Սուրբ Եր­րոր­դու­թյուն

Ա­ստված, կա­տա­րյալ կյանք և կա­տա­րյալ սեր լի­նե­լով, ծավա­լում է և իս­կա­կան գոր­ծու­նեու­թյուն: Նո­րա բո­լոր գոր­ծու­նեու­թյունը և կամ բո­լոր հարա­բե­րու­թյունը աշ­խար­հի հետ ի­րա­կա­նա­նում է Հոր, Որ­դու և Ս. Հո­գու հայտ­նու­թյամբ կամ Ս. Եր­րոր­դու­թյամբ: Մեր հավատ­քը խե­լա­մուտ է դարձ­նում մեզ, ու մենք աստվա­ծա­յին կյանք ու սեր ենք վա­յե­լում այդ Ս. Եր­րոր­դու­թյան շնոր­հաց շրջա­նում, ըստ ո­րում` մենք ստա­նում ենք այդ կյան­քը Հոր Աս­տու­ծուց, որ մեր Ա­րա­րիչն է, Որ­դի Աս­տու­ծուց, որ մեր փրկիչն է, Հո­գի Աս­տու­ծուց, որ մեր քավիչն ու որ­դեգ­րիչն է: Հայր, Որ­դի և Ս. Հո­գի. սո­քա ո՛չ կա­տա­րելու­թյուն­ներ են միայն և ո՛չ էլ աստվա­ծա­յին գոր­ծու­նեու­թյան ե­րևույթ­ներ, այլ ան­ձինք են: Յու­րա­քան­չյուր անձն, որ կա­տա­րյալ և իս­կա­կան ինք­նա­գի­տակ­ցու­թյուն է, Աս­տու­ծո ամ­բողջ էու­թյան հայտ­նու­թյունն է և ու­նի յուր մեջ աստվա­ծա­յին բո­լոր կա­տա­րե­լու­թյուն­նե­րը: Կա­տա­րյալ Աս­տված է Հայ­րը, որ ստեղ­ծել է աշ­խար­հը յուր Աս­տվա­ծա­յին բա­նով և հավի­տե­նից յուր ար­քա­յու­թյունը տնօ­րի­նել: Կա­տա­րյալ Աս­տված է և Որ­դին, Աս­տու­ծո բա­նը, որ ի սկզբա­նե «առ Աս­տված էր և Աս­տված էր» և մար­դա­նա­լով բնա­կեց մեր մեջ (Հովհ., Ա 14. Փիլ., Բ 6. Եբր., Ա 3. Մատթ., ԺԱ 27): Կա­տա­րյալ Աս­տված է և Ս. Հո­գին, ո­րով ճա­նա­չում ենք Աս­տու­ծուն և աստվա­ծա­յի­նը, քննում ենք Աս­տու­ծո խոր­քե­րը, խոս­տո­վա­նում ենք Քրիս­տո­սին ու նո­րոգ­վում, լու­սավոր­վում (Մատթ., ԻԸ 19. Ա Կոր., Բ 10. ԺԲ 37. Բ Կոր., ԺԳ 13. Տիտ., Գ 4-6): Ե­րեք ան­ձինք, բայց մի Աս­տված. մի սեր, բայցև յուրա­քան­չյուրը կա­տա­րյալ սեր յուր հատուկ հայտ­նու­թյան մեջ. «Լոյս եր­րեակ, եւ մի ան­բա­ժա­նե­լի` Սուրբ Եր­րոր­դու­թիւն» (Շար., էջ 597):

Ս. Եր­րոր­դու­թյունը այն­քան անհ­րա­ժեշտ մի դավա­նանք է, որ ա­ռանց նո­րան քրիս­տո­նեա­կան կրոնն, ըստ ա­մե­նայ­նի, ան­կա­տար կլի­ներ: Այդ է պատ­ճառն, որ թեև Աս­տու­ծո նա­խա­պատ­րաստա­կան հայտ­նու­թյունը գործ ու­ներ ժո­ղովր­դի կռա­պաշ­տու­թյան հետ և նա­խա­պես պետք է շա­րու­նակ կռվեր նո­ցա բազ­մաստվա­ծու­թյան դեմ և ու­րեմն Աս­տու­ծո միու­թյունը միայն ծա­նու­ցա­ներ, այ­սով հան­դերձ այդ հայտ­նու­թյունն էլ յա­ճախ ակ­նար­կում է Ս. Եր­րոր­դու­թյան դավա­նան­քը (Ծննդ., Ա 26. Զ 3. Ելք, Զ 3. ԽԸ 16. ԽԳ 10. Թիվք, Զ 22. Առ., Ը 22-36. Ես., ԿԱ 1. Թ, ԿԳ. Սաղմ., ՃԹ 1, ԼԲ 6. ԾԱ 13. Հովբ, Լ 4. Ա): Ուստիև Նոր Ուխ­տում Քրիս­տո­սի փրկու­թյունը վա­յե­լում են մի­միայն նո­քա, ո­րոնք մկրտվում են «յա­նուն Հօր եւ Որդ­ւոյ եւ Հոգ­ւոյն Սրբոյ» (Մատթ., ԻԸ 19). ինչ­պես և Ս. Ե­րրոր­դու­թյան փառ­քը հայտ­նվեց Հիսու­սի մկրտու­թյան մի­ջո­ցին հան­դի­սա­պես. (Մատթ., Գ 16, 17. Մարկ., Ա 10 11. Ղուկ., Գ 21, 22. Հովհ., Ա 32-34), այլև աստվա­ծա­յին բո­լոր շնորհ­ներն առհասարակ պար­գևում են հավա­տա­ցե­լոց մի­միայն Ս. Եր­րոր­դու­թյան դավա­նան­քի խորհր­դով (Բ Կոր., ԺԳ 13. Ա Կոր., ԺԲ 4-7. Ա Պետր., Ա 2). ինչ­պեսև ամ­փոփ ու հա­կիրճ ար­տա­հայտում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը. «Հայր ա­մե­նա­կալ, Որ­դի բա­րե­րար` տուող մեզ զկեանս, եւ Հո­գի Սուրբ, նո­րո­գող զհա­ւա­տա­ցեալս» (տե՛ս և Հաճ., Զ 1-8):

Ս. Եր­րոր­դու­թյան դավա­նանքն Աս­տու­ծո այն հայտ­նու­թյուն է, որ էա­պես ո­րո­շում է քրիս­տո­նեա­կան ճշմա­րիտ հավատ­քը աստ­վա­ծյան և հա­մաստվա­ծյան մո­լո­րու­թյունից: Ա­ռա­ջի­նը, սնունդ ստա­նա­լով հրեա­կան միա­կող­մա­նի տե­սու­թյունից, ա­նան­ցա­նե­լի խոր­խո­րատ է բաց ա­նում Աս­տու­ծո և մար­դու մեջ, իսկ երկ­րոր­դը, սնվելով հե­թա­նոս աշ­խար­հում, խառ­նում է աստվա­ծու­թյունն ա­րա­րա­ծա­կան աշ­խար­հի հետ: Քրիս­տո­նեու­թյունը դրավ եր­կու­սի դեմ Աս­տու­ծո կա­տա­րյալ սի­րո հայտ­նու­թյունը, սա­կայն այդ եր­կու մո­լո­րու­թյունք, հարա­տևե­լով, ե­րևան ե­կան Ա­րիո­սյան և Սա­բե­լյան ա­ղան­դի մեջ, ո­րոնց դեմ պա­տե­րազմ մղեց քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցին:

Ա­րիո­սյանք, ընկ­նե­լով հրեու­թյան մեջ, մի­միայն Հորն են Աստ­ված ճա­նա­չում, իսկ Որ­դի ու Հո­գի Աս­տու­ծուն հա­մա­րում են ստո­րադ­րյալ և ա­րա­րա­ծա­կան էակ­ներ: Աս­տված կա­ռա­վա­րում է աշ­խար­հը` ան­հաս­կա­նա­լի վե­հու­թյան մեջ բարձր գա­հի վրա բազ­մած, և մարդ երբեք չի կա­րող նո­րան տես­նել, զի Աս­տու­ծո ներ­գոր­ծու­թյունն աշ­խար­հի վրա լի­նում է` ինչ­պես մա­տի մի ծայ­րով: Ու­րեմն, նա աշ­խար­հից դուրս է, շատ բարձր ու ան­մատ­չե­լի:

Քրիս­տո­նեու­թյունն այս ա­ղան­դի դեմ քա­րո­զում է, որ Աս­տու­ծո սերն ի­րա­գործ­վում է յուր ի հավի­տե­նից ծնյալ Որ­դու գոր­ծակ­ցու­թյամբ ու մար­դե­ղու­թյամբ, վասնզի Քրիս­տոս մի­միայն իբ­րև Աս­տված կա­րող էր ճշմա­րիտ հայտ­նու­թյուն տալ մեզ ու փրկա­գոր­ծել. մի­միայն Աս­տվածն Քրիս­տոս կա­րող էր վե­րաց­նել Աս­տու­ծո և մար­դու մի­ջի բա­ցված խոր­խո­րա­տը: Իսկ այդ փրկու­թյունը յուրաց­նել և Աս­տու­ծուն սի­րել կա­րող ենք մենք դար­ձյալ Աս­տու­ծով, այն է` Ս. Հո­գով, ո­րով մենք մոտե­նում ենք մեր Աս­տու­ծուն: Աս­տված է մեր միակ սի­րե­լին և մեր բո­լոր ճա­նա­չո­ղու­թյան ու սի­րո հիմքն ու հաստա­տու­թյունը:

Սա­բե­լյան ա­ղանդն էլ ըն­դու­նում է Հոր, Որ­դու ու Ս. Հո­գու աստվա­ծու­թյունը, սա­կայն դո­ցա ոչ թե անձն է հա­մա­րում, այլ միև­նույն աստվա­ծու­թյան այլևայլ ժա­մա­նա­կի ե­րևու­մը, ըստ ո­րում` դո­քա գո­յու­թյուն չու­նին աշ­խար­հից ան­կախ, այլ Աս­տված, ըստ ա­մե­նայ­նի, մեկ է և անձն չէ կամ ամեն ո­րոշ­մուն­քից վեր է: Իբ­րև ա­րա­րիչ նա հայր է մեր կրոնա­կան պատ­կե­րաց­մամբ, Քրիս­տո­սի մեջ որ­դի է, իսկ ե­կե­ղե­ցու մեջ` Ս. Հո­գի:

Քրիս­տո­նեու­թյունն այս ևս մեր­ժում է, վասնզի ի՞նչ սեր կլի­նի այն Աս­տվածն, որ մի­միայն Քրիս­տո­սի մեջ է գի­տակ­ցու­թյան գա­լիս և ե­կե­ղե­ցու մեջ է ի­մա­նում, որ ին­քը Հո­գի է. հե­տևա­բար նա կա­խված կլի­նի աշ­խար­հից և ու­րեմն ա­զա­տա­պես չէ հայտն­վում, չու­նի յուր ներ­քին կյան­քը և ներ­քին կյան­քում զուրկ է սի­րուց: Այլև ի նկա­տի պետք է ու­նե­նանք, որ ե­թե Աս­տված զինքն հայտ­նում է մեզ ե­րեք ան­ձանց, այն է` Հոր, Որ­դու և Ս. Հո­գու մեջ, ու­րեմն և ի հավի­տե­նից ե­րեք ան­ձինք` Հայ­րը, Որ­դին ու Ս. Հո­գին, պետք է Աս­տու­ծուն ին­քյան սի­րեն: Այս­տե­ղից դուրս է գա­լիս, որ այդ ե­րեք ան­ձինք մեկ դեպի աշ­խար­հին են վե­րա­բեր­մունք ու­նե­նում և մեկ դեպի ին­քյանց, և ի­րար սի­րով ու կյան­քով ցո­լա­նում (Հովհ., ԺԴ 9. 17. ԺԷ 26. ԺԶ 13): Իսկ սա­բե­լա­կանք, լոկ դի­մակ դարձ­նե­լով և ժխտե­լով ե­րեք ան­ձանց, ժխտում են և Աս­տու­ծո կյան­քի ու սի­րո այս մեծ գոր­ծու­նեու­թյունը թե՛ յուր մեջ և թե՛ դեպի աշ­խարհ: Այդ­պի­սով այդ ա­ղան­դը վե­րաց­նում է նաև Աս­տու­ծո ան­կա­խու­թյունն աշ­խար­հից ու վե­հու­թյունը: Ըստ ո­րում` մո­լոր­վում են թե՛ հին սա­բե­լանք և թե՛ նո­րե­րը, ո­րոնք Շլա­յեր­մա­խե­րի ու Հե­գե­լի ցա­նած սեր­մե­րով ա­ճում են բո­ղո­քա­կան աշ­խար­հում զա­նա­զան ձևա­կեր­պու­թյանց մեջ` կամ թա­փա­ռե­լով սա­բե­լա­կա­նու­թյան բավի­ղում (Շլա­յեր­մա­խեր և ընկ.) կամ գլո­րվելով ա­րիո­սա­կա­նու­թյան խոր­խո­րա­տը (Շվե­դիո­բորգ և ընկ.): Զար­մա­նա­լի չէ, ե­թե Ս. Եր­րոր­դու­թյան դավա­նան­քը վե­րաց­նող­նե­րի դեմ ե­ռաստվա­ծու­թյան դավա­նող էլ գտնվեց` ինչ­պես Փի­լիպ­պո­նը (580-ին) յուր հե­տևող­նե­րով (Շարլսկ­կե, Էմբս) զա­նա­զան դա­րե­րում, որ Ս. Եր­րոր­դու­թյան «մի Էու­թյունը» նույնա­նիշ հա­մա­րեց «սեռ» ա­սա­ծին` օ­րի­նակ բե­րե­լով ե­րեք մար­դու, ո­րոնք բո­լորն էլ մար­դիկ են, սա­կայն ե­րեք ան­ձինք են:

Նա­խըն­թա­ցում ա­սել ենք, որ մենք չենք կա­րող գի­տե­նալ Աս­տու­ծո Էու­թյունը, վասնզի մենք ա­րա­րած ենք, սա­կայն Աս­տված հայտ­նում է յուր Էու­թյան մա­սին: Նա հայտ­նվել է Ս. Եր­րոր­դու­թյան մեջ, իսկ ինչ որ հայտն­վում է, կա նո­րա էու­թյան մեջ, որ հայտն­վում է: Հե­տևա­բար Ս. Եր­րոր­դու­թյան դավա­նանքն իս­կա­պես Աս­տու­ծո էու­թյան ճա­նա­չո­ղու­թյունն է, որ մենք պետք է ու­նե­նանք. «Այլ մեզ յայտ­նեաց Աս­տուած Հոգ­ւովն իւ­րով. զի Հո­գին զա­մե­նայն քննէ եւ զխորս Աս­տու­ծոյ: Զի ո՞ք ի մարդ­կա­նէ գի­տէ ինչ զմար­դոյն, ե­թէ ոչ` հո­գի մար­դոյն, որ ի նմա. նոյն­պէս եւ ոչ Աս­տու­ծոյսն ոք գի­տէ, ե­թէ ոչ` Հո­գին Աս­տու­ծոյ: Այլ մեք ոչ ե­թէ զհո­գի աշ­խար­հիս ա­ռաք, այլ զՀո­գին, որ յԱս­տու­ծոյ. զի ծա­նի­ցուք զայն, որ յԱս­տու­ծոյն շնոր­հե­ցաւ մեզ» (Ա Կոր., Բ 10-12): Ս. Հո­գին գի­տե Աս­տու­ծո խոր­քե­րը, և մենք, Ս. Հո­գի ստա­ցած լի­նե­լով, կա­րող ենք մարդ­կա­պես պար­զել մեր ա­ռաջ այս աստ­վա­ծա­ճա­նա­չու­թյունը տրա­մա­բա­նա­կան դա­տո­ղու­թյամբ ևս:

Նախ` Աս­տված կա­տա­րյալ կյանք է. ամեն կյանք գոր­ծու­նեու­թյուն է ու գի­տակ­ցու­թյուն, և այն է ա­մե­նա­կա­տա­րյալ կյանքն, որ ա­մե­նըն­դար­ձակ գոր­ծու­նեու­թյուն ու­նի: Աս­տված էլ յուր հավի­տե­նա­կան զորու­թյամբ պետք է նաև հավի­տե­նա­կան գոր­ծու­նեու­թյուն ու­նե­նա, որ և ու­նի յուր էու­թյան մեջ: Աս­տված չի կա­րող կա­տա­րյալ կյանք լի­նել ա­ռանց Ս. Եր­րոր­դու­թյան. Աս­տվա­ծու­թյունն յուր հավի­տե­նա­կան կյան­քում չէր կա­րող կեն­սա­կան գոր­ծու­նեու­թյուն ու­նե­նալ, ե­թե ին­քը միայն գո­լով, ին­քյանից տար­բե­րե­լու և յուր հետ միաց­նե­լու բան չու­նե­նար յուր հետ, իսկ այդ տար­բե­րումն ու միա­ցու­մը լի­նում է Որ­դու ի հավի­տե­նից ծննդյամբ և Ս. Հո­գու ան­հա­տա­հոս բղխմամբ: Սո­ցա­նով հավի­տե­նա­կան կյանքն ու հավի­տե­նա­կան գոր­ծու­նեու­թյունը հավի­տե­նա­կան ա­ռար­կա էլ է ու­նե­նում յուր հավի­տե­նա­կան էու­թյան մեջ: Նո­րա մեջ հարա­բե­րու­թյուն է գո­յա­նում մեկի Հայ­րու­թյամբ ու մյու­սի Որ­դիու­թյամբ, ո­րոնք և մի բնու­թյուն և մի էու­թյուն ու­նին Էա­բուղխ ու հայ­րա­շարժ Ս. Հո­գու միու­թյամբ, ըստ ո­րում` գոր­ծու­նեու­թյունն ու կյան­քը կա­տա­րյալ են դառ­նում:

Երկ­րորդ` մար­դու հո­գու նմա­նու­թյամբ ևս հաստատ­վում է նույն դավա­նան­քը. մարդն ու­նի միտք, կամք և զգաց­մունք. դո­քա անձ­նավո­րու­թյուն­ներ չեն, այլ` կա­րո­ղու­թյունք: Սա­կայն այդ ե­րեքն Աս­տու­ծո մեջ ի­րո­ղու­թյուն են, վասնզի Աս­տու­ծո մեջ մտա­ծո­ղու­թյունն ու գո­յու­թյունը մեկ է, մտա­ծո­ղու­թյան ու գո­յու­թյան մի­ջև հա­կադ­րու­թյուն չկա, և ա­մե­նայն գո­յու­թյուն նո­րա­նից է ծավալ­վում. մինչ­դեռ մեր մեջ մտա­ծո­ղու­թյան ու գո­յու­թյան մի­ջև հա­կադ­րու­թյուն կա մեր սահ­մա­նա­փա­կու­թյան և ա­րա­րա­ծա­կա­նու­թյան պատ­ճա­ռով: Ուստիև հո­գե­կան ե­րեք կա­րո­ղու­թյուն­ներն անձ­նավո­րու­թյուն չեն, իսկ Աս­տու­ծո մեջ կամք, միտք և զգաց­մունք ան­ձինք են:

Եվ եր­րորդ` Աս­տու­ծո հավի­տե­նա­կան գոր­ծու­նեու­թյունը ստա­նում է յուր կա­տա­րու­մը նախ` յուր մեջ և ա­պա` դեպի աշ­խարհ. յուր մեջ կա­տար­վում է Ս. Եր­րոր­դու­թյան հարա­բե­րու­թյամբ կամ առն­չու­թյամբ, իսկ աշ­խար­հի վե­րա­բեր­մամբ` նո­ցա հայտ­նու­թյամբ: Յուր մեջ հավի­տե­նա­կան գոր­ծու­նեու­թյունը չի կա­րող ա­ռանց հավի­տե­նա­կան ինք­նա­գի­տակ­ցու­թյան լի­նել, իսկ ինք­նա­գի­տակ­ցու­թյունը պա­հան­ջում է կա­տա­րյալ «դու» և «ես», ա­ռանց ո­րոնց ո՛չ անձն կլի­նի և ո՛չ ներ­քին հավի­տե­նա­կան գոր­ծու­նեու­թյուն: Իսկ եր­կվու­թյան հա­կադ­րու­թյունն ու հա­կա­ռա­կու­թյունը վե­րա­նում է մի­միայն եր­րոր­դու­թյամբ, ինչ­պես ե­ռան­կյունու մեջ` ըստ հին հայ­րե­րի տե­սա­կան օ­րի­նա­կին: Այս­պի­սով, Աս­տու­ծո գործունյա ինք­նա­գի­տակ­ցու­թյունն ստա­նում է յուր կա­տա­րու­մը Հոր և Որ­դու մեջ, ո­րոն­ցում սփռվում է Աս­տու­ծո էու­թյունը, իսկ եր­րորդ ան­ձը` Ս. Հո­գին, բղխե­լով Հորից և առ­նե­լով Որ­դուց` եր­կու­սի հետ մի միու­թյուն, մի էու­թյուն ու կա­տար­յալ սեր է կազ­մում իբ­րև «ան­հա­տա­հոս վտակ»:

Ս. Եր­րոր­դու­թյան մեջ ո­րոշ­վում է այն վե­րո­հիշյալ առն­չա­կա­նու­թյունն, որ ար­տա­հայտ­վում է Հայր, Որ­դի և Սուրբ Հո­գի ա­նուն­նե­րով, այ­սինքն` որ Հայ­րը ծնող է Որ­դուն և բղխող Ս. Հո­գուն. «Հայր ա­րար­չա­կան զօ­րու­թիւն, որ ու­նի նշա­նակ թա­գա­ւո­րա­կան զօ­րու­թեանն. Որ­դի բնա­կան զօ­րու­թիւն, ո­րով ե­րե­ւի դա­տո­ղա­կան զօ­րու­թիւնն. Հո­գի հաշ­տա­կան զօ­րու­թիւն, ո­րով յայտ­նի ե­րե­ւի կե­նա­րար զօ­րու­թիւն. եւ ա­սի միաս­նա­կան աստուա­ծու­թիւն» (Ե­ղի­շե, 308-309): Միև­նույն աստվա­ծա­յին զորու­թյունը, մեկ լի­նե­լով հան­դերձ, հայտն­վում է ե­րեք ո­րոշ ան­ձանց մեջ, ո­րոն­ցից յուրա­քան­չյուրը մեկ Աս­տու­ծո հայտ­նու­թյունն է: Սկզբնա­կան հիմք, սկզբնա­կան աղ­բյուր է Հայրն Աս­տված (Հակ., Ա 18): Նա ան­տե­սա­նե­լի է և, յուր կա­տա­րյալ լիու­թյամբ ծավալ­վելով, հայտն­վում է Որ­դու և Ս. Հո­գու մեջ ու հայտ­նի դառ­նում (Հովհ., Ա 18. Ա Կոր., Բ 10): Որ­դին «պատ­կեր է ա­նե­րեւոյթին Աս­տու­ծոյ» ի հավի­տե­նից ծնյալ (Ա Կոր., Ա 5), Հոր փառ­քը (Եբր., Ա 2), ո­րին Հայ­րը «ետ ու­նել կեանս յան­ձին իւ­րում» (Հովհ., Ե 26) և «ա­մե­նայն ինչ նո­վաւ ե­ղեւ» (Հովհ., Ա 3), «ո­րով զյաւի­տեանսն ա­րար» (Եբր., Ա 3. Կող., Ա 16): Ինչ­պես որ մեր գի­տակ­ցու­թյան լի­նե­լու հա­մար ար­տա­քին աշ­խարհն է պետք, այն­պես էլ հավի­տե­նա­կան Աս­տու­ծո գի­տակ­ցու­թյան հա­մար ոչ թե ժա­մա­նա­կավոր աշ­խարհն է պետք, որ չէր էլ ե­ղել, այլ գա­ղա­փար, երկ­նավոր գա­ղա­փար­նե­րի աշ­խարհ, որ բղխում է Աս­տու­ծո խոր­քից: Այդ գա­ղա­փար­նե­րը խառնիխուռն չեն, այլ ո­րո­շա­պես ու կա­նո­նավոր, և այդ ո­րոշ ու կա­նո­նավո­րու­թյունը նո­րա­նով է հաստատ, որ նույն­իսկ Աս­տու­ծո էու­թյունից է ծնվում իբ­րև մտա­ծո­ղու­թյան սկզբունք, կա­տա­րյալ լույս ու կյանք կամ աստվա­ծա­յին ճշմա­րիտ ի­րա­կա­նու­թյուն: Այդ է, որ կոչ­վում է Բան, որ ի սկզբա­նե էր, առ Աս­տված էր և Աս­տված էր. որ Աս­տու­ծո բա­ցար­ձակ հայտ­նու­թյունն է, և ո­րի մեջ հայտն­վում է փրկու­թյունը յուր բո­լոր լրու­թյամբ: Նա է Բա­նը, զի նո­րա յուրա­քան­չյուր խոս­քը փրկչա­կան է և կեն­դա­նա­րար ա­մե­նայն մար­դու և ժա­մա­նա­կի հա­մար և աշ­խարհ է շար­ժում ու նո­րո­գում (Ընդ­հանր., էջ 165): Նա հավի­տե­նա­կան Բան է, ո­րով Հայրն ինքն ին­քյան գի­տե և որ խոսված և խոսող, հայտ­նված ու հայտ­նող Բան է: Այս­պի­սով, Հայրն Աստ­ված ոչ թե միայն Հայր է ա­րա­րած­նե­րի և կամ ա­րա­րա­ծա­կան աշ­խար­հի գա­ղա­փա­րի, ինչ­պես ու­սու­ցա­նում է Փի­լոն Եբ­րա­յե­ցին, այլ Հայր է մտա­ծող Բա­նին, ա­ռանց ո­րին ոչ մի միտք, ոչ մի գա­ղա­փար չի կա­րող Հորը ներ­կա­յա­նալ իբ­րև մի տար­բեր ա­ռար­կա: Աս­տու­ծո Որդ­վով ո­րոշ­վում է Աս­տու­ծո մեջ ճշմա­րիտ գի­տակ­ցու­թյուն, «ես», որ ա­ռանց «դու»-ի չի կա­րող լի­նել: Աս­տու­ծո Որդ­վով Աս­տու­ծո մտքի աշ­խար­հը, գա­ղա­փա­րի աշ­խար­հը, երկ­նավոր աշ­խար­հը դառ­նում է ի­րա­կա­նու­թյուն, ան­վեր­ջու­թյուն, ան­սահ­մա­նու­թյուն և կա­տա­րե­լու­թյուն:

Հայ­րա­կան աղ­բյուրից ծավա­լված մտավոր կամ գա­ղա­փար­նե­րի աշ­խար­հը, հայտ­նվելով Որ­դու մեջ, աստվա­ծա­յին փա­ռաց լու­սավո­րումն է ստա­նում ու վե­հու­թյան մի ներ­քին ար­քա­յու­թյուն դառ­նում Ս. Հո­գով: Ս. Հո­գին բղխում է Հորից ա­զա­տա­պես, առ­նում է Որ­դուց, բղխում է ան­հա­տա­բար, ո­րով և Հոր ու Որ­դու առն­չու­թյունը դառ­նում է սի­րո հարա­բե­րու­թյուն ու կապ: Բայց նա Ս. Հո­գի է, ուստիև Աս­տու­ծո հո­գիու­թյան կա­տա­րյալ հայտ­նու­թյունն է և Հոր ու Որ­դու սի­րո ի­րա­կա­նու­թյունը, ինչ­պես որ Որ­դին Աս­տու­ծո մտքի հայտ­նու­թյունն ու ի­րա­կա­նու­թյունն է: Յու­րա­քան­չյուր անձն ներ­կա­յաց­նում է մեզ կա­տա­րյալ աստվա­ծու­թյան հայտ­նու­թյունը. ոչ ոք` փոքր և ոչ ոք` հառաջ ու հետո, այլ ե­րեքն ևս` հավա­սար և ի հավի­տե­նից, միայն թե Հայ­րը` սկիզբն ու ծնող, Որ­դին` ծնունդ և Ս. Հո­գին` բղխումն. «Որ­պէս բոց եւ ջեր­մու­թիւն ի հուր, որ­պէս լոյս եւ տապ յա­րե­գակն[1], որ­պէս ջուր եւ բղխումն յաղ­բե­րէ. որ­պէս բան եւ հո­գի ի մտաց»: «Որ­պէս հո­գի, միտք եւ բան մի հո­գի ա­սի եւ ոչ եր­բէք` հո­գիք. այլ հո­գի ա­սի կեն­դա­նու­թիւնս, եւ միտք ա­սի ի­մաստու­թիւնս, եւ բան ա­սի խօ­սո­ղու­թիւնս` միոյ հոգ­ւոյն. այդ­պէս եւ Հայր` ան­ծին իս­կու­թեամբ, անս­կիզբն էու­թեամբ, Հայր` վասն միշտ Որդ­ւոյն, որ ընդ նմա, եւ իսկ Հոգ­ւոյն, որ ընդ նմա» (Հա­ճախ., Ա 70. Եզ­նիկ, 123): «Անք­նին միու­թիւն Եր­րոր­դու­թեանն, մի իս­կու­թիւն, մի էու­թիւն, մի աստուա­ծու­թիւն, Հայր եւ Որ­դի եւ ս. Հո­գին ի նո­ցունց ի նո­սին. իս­կու­թեամբն, էու­թեամբն, աստուա­ծու­թեամբն` հարթ, հա­ւա­սար, հա­սա­րակ. ի խո­րու­թիւնս, ի բարձ­րու­թիւնս, ի լայ­նու­թիւնս, յեր­կայ­նու­թիւնս, մի էու­թիւն բնու­թեան, մի պսակ եր­րոր­դու­թեանն, եւ լի են եր­կինք եւ եր­կիր փա­ռօք նո­րա» (Ա­գաթ., ԼԷ, տե՛ս և Հարց., 51-60, 107-110. Ընդհ., 13):

«Ի Հօ­րէն Որ­դի եւ Հո­գին Սուրբ, այլ ոչ կո­չին եղ­բարք եւ ոչ որ­դիք եր­կո­քեանն...: Քան­զի Հայ­րը ծնող է, Որ­դին` ծնունդ, եւ Հո­գին սուրբ ե­լող է. եւ նստի Որ­դի ընդ աջ­մէ Հօր, եւ Հո­գի Սուրբ ընդ աջ­մէ Որդ­ւոյ»: «Եւ արդ ոչ մեծ եւ ոչ փոքր ի Ս. Եր­րոր­դու­թեանն ե­րե­ւի, զի զմեծ եւ զփոքր, զծանր եւ զթե­թեւ, զշատ եւ զսա­կաւ` ժամք եւ ժա­մա­նակք բո­վան­դա­կեն, իսկ ուր ո՛չ ժամք եւ ո՛չ ժա­մա­նակք, ո՛չ չափ եւ ո՛չ կշիռ մեր­ձե­նայ յան­բա­ւե­լի բնու­թիւնն, անդ ոչ նկա­տի ո՛չ փոքր եւ ո՛չ մեծ: ...Արդ, զայս դա­ւա­նու­թիւն ըն­կա­լան Հայք ի Մե­ծէն Գրի­գո­րէ եւ ի Ս. Ռստա­կի­սէ եւ յե­րա­նել­ւոյն Ներ­սի­սէ»[2]:

Բայց Աս­տված, աղ­բյուր և ան­հատ­նում հիմք լի­նե­լով երկ­նավոր գա­ղա­փար­նե­րի ու զորու­թյանց, յուր կա­տա­րյալ փառ­քը հայտ­նած չէր լի­նիլ, ե­թե մի­միայն յուր մեջ ամ­փո­փվեր: Նա իբ­րև կա­տա­րյալ Տեր և կա­տա­րյալ սեր կա­մե­ցավ հայտ­նվել գի­տակ­ցա­կան մի աշ­խար­հի, ո­րով տեր է ա­զատ աշ­խար­հի վրա և կա­տա­րյալ սեր է ոչ միայն դեպի յուր կա­տա­րե­լու­թյունն, այլև դեպի ան­կա­տար ան­ձինք: Ա­հա և Աս­տված ստեղ­ծում է վեր­ջա­կան ան­ձանց աշ­խարհն, ո­րում և հիմ­նում է յուր կա­տա­րյալ սի­րո ար­քա­յու­թյունը: Ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյունն իբ­րև աստվա­ծա­յին տնօ­րի­նու­թյան կամ Հոր կա­մաց ի­րա­կա­նա­ցումն` կա­տար­վում է Որդ­վով, որ և ժա­մա­նա­կը լրա­նա­լուց հետո Հոր և աշ­խար­հի բազ­մա­զա­նու­թյան մեջ միջ­նորդ է ներ­կա­յա­նում: Աս­տու­ծո հավի­տե­նա­կան տնօ­րի­նու­թյունք աշ­խար­հում Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան հա­մար հայտն­վում են Քրիս­տո­սի մեջ, և ա­պա այդ տնօ­րի­նու­թյանց ի­րա­կա­նա­ցու­մը կա­տար­վում է Ս. Հո­գով: Որ­դին որ­դիաց­նում է մարդ­կանց յուր Հորը և աստվա­ծա­յին բա­րյաց մաս­նա­կից ա­նում, իսկ Ս. Հո­գին կեն­դա­նա­գոր­ծում է մարդ­կանց և աստվա­ծա­յին սի­րո զորա­ցու­ցիչ շաղ­կա­պով լու­սավո­րում նո­ցա նո­րոգ կյան­քի մեջ, ինչպեսև ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան ժա­մա­նակ նույն Ս. Հո­գին էր, որ հա­մա­գործ էր Որ­դուն և նո­րա գոր­ծի հավի­տե­նա­կան կա­րե­լիու­թյանց ներ­քին կազ­մա­կեր­պու­թյուն էր տա­լիս ու զար­դա­րում ի­մաստու­թյամբ[3]:

Հայրն Աս­տված հայտն­վում է նա­խա­պատ­րաստա­կան օրեն­քի և մար­գա­րեու­թյանց մեջ, Որ­դին Աս­տված` ժա­մա­նա­կի լրման մեջ, իսկ յոթ­նե­րոր­դաց տոնին իջ­նում է Ս. Հո­գին հավա­տա­ցե­լոց մեջ:

Այս­պի­սով, Ս. Եր­րոր­դու­թյան դավա­նան­քը պա­րու­նա­կում է յուր մեջ եր­կու նշա­նավոր խոր­հուրդ­ներ, ո­րոն­ցից մեկը վե­րա­բե­րում է Աս­տու­ծո ներ­քին կյան­քի փա­ռաց և երկ­րոր­դը` դեպի աշ­խարհն ու­նե­ցած հայտ­նու­թյան: Ա­ռա­ջինն արդեն մեր հավա­տա­տենչ քննու­թյամբ ու­սում­նա­սի­րե­ցինք, այժմ էլ մնում է մեզ թևա­կո­խել այդ երկ­րորդ շրջա­նը, խոսե­լով նախ` Հոր Աս­տու­ծո գոր­ծոց, ա­պա` Որ­դու փրկա­գոր­ծու­թյան և ա­պա` Ս. Հո­գու շնոր­հա­բաշ­խու­թյան վրա, ինչպեսև նույն կար­գով դավա­նում ենք մեր Հավա­տամ­քի մեջ: