Չարն ու չա­րի սկզբուն­քը

Ա­ստու­ծո ա­րար­չա­գոր­ծու­թյունն, ըստ ա­մե­նայ­նի, բա­րի է թե՛ յուր հիմ­քով, թե՛ գո­յու­թյամբ և թե՛ նպա­տա­կով: Չա­րը չէ ե­ղել և ա­մե­նա­բա­րի Աս­տու­ծո ա­րա­րած­նե­րի մեջ չէր էլ կա­րող լի­նել (Ծննդ., Ա 4, 8, 10, 12, 18, 21, 31. Ժող., Գ 11. Առ., Ը 31. Ա Տիմ., Դ 4): Բայց Աս­տված յուր ա­րա­րած­նե­րի մեջ ա­զատ կամք շնոր­հեց բա­նավոր ան­ձանց, ո­րոնք են մար­դիկ ու հրեշ­տակ­նե­րը, ըստ ո­րում` ա­զատ կամ­քի էու­թյունը նույնիսկ այն է, որ կա­րող է ուղ­ղվել թե՛ առ բա­րին և թե՛ առ չա­րը: Թե՛ մարդն ու թե՛ հրեշ­տա­կը իշ­խա­նա­կան կամք ու­նին` կա՛մ աստվա­ծա­հա­ճո ճա­նա­պար­հը բռնել և կա՛մ շե­ղվելու (Հաճ., Դ 230-237): Ա­զատ կամ­քը բնա­կա­նա­բար թե՛ բար­վո և թե՛ չա­րի ծնունդ կլի­նի. ոչ թե չա­րը ինք­նըս­տին­քյան ստեղ­ծվել է, այլ «Բար­ւոյն ցան­կալ` բա­րի է, եւ չա­րին` չար, եւ ցան­կու­թիւն նոյն» (Հաճ., Ե 383, 369. Ժ 77): «Ի բա­րե­րար Ա­րար­չէն չար ինչ չիք լեալ. եւ չիք ինչ չար, որ բնու­թեամբ չար ի­ցէ. եւ ոչ է Ա­րա­րիչ չա­րաց ի­րաց, այլ բա­րեաց». ըստ ո­րում` «իրքն չարք յայն­ժամ լի­նին, յոր­ժամ պէտքն օ­րի­նօք ոչ վճա­րես­ցին» (Եզ­նիկ):

Եվ ա­հա քա­նի որ Աս­տու­ծո ա­ռա­ջին բա­նավոր ա­րա­րած­նե­րը հրեշ­տակ­ներն էին, նո­ցա­նից ե­ղան և չա­րի մի դաս ծնող­նե­րը թե՛ յուրյանց և թե՛ մարդ­կանց մեջ: Չար կամ­քից չա­րու­թյուն ե­րևաց, և չա­րը սկզբունք դար­ձավ աշ­խար­հում: Եվ ո­րով­հե­տև այդ չա­րը սկսվեց այդ հրեշ­տա­կաց աստվա­ծա­նա­լու կամ յուրյանց դիր­քից բարձ­րա­նա­լու ձգտու­մով (Բ Պետր., 4. Հուդ., 6. Հաճ., ԺԴ 106), այ­սինքն` ամ­բար­տավա­նու­թյամբ, դո­րա­նից ևս բղխեց աշ­խար­հի վրա չար կամ­քով, հա­կա­ռա­կու­թյան մի­տու­մով տի­րե­լու ձգտու­մը, որ ոչ այլ ինչ է, ե­թե ոչ աստվա­ծա­նա­լու հա­կու­մը (Հաճ., Բ 467. Հարց., 146-152): Ուստիև իբ­րև Աս­տու­ծո ճա­նա­պար­հից շե­ղվող­ներ, դո­քա կո­չվե­ցան սա­տա­նա, այ­սինքն` Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան հա­կա­ռա­կորդ, որ ինք­նա­կա­մու­թյամբ էր չա­րա­ցել և ոչ թե գո­յու­թյամբ (ինչ­պես Պար­սից Ահ­րի­մա­նը): Դո­քա ըն­կան փա­ռաց պա­տվից, այ­նու­հե­տև հա­մա­րվե­ցան մար­դաս­պան և սկզբից մե­ղան­չող­ներ, հին օձ, Բե­լիար, այ­սինքն` զզվելի, փոր­ձիչ, իշ­խան մա­հու և ա­մե­նայն չա­րյաց պատ­ճառ, Բե­հեղ­զե­բուղ, բան­սար­կու և ստա­խոս[1]: Ամ­բողջ խմբի մեջ նա­խա­մո­լո­րը գլխավոր է նկատ­վում, դո­ցա իշ­խա­նու­թյունը մե­ղավոր կամ հե­թա­նոս աշ­խար­հի վրա է և կոչ­վում է «իշ­խա­նու­թյուն խավա­րի», իսկ դո­ցա գլխա­վորն` իշ­խան աշ­խար­հիս այ­սո­րիկ, ո­րոնք և յուրյանց չա­րա­գոր­ծու­թյանց հա­մար Աս­տու­ծո դա­տաստա­նին կեն­թար­կվեն[2]: Ուս­տիև ամ­բար­տավա­նու­թյունը հա­մար­վում է սկիզբն մե­ղաց (Սիր., Ժ 15), և Պողո­սը զգու­շաց­նում է Տի­մո­թեո­սին` ե­պիս­կո­պո­սու­թյուն չտալ ման­կա­հա­սակ­նե­րին, որ ամ­բար­տավա­նու­թյան մեջ չթևա­կո­խեն հրեշ­տա­կի պես (Ա Տիմ., Գ 6), որ ա­րու­սյակ էր և ան­կավ (Ես., ԺԴ 12-15): Ըստ ո­րում` սա­տա­նան ամեն կերպ գոր­ծում է Ավե­տա­րա­նի և Ե­կե­ղե­ցու դեմ (Մատթ., ԺԳ 19. Մարկ., Դ 15. Ղուկ., 12. Բ Կոր., Դ 4. Ա Տիմ., Է 15. Բ Տիմ., Բ 26. Ա Պետր., Ե 8. Հայտ., Ի 8) յուր ար­բա­նյակ­նե­րի մի­ջո­ցով և խոր­տակ­վում է Քրիս­­տո­սի զորու­թյամբ ու հավատ­քով:

Այս ա­մե­նից պար­զա­պես ե­րևում է, որ սա­տա­նան ոչ թե ինքն­ըստինքյան չա­րու­թյուն է. ինքնըստինքյան չա­րը գո­յու­թյուն չու­նի, այլ սա­տա­նա­յի կամքն է չար, ո­րից դուրս է գա­լիս չա­րի սկզբուն­քը: Ըստ ո­րում` և չարն ու­նի յուր սեր­մա­նո­ղը, յուր մար­գա­րեն, յուր դես­պա­նը և յուր մու­նե­տիկն այս աշ­խար­հում: Կամ պետք է ա­զատ կամ­քը գո­յու­թյուն չու­նե­նար, որ չա­րը չհե­տևեր, և կամ բար­վո ընտ­րու­թյունը չա­րու­թյան կա­րե­լիու­թյամբ միայն կա­րող է գո­վե­լի լի­նել: Հե­տևա­բար և բա­րին, Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ըն­թացքն և նո­րա մշակ­նե­րը կռվելու ա­րիու­թյուն ու­նին սա­տա­նա­յի դեմ (Ե­փես., Զ 12), որ ներ­կա­յա­նում է հե­թա­նո­սու­թյան, հրեու­թյան և առ­հա­սա­րակ խավա­րի ու տգի­տու­թյան մեջ: Եվ այդ բո­լոր հա­կա­ռակ ուղ­ղու­թյանց ու ե­րևույթ­նե­րի մեջ ոչ թե սա­տա­նան է ան­պատ­ճառ ան­ձամբ գոր­ծում, այլ ա­մե­նայն չար սկզբունք, չար ըն­թացք և նույնիսկ մար­դու ներ­քին կյան­քում պա­տա­հող զեղ­ծում ու եղ­ծում սա­տա­նա­յա­կան է կոչ­վում, քա­նի որ սա­տա­նան է «սկզբնա­չա­րը» և նա է նկատ­վում զա­նա­զան ա­նուն­նե­րի տակ ևս (հավեր­ժա­հարսն, քաջք, ալք և այլն. տե՛ս Հարց., 150. Հաճ., Թ 316): Ե­թե սա­տա­նան յուր էու­թյամբ ի­րա­պես չար ա­րա­րած լի­ներ, ան­շուշտ պետք է միշտ ներ­կա լի­ներ այն­տեղ, որ­տե­ղից չա­րը ել­նում է. այդ­պես է պարս­կա­կան եր­կվու­թյունն, որ ըն­դու­նում է մի ինք­նու­րույն չար գո­յու­թյուն: Այդ­պես է առ­հա­սա­րակ հե­թա­նո­սաց մեջ չա­րի գա­ղա­փարն յուր գո­յու­թյամբ, որ և մեր մեջ ա­նվամբ փո­խադ­րվել է` «դև» կո­չվելով (չաստված): Մինչ­դեռ սա­տա­նան, բա­րո­յա­պես չար լի­նե­լով, կա­րող է գրավել, հրա­պու­րել դեպի չա­րը և ոչ թե բռնու­թյամբ վա­րել: «Դեւքն ոչ ե­թէ բռնա­բար զոք վա­րեն ի կո­րուստ, այլ զմեղսն քաղց­րա­ցու­ցա­նեն ի կամս մար­դոյն, եւ ո­ղո­քա­նօք որ­սան զա­նուս­մունս ի խա­բէու­թիւն, որ­պէս բա­զում մար­դիկ զըն­կերս իւ­րեանց ի գո­ղու­թիւն ու յաւա­զա­կու­թիւն» (Ս. Հարք առ Ե­ղի­շեի, էջ 29):

Վաս­ն ո­րո և ճշմա­րիտ աստված­պաշ­տից միշտ պա­հանջ­վում է զգու­շա­նալ չա­րից և չա­րա­կամ անձ­նավո­րու­թյան կամ սա­տա­նա­յի խար­դավանք­նե­րից` հա­կա­ռակ հա­մաստվա­ծու­թյան, ո­րի մեջ ընդ­հան­րա­պես տեղ չու­նի չա­րը: Ըստ ո­րում` և մկրտվող քրիս­տոն­յա­յից Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին նախ պա­հան­ջում է «հրա­ժա­րիմք ի սա­տա­նա­յէն» ա­սել[3]: Դե­պի չարն ու չար անձն ու­նե­ցած վե­րա­բեր­մուն­քով ու հա­սո­ղու­թյամբ է ո­րոշ­վում մեր բա­րի կամքն ու տրա­մադ­րու­թյունը, ո­րո­շումն ու հաստա­տամ­տու­թյունն առ Աս­տված: Սա­տա­նա­յին ճա­նա­չե­լով ենք հավաստի, որ նա մեզ դրսից է գրավում, և մեր մեջ չա­րը գո­յու­թյուն չու­նի, այլ մեր կամքն է դեպի չարն ուղղ­վում հրա­պու­րվելով: Սա­տա­նան ա­նի­ծված է, ուստիև չա­րու­թյան վրա իշ­խա­նու­թյուն ու­նի ու կա­րող է խո­րա­ման­կու­թյամբ ու խա­բեու­թյամբ, ստա­խոսու­թյամբ և աշ­խար­հի ամեն հրա­պու­րիչ մի­ջոց­նե­րով քա­շել ան­հե­ռա­տես և ան­խե­լա­հաս մարդ­կանց դեպի յուր խավա­րը (Հաճ., Ի 383): Այս­պի­սով, ու­րեմն սա­տա­նան ու­զում է տի­րել մարդ­կանց, տի­րա­պե­տել աշ­խար­հը, դեպի չա­րը վա­րել ա­մե­նայն ինչ` հա­կա­ռակ Աս­տու­ծո տնօ­րի­նու­թյան. նա ու­զում է Քրիս­տո­սի տե­ղը բռնել, ուստիև նեռն է կոչ­վում կամ տի­րաք­րիս­տոս: Նա փո­խա­նակ Աս­տու­ծո դես­պա­նը լի­նե­լու, ճշմար­տու­թյան մշակ դառ­նա­լու և լույսին ծա­ռա­յե­լու, ինքն է կա­մե­նում ճշմար­տու­թյան լույս աղ­բյուրի տե­ղը բռնել (Բ Կոր., ԺԱ 14) և դո­րա հա­մար յուր ձգտման գոր­ծիք է դարձ­նում աշ­խար­հը և այդ աշ­խար­հի հրա­պույ­րով խա­բում մարդ­կանց: Եվ ա­հա նա մտնում է աշ­խար­հի մեջ և միա­նում է նո­րա հետ միա­կող­մա­նի կեր­պով Աս­տու­ծո դեմ: Սա­տա­նա­յի մեջ ու­րեմն անձ­նավո­րված է աշ­խար­հա­յին սկզբուն­քը: Այդ պատ­ճա­ռով և ա­ռա­քյալը սա­տա­նա­յին աշ­խար­հի աստված է ան­վա­նում. «Ա­պա թէ ի­ցէ եւս ծած­կեալ Ա­ւե­տա­րանն մեր ի մէջ կո­րու­սե­լոցն է ծած­կեալ, ո­րոց Աս­տուած աշ­խար­հիս այ­սո­րիկ կու­րա­ցոյց զսիրտս ան­հա­ւա­տիցն, զի մի՛ հա­գես­ցէ ի նո­սա լու­սա­ւո­րու­թիւն ա­ւե­տա­րա­նի փա­ռացն Քրիս­տո­սի, որ է պատ­կեր ա­նե­րե­ւու­թին Աս­տու­ծոյ» (Բ Կոր., Դ 4): Սա­տա­նա­յի և Աս­տու­ծո հա­կա­ռա­կու­թյունն ոչ այլ ինչ է, ե­թե ոչ` աշ­խար­հի և Աս­տու­ծո հա­կա­ռա­կու­թյունը, որ ծա­գում է մարդ­կա­յին կամ­քով աշ­խար­հի սոս­կա­կան ըն­թաց­քը բռնե­լուց: Եվ այս ըն­թաց­քի մեջ սա­տա­նան իշ­խա­նու­թյուն է ձեռք բե­րում նույնիսկ այ­նով, որ յուր հո­գևո­րու­թյամբ միա­նում է նո­րա հետ: Իսկ ե­թե նա ինք­նու­րույնա­բար լի­ներ Աս­տու­ծո հա­կա­ռա­կորդ և աշ­խար­հից դուրս, այն ժա­մա­նակ նա մի այլ աստված կնկա­տվեր. իսկ այդ Մա­նի­քե­ցոց ա­ղանդն է, որ ընդ­հան­րա­պես ջնջում է աստվա­ծու­թյան ճշմա­րիտ գա­ղա­փա­րը, զի աստվա­ծու­թյան ա­մե­նա­կա­րո­ղու­թյունից դուրս է երկ­աստվա­ծու­թյան կա­րե­լիու­թյունը: Հե­տևա­բար սա­տա­նա­յի իշ­խա­նու­թյունն ու զորու­թյունը մի­միայն աշ­խար­հի հետ միա­նա­լով է և կամ մար­դու մեջ բնա­կվելով ու նո­րան դաշ­նակ­ցե­լով: Նա ա­ռան­ձնա­պես գո­յու­թյուն ու­նե­նալ չի կա­րող, ուստիև մար­դուն դաշ­նակ­ցում է, որպեսզի յուր գո­յու­թյունը պահ­պա­նե. մար­դով է նա ապ­րում, հարա­տևում ու սնվում: Նա ամեն մի­ջոց­նե­րով տա­րա­ծում է կեղծ ի­մաստու­թյուն, թանձ­րաց­նում է մարդ­կանց սրտե­րը և բթաց­նում նո­րա հո­գու զգա­յա­րան­քը` Աս­տու­ծո խոս­քը չըն­դու­նե­լու և հա­կա­ռակ գոր­ծե­լու հա­մար և այդ­պես է հաստա­տում յուր իշ­խա­նու­թյունը հե­թա­նո­սու­թյան մեջ Քրիս­տո­սի դեմ[4]: Այդ պատ­ճա­ռով և Քրիս­տո­սին չհե­տևո­ղը հանձն­վում է սա­տա­նա­յին` հե­թա­նոս աշ­խար­հի կյան­քով (Ա Կոր., Ե 5): Հայտ է, որ սա­տա­նան խավա­րի ու խավա­րա­միտ ան­հատ­նե­րի և քայ­քա­յված ան­ձանց մեջ է կա­րո­ղա­նում բնա­կվել յուր գո­յու­թյան պահ­պա­նու­թյան հա­մար: Նո­րա կամ­քի ուղ­ղու­թյան հա­մե­մատ բնա­կա­տե­ղի է հիշ­վում խավա­րը (Եփ., Բ 2. Զ 12), որ­տեղ լույս չկա, և խո­զերն, ո­րոնց մեջ անսր­բու­թյուն ու կա­տա­րյալ մարմ­նա­սի­րու­թյուն է տի­րում (Մատթ., Ը 32): Այդ­տե­ղից նա ձգտում է ա­ռյու­ծի պես հար­ձա­կվել, խավար, ան­սուրբ ու մարմ­նա­սեր մարդ­կան­ցով կե­րակ­րվել ու նո­րա մեջ պաշ­տվել[5] (Ա Պետր., Ե 8. Եզ­նիկ, 149-153):

Արդ` ո­րով­հե­տև սա­տա­նան յուր գո­յու­թյունը պահ­պա­նում է` մի­միայն աշ­խար­հի սկզբուն­քը դառ­նա­լով կամ աշ­խար­հի միա­կող­մա­նիու­թյան հետ միա­նա­լով, ուս­տի ո՛չ սա­տա­նան և ո՛չ էլ նո­րա չար կամքն աստվա­ծա­յին տնօ­րի­նու­թյան հա­մար անհ­րա­ժեշտ չէ. անհ­րա­ժեշտ է մի­միայն աշ­խարհն, որ և Աս­տված ստեղ­ծել է, ուստիև սա­տա­նան անհ­րա­ժեշ­տի հետ միա­նա­լով է ապ­րում: Այդ­պես և կամ­քի ա­զա­տու­թյան գա­ղա­փա­րի մեջ կա բա­նավոր ա­րա­րա­ծի փոր­ձե­լու հնա­րավո­րու­թյունն ու չա­րի մտա­ծո­ղու­թյունը, սա­կայն ո՛չ այդ բա­նավոր ա­րա­րա­ծի ան­կու­մը և ո՛չ էլ բա­նավո­րա­պես չար մտա­ծո­ղու­թյունն անհ­րա­ժեշտ չեն Աս­տու­ծո տնօ­րի­նու­թյան ի­րա­գործ­ման հա­մար, թեև չեն էլ կա­րող խա­փա­նա­ռիթ լի­նել:

Բայց գի­տենք, որ Աս­տու­ծո նա­խախ­նա­մու­թյունն ա­մե­նայն ինչ ծա­ռա­յեց­նում է յուր տնօ­րի­նու­թյան ի­րա­գործ­ման. ըստ ո­րում, և սա­տա­նան յուր հա­կա­ռա­կու­թյամբ իսկ գոր­ծիք է դառ­նում դո­րա հա­մար: Ու­րեմն, սա­տա­նա­յի նշա­նա­կու­թյունն այն է, որ նա, թեև ա­կա­մա­յից, գոր­ծիք է դառ­նում Աս­տու­ծո ար­դա­րու­թյան հայտ­նվելուն մեղ­քի վրա: Սա­տա­նան մա­հի իշ­խա­նու­թյուն ու­նի մարդ­կանց վրա, զի մար­դիկ մա­հվան եր­կյու­ղով ծա­ռա­յում են սա­տա­նա­յին ու նո­րա խավա­րին (Եբր., Բ 14-15): Վաս­ն ո­րո Աստ­ված տա­լիս է յուր ար­դա­րու­թյան հայտ­նու­թյունը մեղ­քի ու մա­հվան իշ­խա­նու­թյան դեմ. ընդնմին և սա­տա­նա­յի աշ­խար­հա­յին կամ մա­հվան իշ­խա­նու­թյունը, հաստա­տե­լով մարդ­կանց ե­սա­պաշ­տու­թյան և աշ­խար­հա­պաշ­տու­թյան վրա, մի սոս­կա­լի պա­տիժ է դառ­նում այն մարդ­կանց գլխին, ո­րոնք նվի­րվել են սա­տա­նա­յի կամ աշ­խար­հա­յին սկզբուն­քին:

Այս­պես էր մին­չ ի Քրիս­տոս: Քրիս­տո­սով ըն­կավ սա­տա­նա­յի իշ­խա­նու­թյունը «եւ լու­ծաւ բռնու­թիւն նո­րա յորդ­ւոց մարդ­կա­նէ, որ տի­րէր մե­ղօք, յե­րե­ւիլ Փրկչին մե­րոյ» (Հաճ., Բ 489). ինչ­պես Քրիս­տոս էլ ա­սում է` «իշ­խան աշ­խար­հիս այ­սո­րիկ դա­տա­պար­տեալ է» (Հովհ., ԺԲ 31. ԺԶ 11): Բայց Քրիս­տոս ոչ թե սա­տա­նա­յին, այլ նո­րա իշ­խա­նու­թյունն ոչն­չաց­րեց, ուստիև այժմ սա­տա­նան ոչ թե մի բռնու­թյուն է, ոչ թե բախ­տի ծան­րու­թյուն է, ոչ թե մե­ղանչ­ման անխ­զե­լի դաշ­նա­կից է, ո­րից հավա­տա­ցյալը չկա­րո­ղա­նա հե­ռա­նալ, այլ փոր­ձիչ, փոր­ձու­թյան զորու­թյուն է, և նո­րա դեմ մարդ պետք է ար­թուն կե­նա, աղոթի Աս­տու­ծո և Ս. Հո­գով հաղթա­նակ տա­նե, ինչ­պես Քրիս­տոս պա­տվի­րում է: Այդ­պի­սով սա­տա­նան ա­զատ կամ­քի բա­րի ուղ­ղու­թյան հան­դեսն է վա­ռում, բայց նո­րա խայ­թո­ցը այլևս չէ ազ­դում, զի մար­դիկ ճա­նա­չում են մեղ­քի գար­շու­թյունն ու տան­ջան­քը, չեն դի­մում դեպի սա­տա­նա­յի դաշ­նակ­ցու­թյունը, որ կա­րող են[6], այլ ձգտում են դեպի Աս­տու­ծո ու նո­րա փրկու­թյան դու­ռը: «Այժմ իւ­րա­քան­չիւր ոք փոր­ձի առ ի յիւ­րոցն ցան­կու­թեանց ձգեալ եւ պատ­րեալ: Ա­պա այ­նու­հե­տեւ ցան­կու­թիւնն յղա­ցեալ` մեղս ծնա­նի, եւ մեղքն կա­տա­րեալ` զմահ ծնա­նին»[7]: Սա­տա­նա­յի փոր­ձու­թյունը կա­րող է ամ­րաց­նել հավա­տա­ցյալին և Աս­տու­ծո Հո­գու մեջ զորաց­նել. նա ստվեր է և ավե­լի մե­ծա­պես նկա­տե­լի է դարձ­նում մարդ­կանց ա­ռաջ Աս­տու­ծո լույսի փա­ռավո­րու­թյունը: Ոչ թե նա անհ­րա­ժեշտ է փրկա­գոր­ծու­թյան խորհր­դի ի­րա­գործ­ման, այլ նա յուր ստվե­րա­կան հա­կա­ռա­կու­թյամբ հան­դերձ ճշմար­տու­թյան հաղթա­նակն է փա­ռավո­րում: Ուստիև նա չի կա­րող հան­դեր­ձյալում ին­քյան ար­դա­րաց­նել ըստ Պո­ղո­սի դա­տա­պար­տած եզ­րա­կա­ցու­թյան. «Զի ե­թէ ճշմար­տու­թիւնն Աս­տու­ծոյ յի­մում ստու­թեանն ա­ռա­ւե­լաւ ի փառս նո­րա, զի՞ եւս ես իբ­րեւ զմե­ղա­ւոր դա­տիմ» (Հռովմ., Գ 7): Նա այդ չի կա­րող ա­սել, զի այդ­պես չէ ստեղ­ծված, այլ յուր ա­զատ կամ­քով հա­կա­ռակ է ե­ղել Աս­տու­ծո դեմ, ուստիև նզո­վվել է հավի­տյան: Քրիս­տո­սով էլ նա ջախ­ջա­խված է, և խավա­րի իշ­խա­նու­թյունը կա մի­միայն նո­րա հա­մար, ով որ, Քրիս­տո­սի լույսը թող­նե­լով, դեպի խավարն է ու­ղևոր­վում: Ճշմա­րիտ հավա­տաց­յալը հաղթող է, զի աստվա­ծա­յին պա­տե­րազ­մը մարմ­նավոր չէ, այլ հո­գևոր է, և աշ­խար­հա­յին սկզբուն­քի դի­մա­ցան հաղթե­լի` թե՛ այս­տեղ և թե՛ հան­դեր­ձյալում[8]: