«Դամբարանները՝ հայ ժողովրդի հավատալիքային պատկերացումների արտահայտչաձևեր»

Հունիսի 17-ին Զորավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցու «Զորավոր» երիտասարդաց միությունը, «Եկեղեցին մենք ենք» ծրագրի շրջանակներում, մասնակցեց «Դամբարանները՝ հայ ժողովրդի հավատալիքային պատկերացումների արտահայտչաձևեր» թեմայի շուրջ բանախոսությանը, որը վարեց ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի միջնադարյան Հայաստանի հնագիտության բաժնի կրտսեր գիտաշխատող Ավետիս Գրիգորյանը: Բանախոսությունը, երիտասարդաց միության պատասխանատու Տեր Վահան քահանա Առաքելյանի գլխավորությամբ, սկսվեց «Տերունական աղոթք»-ով:

«Այսօր էլ, երբ այցելում ենք գերեզմաններ, տեսնում ենք կոթողներ, որոնք արտահայտում են մեր ժողովրդի պատկերացումներն ու հավատալիքները: Գերեզմանները լուռ, բայց խոսուն վկայություններ են տվյալ ժամանակաշրջանում ապրող մարդկանց պատկերացումների մասին»,- ասաց Տեր Հայրը:

Հայոց աշխարհում թաղման ծեսի և նրա էվոլյուցիայի մասին անդրադառնալով՝ բանախոսը նշեց, որ դեռևս հնագույն-անհիշելի ժամանակներից անդրշիրիմյան կյանքի մասին պատկերացումներն ու հավատալիքները կարևոր տեղ են զբաղեցրել մարդու կյանքում: «Դամբարանները, դրանց վերգետնյա կառույցներն ու կոթողները, հանգուցյալի դիրքը, թաղման ժամանակ կատարվող ծեսերը ցույց են տալիս տարբեր դարաշրջաններում հավատալիքների համալրումը նոր մանրամասնություններով: Այնուհանդերձ, հանդերձյալ կյանքի մասին հիմնական գաղափարը՝ վերածննդի միտքը, մնում է նույնը հնագույն ժամանակներից մինչ քրիստոնեություն»,-ասաց բանախոսը:

Բանախոսությամբ երիտասարդները տեղեկացան, որ վաղագույն թաղումները, այսինքն՝ հանգուցյալին ոչ թե սանիտարահիգիենիկ նկատառումներով, այլ որոշակի ծիսական արարողություններով, գիտակցված կերպով կենդանի մարդկանցից անջատելը փաստարկված է նախնադարյան մարդկանց քարայր-կացարանների հատակների տակ: Սկսած վաղ բրոնզի դարաշրջանից (Ք.ա. 3500-2500 թթ.)՝ թաղումները, հիմնականում, կատարվել են բնակավայրից դուրս գտնվող առանձին՝ հատուկ այդ նպատակի համար նախատեսված տարածքներում (դամբարանադաշտեր): Թաղումները կատարվել են ինչպես հիմնահողային, այնպես էլ քարարկղային և սալարկղային դամբարանախցերում, որոնք, հետագա դարաշրջաններում, իրենց վրա կրել են դամբարանաթմբեր՝ շրջապատված շրջանաձև շարված քարերով (կրոմլեխ):

Իսկ ահա անտիկ դարաշրջանում (Ք.ա. 600-Ք.հ. 400 թթ.) գերակշռող են դառնում կարասային թաղումները: Թեև, նախորդ դարաշարջանների նման, գերակշռողը ծնկած դիրքով թաղումն էր, սակայն հանդիպում են նաև ուղիղ դիրքով, նստած կամ ծալապատին թաղումներ:

Բանախոսը նշեց, որ վաղﬕջնադարյան Հայաստանում կատարված սոցիալ-քաղաքական և կրոնական փոփոխություններն (ավատատիրական կարգերի հաստատում, քրիստոնեության ընդունում, հայոց պետության անկում և այլն) իրենց անդրադարձն են ունեցել նաև գերեզմանային կառույցների և թաղման ծեսի վրա: Այդ ժամանակաշրջանում մասամբ շարունակվեցին նախորդ շրջանի գերեզմանական կառույցների ձևերը, բայց թաղման ծեսը էական փոփոխություններ կրեց՝ համալրվելով նոր՝ քրիստոնեության գաղափարախոսությանը: Համաձայն նոր կարգի՝ արգելվում էր չափազանց լաց ու կոծը: Հուղարկավորությունը պետք է կատարվեր սաղմոսներով, օրհնություններով, կանթեղներով ու վառած մոմերով:

Ավելի ուշ՝ միջնադարում, տարածում են ստացել կավե, քարե և փայտե դագաղներով (սարկոֆագ) թաղման ձևը: Գերեզմանները ստացել են հստակ արևելք-արևմուտք ուղղվածություն: Սկսել են ի հայտ գալ երկլանջ տապանաքարերը, որոնք, առաջին խաչքարերի ի հայտ գալուց հետո (9-10-րդ դդ.), փոխարինվել են ուղղաձիգ կանգնած խաչքարով և հարթ տապանաքարով: «Խաչքարը փրկության, հաղթանակի, Աստծո հետ հաղորդակցության խորհուրդ ուներ»,- ասաց բանախոսը:

Ավետիս Գրիգորյանը մատնանշեց, որ խաչքարի ու տապանաքարի զուգադրումը գերեզմաններում 15-րդ դարում հանգեցրեց մի նոր տիպի տապանաքարի երևան գալուն, որը համադրում էր խաչքարի ու հարթ տապանաքարի գործառույթը, կապը և խզումը: Սկսեցին երևան գալ ուղղանկյուն զուգահեռանիստի տեսք ունեցող, հարթ կամ կլորացող վերնամասով տապանաքարերը, որոնք իրենց վրա կրում էին խաչային հորինվածքներ: Որպես կանոն դրանց մի նիստը զբաղեցնում էր խաչային հորինվածքը, մյուսը՝ պատկերաքանդակը:

Որպես ամփոփում՝ երիտասարդ բանախոսն ասաց. «Այսպիսով, գերեզմանները, գերեզմանական կառույցները և թաղման ծեսն ընդհանրապես, հնագույն ժամանակներից մինչ մեր օրեր երկարատև ճանապարհին ենթարկվել է բովանդակային և ձևական բազմաթիվ փոփոխությունների՝ իր հետքը թողնելով մարդկության անցյալի պատմության մեջ և մշակույթում»:

Բանախոսությունն ընթացավ հարց ու պատասխաններով, որի ավարտին Տեր Վահանը շնորհակալություն հայտնեց Ավետիս Գրիգորյանին՝ հետաքրքիր և ճանաչողական բանախոսության համար: Տեր Հայրն առաջարկեց երիտասարդ հնագետին մոտակա ժամանակ երիտասարդներին առաջնորդելու որևէ միջնադարյան գերեզմանոց՝ անձամբ տեսնելու քրիստոնեության անդրադարձը գերեզմանային կառույցների վրա:

Կարինե Սուգիկյան