Շնորհավոր բարեկենդան, բարով հասնենք Սուրբ Հարության

Բուն բարեկենդանը հայոց հնագույն և տարածված տոներից է: Այս տոնը բացի «Բարեկենդան» անունից, ուներ նաև անվանման այլ ձևեր, օրինակ. «Բարիկենանք»՝ Նոր Նախիջևանում, «Փորեկենդան»՝ Ջավախքում, «Պարեկենդանք»՝ Արճակում, «Բըրգինդան»՝ Մեղրիում, «Պարգընդընք»՝ Մուսա Լեռում և այլն:

Բարեկենդանի օրը կազմակերպվում էր զանգվածային խնջույքներ: Այդ օրը վայելում էին առատ ուտելիք, պատրաստում էին ճոխ սեղան, կատարում էին դիմակավոր խաղեր, զբոսանքներ, խրախճանքներ, նշանդրեքի հանդեսներ կազմակերպում և այլն: Բարեկենդանի սովորույթները կատարվում էր բազմազան ձևերով:

Տոնն աչքի էր ընկնում շնորհավորական փոխայցելություններով: Հաճախակի էին խնամախոսությունները, նշանդրեքները և հատկապես՝ հարսանիքները: Վերջինս, ավանդույթի համաձայն, արգելված էր Մեծ պասի շրջանում: Շնորհավորական փոխայցելությունները և նվիրատվություններն ամենից տարածված էին նորապսակների հարազատների միջև: Բարեկենդանին պահպանվել էր նորահարսների դարձ գնալու սովորույթը: Շատ դեպքերում նորափեսաները ցերեկներն անցկացնում էին աներանց տներում, իսկ երբեմն էլ նրանց թույլ էր տրվում «երեք օր ու գիշեր» մնալ նշանածների հայրական օջախներում: Նորահարսներն ու նշանվածները բազում նվերների էին արժանանում սկեսրանց և նրանց հարազատների կողմից, որոնց տեսականին համեստ էր: Հիմնականում նվիրում էին կտորեղեն, հագուստեղեն, զարդեղեն, ինչպես նաև՝ դրամներ: Նշանված տղաներն ու նորափեսաներն էլ փոխադարձաբար ընծաների էին արժանանում իրենց ընտրյալների ծնողների և ազգականների կողմից:

Բարեկենդանյան փոխայցելությունները հարմար միջոց էին աղջիկների և պատանիների ծանոթության և շփվելու առումով, ինչն առօրյա կենցաղում սահմանափակված էր:

Բարեկենդանին տանտիկինները իրենց պահած մթերքներով շռայլորեն հյուրասիրում էին ընտանիքի անդամներին և հյուրերին: Տոնին պատրաստվում և մասնակցում էին բոլորը՝ մեծ, թե փոքր: Ուշադրության կենտրոնում էին աղքատները, որոնք այդ օրերին վայելում էին տոնական առատ սեղանները: Այդ օրը հիշում էին նաև պանդխտության մեջ գտնվողներին ու երգում էին պանդխտության հատուկ տաղեր:

Մարդիկ, ըստ իրենց կարողության, նախօրոք մորթում էին տոնի համար նախատեսված կենդանիները (եզ, ոչխար, գառ, աքլոր և այլն), որոնք պահում էին սառը մառաններում՝ տոնախմբության ընթացքում օգտագործելու նպատակով: Այդ օրերին բավական տարածված էր ոգելից խմիչքների (գինի, օղի) գործածությունը: Կազմակերպվում էին տնից տուն անցնող խնջույքներ:

Բարեկենդանի երկուշաբթի օրվանից տանտիրուհիները սկսում էին տոնական նախապատրաստական աշխատանքները. բացում էին յուղի կճուճները, տարբեր տեսակի գաթաներ թխում և հալվաներ պատրաստում: Անսպառ օգտագործվում էր յուղը: Պատահական չէ, որ տոնի վերջին երեկոյին տրվել է «տրաքելու օր» անվանումը:

Տոնի անբաժան մասն էին կազմում ժողովրդական ներկայացումներն ու դիմակավոր խաղերը: Դեռևս հնագույն ժամանակներում, տոնախմբությունների, թատերական ներկայացումների կամ որսորդության ընթացքում հայերը դիմակ հագնելու սովորություն ունեին: Ներկայացումների ժամանակ ծիծաղաշարժ կատակներով քննադատության էին ենթարկվում մեծավորներն ու իշխանավորները: Հավաքվում էին մեծ ու փոքր, մի կողմ էին դրվում պետական կամ եկեղեցական օրենքները, ամեն մարդ, առանց քաշվելու ասում էր իր խոսքը:

Երկու-երեք օր առաջ կանայք և տղամարդիկ դադարում էին աշխատել, զանազան խաղեր էին խաղում, զվարճանում երեխաների պես: Ծերունիները, առանց քաշվելու միանում էին այս կամ այն խմբին՝ «թօփ» խաղալու: Երիտասարդները «սուրմագիլի» կամ «կունդի» էին խաղում, գոտեմարտում էին, ձիարշավ կամ մականախաղ (ջրինդ) կազմակերպում, լախտի խաղում: Իսկ երեխաները խաղում էին վեգ կամ ճան: Աղջիկներն առանձին խումբ էին կազմում և ճլորթի ընկնում: Խաղերը կազմակերպվում էին կալերում (ցերեկները), օդաներում (երեկոյան) և դաշտերում:

Այդ ամենը զուգորդվում էր ինքնատիպ զբոսախնջույնքներով, դափ ու զուռնով:

Բարեկենդանի արտասովոր խաղերն ու խրախճանքները մուտք էին գործել մինչև իսկ վանքի պարիսպներից ներս:

Բարեկենդանի օրը վանքերում կոչվում էր «Աբեղաթող»: Բառը կազմված է «աբեղա» և «թողուլ» (թողնել, արձակել) բառերից և նշանակում է աբեղաների թողություն, արձակում վանական խիստ կյանքի կանոններից: «Աբեղաթող»-ը կազմակերպվում էր վանքերում և եկեղեցիներում: Բուն բարեկենդանի օրը որոշ ազատություն էր տրվում. սարկավագ, աբեղա, վարդապետ և եպիսկոպոս հավասարվում էին իրար, մի պահ մոռանում էին աստիճանի տարբերությունները, և բոլորը միասին կատարում էին խրախճանքներ: Սեղանատան ուրախությանը հաջորդում էին գիշերային պարերն ու թափորը: Թափորի համար քվեների մեծամասնությամբ ընտրվում էր թափորապետ: Վերջինս նստում էր գահավորակի վրա, գլխին կրում եպիսկոպոսական տիպի թղթե խույր, չաթալ թագ, իսկ ձեռքին՝ խոտից հյուսված գավազան: Նրա հագուստը դարձյալ թղթից պատրաստված շուրջառ էր, որի վրա գրված էր բոլոր միաբանների անունները: Այդ օրվա կատակներից ոչ ոք չէր վիրավորվում, թափորապետը ազատ ու համարձակ ծաղրում էր բոլորին: Այնուհետև թափորապետին էին ծաղրանքի ենթարկում:

Այսպիսով, բարեկենդանը, բացի կեր ու խումի և խրախճանքի սովորույթից, նաև ազատության օր էր, մեղավորին ծաղրանքի ենթարկելու, նրան հասկացնելու, թե ինչպիսի սխալ գործեր է կատարել:

Հնում բարեկենդանի ավարտին տանտիրուհիները եռացրած ջրով լվանում էին տան ափսեները, թավաները և ողջ ամանեղենը, որպեսզի դրանց մեջ յուղի շերտ մնացած չլինի և սկսված պահքը այդ յուղով չլուծվի:

Բարեկենդանի երեկոն բարեկամներն ու հարազատները միասին էին անցկացնում: Յուրաքանչյուրն իր հետ ուտելիք էր բերում, կուշտ ուտում էին ու խմում, քանի որ առջևում յոթշաբաթյա պասն էր: Ամենավերջում ուտում էին մի-մի ձու՝ բերանը «կողպելու» համար, որպեսզի Զատկին դարձյալ ձվով «բանան» այն:

Կազմեց Կարինե Սուգիկյանը