ կարևոր եզրահանգումն այն եղավ, որ երեխային դեռ փոքրուց պետք է մոտեցնել մեր սրբազան ակունքներին, ինչը պետք է պետական գերխնդիր լինի: Եթե երեխան չի ձևավորվում ազգային տեսակների ներքո, հետագայում սկսում է իր ինքնությունը փնտրել և հայտնվում է երաժշտական տարաձայնությունների դաշտում:

Հավելելով՝ Վահան Արծրունին նշեց. «Ե՛վ ավանդական, և՛ դասական, և՛ ժամանակակից արվեստի մեր ամբողջ հարստությունները գրապահարանում են դրված, բավական է մոտենալ, բացել և լուրջ մոտեցում դրսևորել կրթական համակարգում, իսկ մնացյալը ինքնաբերաբար կզարգանա և կստեղծվի: Այսօր մարդիկ ծանոթ չեն և չեն լսել մեր երգի հարուստ գանձարանը, լսելով, նրանք հեշտությամբ կհրաժարվեն այն երաժշտությունից, որտեղ նրանց էությունը բացահայտող բովանդակություն չկա: Անհրաժեշտ է ուղղակի ակունքին մոտենալ: Երբ մարդը գտնում է բանալին ինքն իրեն ճանաչելու, մնացյալ մշակույթների իմացությունը միայն սկսում է հարստացնել նրան»:

Հնչող հարցերից, թե ո՞րն է լինելու հաջորդ սրբազան մարգարիտը, հյուրը նշեց, որ արդեն երգչուհի Հասմիկ Բաղդասարյանի հետ մշակվում է 19-րդ դարի վերջին նոտագրված

Կալկաթայի հայկական Սուրբ Պատարագը, որ երկու հազար էջից բաղկացած, չլսված հրաշալի երաժշտական մի տեսակ է և մասունք, որ պահպանվել է:

«Հայի մշակութային տեսակը» վերականգնող բանաձևերից և բանալիներից մեկը առավել ակնհայտ դարձավ ներկաների համար: Այսպիսով՝ մեր շարականները՝ սրբազան մարգարիտները, Սբ. Գրիգոր Նարեկացու բնութագրմամբ Աստծո էությունը թարգմանող «անմերձենալի հեռաւոր է եւ անընդմիջելի մերձաւոր», որոնք թե՛ անցյալում, թե՛ այսօր էլ հոգենորոգ, հոգեստեղծ, ինքնաբուխ գանձեր և անգնահատելի գոհարներ են սրբազան մեր ակունքից բխող:

Մաշտոցյան «Անկանիմ առաջի Քո» շարականի խոսքերով, աղոթելով, խնդրենք Տիրոջից.

Անկանիմ Առաջի Քո եւ խնդրեմ զթողութիւն յանցանաց իմոց. մի անտես առներ, Հայր, զաղաչանս իմ: Աղաղակեմ որպէս մաքսաւորն. եւ հեղում զարտասուս իմ առաջի Քո որպէս պոռնիկն. մի անտես առներ, Հայր, զաղաչանս իմ: Յաներեւոյթ թշնամւոյն պարտեցայ, եւ ի գաղտնի նետից բանսարկուին վիրաւորեցայ, մի անտես առներ, Հայր, զաղաչանս իմ:

 

Կարինե Սուգիկյան