Ե­կե­ղե­ցի

Արդեն տե­սանք, որ Ս. Հո­գով նախ` ա­ռան­ձին ան­հատ­նե­րը Աս­տու­ծո տա­ճար են դառ­նում, Աս­տու­ծո հավա­տա­ցյալ­ներ են լի­նում. երկ­րորդ` այդ հավա­տա­ցյալ­նե­րից սի­րո հա­մայնք է կազ­մում, միա­նում. եր­րորդ` այդ­պի­սի հա­մայնք­նե­րից աստված­պաշ­տա­կան միա­սիրտ, միա­հո­գի և միա­ձայն ու միա­լե­զու ե­կե­ղե­ցի է կազ­մա­կերպ­վում, և չոր­րորդ` յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցին, ճա­նա­չե­լով, որ Քրիս­տոս է յուր փա­ռաց թա­գավո­րը, դառ­նում է նո­րա թա­գավո­րու­թյան կամ ար­քա­յու­թյան մի տար­րը, մի մա­սը, սա­կայն մի այն­պի­սի մա­սը, որ ներ­կա­յաց­նում է յուր մեջ Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ամ­բող­ջու­թյունը[1]: Այս­տե­ղից պար­զա­պես հե­տևում է, որ ինչ­պես Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը սկսում է յուր ի­րա­կա­նա­ցումն այս աշ­խար­հում և ստա­նա­լու է յուր կա­տա­րու­մը հան­դեր­ձյալում, այն­պես էլ յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի ա­ճում, զար­գա­նում է այս աշ­խար­հում, որպեսզի յուր կա­տա­րումն ստա­նա հան­դեր­ձյալ կյան­քում: Եվ ինչ­պես որ Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունն ի­րա­կա­նա­նում է հավա­տա­ցյալ ան­հա­տի սրտում ու ե­կե­ղե­ցի դարձ­նում նո­րան[2] և ա­պա ճշմա­րիտ հավա­տա­ցյալի վրա հիմն­վում է յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցին` որ­պես յուրա­քան­չյուր ա­ռաք­յալի և ավե­տա­րան­չի վրա[3], այն­պես էլ Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը հաստատ­վում է երկ­րում նախ` ե­կե­ղե­ցու մեջ ի­րա­գոր­ծվելով, և ա­պա` յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցու վրա հաստատ­վում է հան­դեր­ձյալ փա­ռաց ար­քա­յու­թյունը: Ուստիև Ս. Գրի­գոր Նա­րե­կա­ցին հար­մարա­պես հա­մե­մա­տում է մար­դուն յուր ե­կե­ղե­ցու հետ. «Ի­մա­նա­լին` խոր­հուրդ հոգ­ւոյս, և շօշա­փե­լին` պատ­կեր մարմ­նոյս»: Այս­պես և ինչ­պես որ յուրա­քան­չյուր հավա­տա­ցյալ ան­հատ թե՛ բաղ­կա­ցու­ցիչ և թե՛ գոր­ծու­նյա ան­դամ է յուր ե­կե­ղե­ցում (Ա Կոր., ԺԴ 12. Բ Կոր., ԺԲ 12), այն­պես էլ յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի բաղ­կա­ցու­ցիչ և գոր­ծու­նյա տարր է Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան: Ան­հա­տով է ի­րա­կա­նա­նում ե­կե­ղե­ցին, և ե­կե­ղե­ցով է ի­րա­կա­նա­նում Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը, ինչ­պես չի կա­րող ե­կե­ղե­ցի լի­նել ա­ռանց ան­հատ­նե­րի, այն­պես էլ չի կա­րող Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը լի­նել ա­ռանց ե­կե­ղե­ցի­նե­րի: Ան­հա­տը մոտե­նում է Աս­տու­ծո, հա­ղոր­դա­կից է լի­նում նո­րան, ստա­նում է Քրիս­տո­սի փրկու­թյունը, վա­յե­լում է աստվա­ծա­յին շնորհ­նե­րը և աստվա­ծա­յին կյանք վա­րում մի­միայն ե­կե­ղե­ցով: Ըստ այսմ և ե­կե­ղե­ցին ներ­կա­յաց­նում է Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը յուր մեջ, Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան մասն է կազ­մում, տա­րա­ծում է Քրիս­տո­սի փրկու­թյունը, բաշ­խում է աստվա­ծա­յին շնորհ­նե­րը և աստվա­ծա­յին կյանք է ընդ­հան­րաց­նում մի­միայն ան­հա­տով: Այդ­պես և Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունն ի­րա­կա­նաց­նում է մար­դու կո­չու­մը յուր ե­կե­ղե­ցով: Ու­րիշ խոս­քով` ե­կե­ղե­ցին միաց­նում է յուր բո­լոր հավա­տա­ցե­լոց ի մի գլուխն Քրիս­տոս, և դար­ձյալ Քրիս­տո­սի հաստա­տու­թյունը լի­նե­լով` տա­րա­ծում, սփռում է աստվա­ծա­յին շնորհ­ներն յուր բազ­մա­թիվ որ­դի­նե­րի մեջ: «Ոչ ե­թէ Տէր վասն մա­սինն միայն եկն յաշ­խարհ, այլ վասն ա­մե­նայն մա­սանց աշ­խար­հիս. Բժշկեաց զմի մասնն, զի ի ձեռն միոյ մա­սինն ուս­ցին ա­մե­նայն մա­սունքն ըն­թա­նալ առ նոյն բժիշկն», - ա­սում է Ս. Ե­ղի­շեն: (Ա Կոր., ԺԴ 23): Այս է նաև մարդ­կա­յին պատ­մու­թյան բնա­կան ըն­թաց­քը, ըստ ո­րում` միա­ցեղ, միա­լե­զու, միաբ­նույթ և պատ­մա­կա­նա­պես միա­կեն­ցաղ ան­հատ­նե­րից կազմ­վում է ազ­գը, որ հառաջ է գնում ան­հատ­նե­րի աշ­խա­տան­քով, և ո­րի շնորհ­նե­րը վա­յե­լում է յուրա­քան­չյուր ան­հատ, հա­պա ո­րոշ ազ­գե­րից կազմ­վում է ամ­բողջ մարդ­կու­թյուն, ո­րը հառաջա­դի­մում է ազ­գե­րի հառաջա­դի­մու­թյամբ, և ո­րի հառաջա­դի­մու­թյան ար­դյունք­նե­րը վա­յե­լում են և ա­ռան­ձին ազ­գե­րը: Հե­տևա­բար աշ­խար­հի ըն­թաց­քը ան­հա­տա­կան հիմ­քի վրա է հաստա­տված. այդ­պես է և Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունն, ո­րի հիմք կազ­մող ան­հա­տը հավա­տա­ցյալն է ու յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի, և ո­րի շնորհ­նե­րը ստա­նում է ան­հա­տը յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցով: Ազ­գու­թյունն ու ե­կե­ղե­ցու ազ­գայ­նու­թյունը անխ­զե­լի տար­րեր են տիե­զե­րա­կան կյան­քի մեջ:

Այս ա­մե­նից ինքնըստինքյան բղխում է և ե­կե­ղե­ցու գա­ղա­փա­րը: «Ե­կե­ղե­ցի» հու­նա­րեն է և բա­ռա­ցի նշա­նա­կում է ժո­ղով, իսկ ըստ գոր­ծա­ծու­թյան` նշա­նա­կում է միա­բա­նու­թյուն Քրիս­տո­սի այն ճշմա­րիտ հավա­տա­ցյալ­նե­րի, ո­րոնք հաստա­տված «ի վե­րայ հի­ման ա­ռա­քե­լոց և մար­գա­րէից» մի հավատ­քով, մի մկրտու­թյամբ, մի հո­գով պաշ­տում և դավա­նում են Ս. Եր­րոր­դու­թյունը մի Աս­տված և մի Տեր ու միա­ցած են ի­րար և Աս­տու­ծո հետ մի ան­կեղծ սի­րով ու երկ­նավոր կոչ­ման մի հաստա­տուն հուսով (Եփ., Դ 3): «Ե­կե­ղե­ցի մեզ ոչ ցու­ցա­նէ պա­տուի­րանն Աս­տու­ծոյ, որ ի քա­րանց եւ ի փայ­տից է շի­նեալ, այլ զհա­ւա­տով շի­նեալ զազգս մարդ­կան ի վե­րայ վի­մին հաստա­տու­թեան: Ա­պա ու­րեմն ճշմա­րիտ հա­ւատն է Ե­կե­ղե­ցի, որ գու­մա­րէ եւ շի­նէ զմեզ ի մի միա­բանու­թիւն գի­տու­թեան Որդ­ւոյն Աս­տու­ծոյ», - ա­սում է Ս. Սա­հա­կը: Ու­րեմն ճշմա­րիտ կեն­դա­նի հավատքն է էա­կան տե­ղը բռնում, նա է ե­կե­ղե­ցի կազ­մո­ղը և դեպի ամեն կողմ հույս ու սեր ծավա­լո­ղը, այն­պես, որ ըստ Ս. Գրի­գոր Լու­սավոր­չին` «Եւ հա­ւա­նու­թիւն հա­ւա­տոյ եւ սուրբ սի­րոյն հա­ւա­սա­րու­թիւն յոր կողմ յոր­դո­րի, զա­մե­նայն հա­ւա­նեալսն ի Քրիս­տոս ժո­ղո­վէ» (Հաճ., ԺԱ 172): Հավատքն է միաց­նում ա­մեն­քին և հավատքն է մի հո­գի և մի հոտ կազ­մում Աս­տու­ծո ա­ռաջ, այլև հավատքն է նաև ամեն տեղ ե­կե­ղե­ցի­ներ կա­ռու­ցա­նում և ամեն ազ­գի յուր ե­կե­ղե­ցին միա­լե­զու ու միա­խոր­հուրդ հաստա­տում: Այս է պատ­ճառն, որ Աս­տու­ծո Հին Ուխ­տով միա­ցած ժո­ղո­վուրդն էլ կոչ­վում է ե­կե­ղե­ցի, միայն Նա­հա­պե­տա­կան և ա­պա` Իս­րա­յելյան ե­կե­ղե­ցի: Մով­սի­սի ժա­մա­նա­կինն էլ կոչ­վում է ըն­դօ­րի­նա­կան (նա­խա­տիպ) ե­կե­ղե­ցի, ո­րի մարմ­նա­ցումն և իս­կու­թյունը Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցին է, վասնզի ըն­դօ­րի­նա­կան ե­կե­ղե­ցին յուր ա­ռավել զգա­լի ձևա­կեր­պու­թյամբ հավատք և ավե­տիք էր միայն ներշն­չում, մինչ­դեռ Քրիս­տո­սի իս­կա­կան ե­կե­ղե­ցին հավատք է վա­ռում և շնորհք տա­լիս փրկու­թյան լու­սո մեջ: Ըստ ո­րում և «Ե­կե­ղե­ցի ե­ռայ հրով աստուա­ծա­յին Հոգ­ւոյն, որ կի­զիչ է մե­ղաց եւ ո­ռո­գիչ հոգ­ւոց հա­ւա­տա­ցե­լոց Քրիս­տո­սի» (Գրի­գոր Ար­շար., 48. Ս. Հովհ. Ի­մաստ., 132-135):

Եվ ո­րով­հե­տև ան­հատն է Աս­տու­ծո ա­րար­չա­կան գոր­ծի նպա­տա­կը, Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունն է այդ նպա­տա­կի ի­րա­գոր­ծումն և դար­ձյալ ան­հատն է նո­րա սկզբնավո­րու­թյան հիմ­քը, ուս­տի հավատքն է, որ ան­հա­տին թե՛ հիմք է դարձ­նում, թե՛ նպա­տակ և թե՛ նո­րա կոչ­ման ի­րա­գոր­ծումն է դեպի կա­տա­րու­մը վա­րում: Բայց մենք գի­տենք, որ Քրիս­տոս է յուր ար­քա­յու­թյան սկիզբն ու կա­տա­րա­ծը, այբն ու ֆեն, յուր ե­կե­ղե­ցու հիմքն ու գլու­խը, վեմն ու կա­տա­րը, կյանքն ու փրկու­թյունը[4]. ա­հա և ան­հա­տը ե­կե­ղե­ցու հիմք, վեմ ու նպա­տակ է դառ­նում` միա­նա­լով յուր հավատ­քով Քրիս­տո­սի հետ (Ա Պետ., Բ 5): Հավատ­քով ան­հա­տի մեջ է բնակ­վում Քրիս­տոս և ինքն, իս­կա­կան վեմ լի­նե­լով, վեմ է դարձ­նում նո­րան յուր ե­կե­ղե­ցուն[5] և նույն ան­հա­տին տա­նում դեպի նո­րա կոչ­ման ի­րա­կա­նա­ցու­մը յուր ար­քա­յու­թյան մեջ: (Ե­ղի­շե, 328, 348): Հավատ­քով ան­հա­տը դառ­նում է Աս­տու­ծո տա­ճա­րը, հավատ­քով ան­հատ­նե­րը մարմ­նա­կան միու­թյան պայ­ման­նե­րի մեջ միա­նում են և դառ­նում Աս­տու­ծո ե­կե­ղե­ցին և հավատ­քով յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի դառ­նում է Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան գործունյա և կեն­դա­նի տի­պարն ու տար­րը, ըստ ո­րում` «Մեք թէ­պէտ եւ մարմ­նով յերկ­րի եմք, այլ հա­ւա­տովք յեր­կինս եմք շի­նեալ», - ա­սում է Ս. Վար­դան Մա­մի­կո­նյանը (Եղիշե, 79): Եվ ո­րով­հե­տև Ե­կե­ղե­ցու վեմը Քրիս­տոս է, ե­կե­ղե­ցին Քրիս­տո­սի մար­մինն է և ե­կե­ղե­ցու գլու­խը դար­ձյալ Քրիս­տոս է, ուստիև մենք, հավատ­քով հաստա­տվելով այդ վեմի վրա, այդ մարմ­նի մի ան­դա­մը դառ­նա­լով և այդ գլխի տակ կա­ռա­վա­րվելով, անվր­դով և ան­շար­ժե­լի ենք դառ­նում այս աշ­խար­հի բո­լոր հե­ղեղ­նե­րի ու հող­մե­րի մեջ, ան­խո­տոր է դառ­նում մեր կյանքն և ան­շե­ղլի մեր ըն­թաց­քը դեպի փա­ռաց ար­քա­յու­թյունը:

Այդ­պես և ե­կե­ղե­ցին հաստա­տուն է այդ վեմի վրա, որ է Քրիս­տոս, սնունդ է առ­նում յուր աճ­ման ու զար­գաց­ման հա­մար մի որ­թից, որ է Քրիս­տոս և յուր բո­լոր կյան­քում և ըն­թաց­քում հոդ­վում ու պատ­շաճ­վում է աշ­խար­հի բո­լոր պատ­մա­կան հան­գա­մանք­նե­րի մեջ Քրիս­տո­սով տրված Ս. Հո­գով: Ե­կե­ղե­ցու այս­պի­սի ա­պա­հով կյան­քը պայ­մա­նավո­րված է մի­միայն այն կար­գադ­րու­թյամբ, որ ա­րավ Քրիս­տոս, այն է` նո­րա ա­ռա­քե­լոց վա­ռվելո­վը Ս. Հո­գու հեղ­ման տակ (Գործք, Ա 4. Ղուկ., ԻԴ 49), նո­րա ա­ռա­քե­լոց ե­կե­ղե­ցու հիմ­նադ­րու­թյամբ և կազ­մա­կեր­պու­թյան շնոր­հա­գոր­ծու­թյամբ: Նո­րա յուրա­քան­չյուր ա­ռա­քյալի ստա­ցած մեծ շնորհ­նե­րով է ա­ճել յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի, և նո­րա յուրա­քան­չյուր ա­ռա­քյալի ստա­ցած շնորհ­նե­րի ա­ճու­մով է պայ­մա­նավոր­ված յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցու ամ­բողջ կյանքն ու ա­պա­գան: Ոչ մի ժո­ղով չի կա­րող ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցի կո­չվիլ, ե­թե կազ­մա­կեր­պու­թյուն չէ ստա­ցել ա­ռա­քե­լա­կան աղ­բյուրից. ոչ մի ե­կե­ղե­ցի չի կա­րող ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցի կո­չվիլ, ե­թե չէ հաստա­տվել ա­ռա­քե­լոց վրա. ոչ մի ե­կե­ղե­ցի չի կա­րող ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցի կո­չվիլ, թե չէ ու­նե­ցել յուր ա­ռա­քե­լոց մի­ջո­ցով շնոր­հա­բաշխ հո­գե­գա­լուս­տը, և ոչ մի ե­կե­ղե­ցի չի կա­րող հաստա­տու­թյուն ու­նե­նալ, ե­թե հաս­տատ­­ված չէ մի վեմ Քրիս­տո­սի վրա և մի գլուխ Քրիս­տո­սի ներ­քո: Ե­կե­ղե­ցին սկսվում է Քրիս­տո­սով, հիմն­վում է Ս. Հո­գու գալստյամբ ա­ռա­քե­լոց մեջ[6], հիմ­նադր­վում է յուրա­քան­չյուր ա­ռա­քյալի ձեռ­քով և յուր ճշմա­րիտ զար­գաց­ման ըն­թացքն է ստա­նում ամեն մի ա­ռա­քյալի ճշմա­րիտ ու շնոր­հա­վառ հաջոր­դու­թյամբ: Ա­հա այս է ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցու ծագ­ման, աճ­ման, ծաղկ­ման և զար­գաց­ման ըն­թացքն ու ուղ­ղու­թյունը: «Ար­գանդ ո­րո­վայ­նի սո­րա ա­ւա­զանն կեն­դա­նա­նար, ի պար հար­սա­նեաց սո­րա դասք ա­ռա­քե­լոցն» (Ս. Գր. Նա­րեկ.):

Ե­կե­ղե­ցու հիմ­նադ­րու­թյան և կյան­քի այդ սկզբուն­քից պար­զա­պես հե­տևում է, որ նո­րա էու­թյան ան­խախ­տու­թյունն ևս ա­պա­հո­վված է Ս. Հո­գու խնա­մա­ծու­թյամբ[7]: Կյան­քի հան­գա­մանք­ներն ու մարդ­կա­յին մո­լո­րու­թյուն­նե­րը կա­րող են զա­նա­զան պա­րա­գա­նե­րով բար­դել ե­կե­ղե­ցու վի­ճա­կը, նորա ժա­մա­նա­կա­կան ու տե­ղա­կան պայ­ման­նե­րը մին­չև ան­գամ թյուր ձևա­կեր­պու­թյուն­նե­րի մեջ դնել, սա­կայն այ­դով Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցու էու­թյունը չի խոր­տա­կվիլ: Հա­ճախ կլի­նին թյուրու­թյուն­ներ ու մո­լո­րու­թյուն­ներ, մա­նավանդ որ այ­դոնք ա­զատ կամ­քի հե­տևանք են` որ­պես տե­սանք նա­խըն­թա­ցում, և ինչ­պես էլ կլի­նին, կծա­ռա­յեն հավա­տա­ցե­լոց ու ճշմար­տու­թյան կազ­դուր­ման ու զորաց­ման, կամ աստ­վա­ծա­յին գոր­ծի մշակ­նե­րի շա­տա­նա­լուն զարկ կտան, այլև այն ժա­մա­նա­կի ու տե­ղի պա­րա­գա­յով, ո­րոն­ցով այ­դոնք հառաջա­ցել են, Քրիս­տոս դար­ձյալ ճշմար­տու­թյան ձայ­նը կբարձ­րաց­նե և մո­լո­րու­թյունն, յուր զար­գաց­ման ծայ­րին հասց­նե­լով, բնա­կա­նա­պես կխոր­տա­կէ: Հե­տևա­բար աշ­խար­հի բո­լոր ա­նո­ղոք խառ­նա­շփո­թու­թյանց մեջ Քրիս­տո­սի Ե­կե­ղե­ցին հաղթող դուրս կգա և կգնա դեպի յուր կա­տա­րու­մը: «Որ­պէս ճա­ռա­գայթք ա­րե­գա­կան յա­ռաջ ըն­թա­նան եւ զկնի ծա­ւա­լին, այս­պէս յա­ռաջ ճշմար­տու­թիւն էու­թեանն ան­փո­փոխ իս­կու­թեանն» (Հաճ., Գ 83): Աս­տված սրբու­թյան հետ է, ու­րեմն նա նո­րա հետ է, որ միա­նում է ճշմար­տու­թյան ու սրբու­թյան հետ և կռվում խավա­րի, տգի­տու­թյան և անսր­բու­թյան դեմ: Այս այն­քան ակ­նե­րև է, որ ան­հավատ պար­սիկ­նե­րին ան­գամ ծանոթ էր, երբ Վա­հան Մա­մի­կո­նյանն ա­սում էր. «Ես եւ ար­դա­րու­թիւն ուխ­տա­պա­հու­թեանն ի միա­սին կռուիմք, եւ դու եւ ուխ­տա­զան­ցու­թեանն ստու­թիւն ի միա­սին էք. եւ արդ` դու ինձ զիա՞րդ կա­րես յաղ­թել»[8]:

Ա­սա­ցինք, որ ե­կե­ղե­ցին, ինքն յուր մեջ Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ի­րա­կա­նա­ցու­մը լի­նե­լով, միան­գա­մայն և ի­րա­կա­նա­ցու­ցիչ հաստա­տու­թյուն է: Ըստ այսմ` Քրիս­տոս յուր ե­կե­ղե­ցուն է հանձ­նել Ս. Հո­գու շնոր­հաց բաշ­խու­մը, ս. խոր­հուրդ­նե­րի ար­ժա­նա­ցումն ու նո­ցա մի­ջո­ցով հառաջաց­րած նո­րոգ կյան­քի հո­գա­տա­րու­թյունը, խնա­մա­ծու­թյունն ու քա­ջա­լե­րու­թյունը: Բնա­կա­նա­բար Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցու նպա­տակն է` տա­րա­ծել ու զար­գաց­նել Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը ներ­քուստ և ար­տա­քուստ, այ­սինքն` աստվա­ծա­յին սերմն սեր­մա­նել մարդ­կանց սրտե­րում, շա­հեց­նել ու շա­հեց­նել տալ Քրիս­տո­սի հավա­տա­ցած տա­ղան­դը, աշ­խա­տե­լով, որ դո­քա մեկեն հա­րյուր ու հա­զար պտուղ­ներ տան, ու ձգտել ար­մա­տա­խիլ ա­նել աշ­խար­հի չա­րու­թյուն­նե­րը: Ու­րեմն ե­կե­ղե­ցու գոր­ծու­նեու­թյունը պա­տե­րազ­մա­կան է, ըստ ո­րում` նա դրա­կա­նա­պես մար­դիկ է ծնում, Աս­տու­ծո որ­դիք դարձ­նում, շնոր­հա­գոր­ծում դեպի ճշմա­րիտ կյանք ու տա­նում դեպի փա­ռաց ար­քա­յու­թյունն, իսկ բա­ցար­ձա­կա­պես կռվում է սա­տա­նա­յի իշ­խա­նու­թյան դեմ, հա­լա­ծում է խավա­րը, չքաց­նում է չա­րու­թյան ար­մատն ու մտցնում ճշմար­տու­թյան ա­զա­տու­թյունը մարդ­կանց սրտե­րի մեջ` մեղ­քի գե­րու­թյունը խոր­տա­կե­լով:

Այս պա­տե­րազ­մա­կան գոր­ծու­նեու­թյան պատ­ճա­ռով ե­կե­ղե­ցին կոչ­վում է զի­նվո­րյալ, որ զի­նված է Ս. Հո­գու զեն­քով զա­նա­զան փոր­ձու­թյանց, սխա­լանք­նե­րի ու թու­լու­թյան դեմ, որ ղե­կա­վար­վում է յուր ա­մե­նա­զոր թա­գավո­րի պաշտ­պա­նու­թյամբ և ա­ռաջ­նորդ­վում է պա­տե­րազ­մի դաշ­տով դեպի հաղթա­նակ ու փառք (Եփ., Զ 10-19). Քրիս­տո­սով հաղթա­նակ տա­րած հան­գու­ցյալ սրբերն էլ հրեշ­տա­կաց հետ կոչ­վում են Անդ­րան­կաց կամ Հաղ­թա­կան Ե­կե­ղե­ցի, որ վա­յե­լում է երկ­նավոր փա­ռաց խնդու­թյունն ու խա­ղա­ղու­թյունը[9]: Անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցին բա­ժա­նված է զի­նվոր­յալից մի­միայն մարմ­նա­պես, ըստ ո­րում, մի հավատքն ու մի ան­ցյալը կա­պում է դո­ցա միու­թյան մեջ, այն­պես որ ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցին զի­նվո­րյալի է և ոչ ա­ռանց հաղթա­կա­նի: Այլև հաղթա­կան ե­կե­ղե­ցին զի­նվո­րյալի հաղթու­թյան ե­րաշ­խիքն է, իսկ զի­նվո­րյալ ե­կե­ղե­ցին` հաղթա­կա­նի հան­դե­սը: Դո­ցա­նից մեկն ու մեկի չլի­նե­լը ժխտում է ե­կե­ղե­ցու էու­թյունն և այն փրկա­գոր­ծա­կան ըն­թաց­քը, ո­րով ե­կե­ղե­ցին տա­նում է մար­դուն դեպի հան­դեր­ձյալը յուր ան­հատ ճա­նա­պար­հով և ա­պա­հո­վու­թյամբ:

Զի­նվո­րյալ ե­կե­ղե­ցին ևս իբ­րև Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ի­րա­կա­նա­ցումն, յուր ան­դամ­նե­րի մեջ որևիցե ար­տա­քին դա­սա­կար­գու­թյուն չու­նի, այլ ա­մենքն ևս մեկ են, և յուրա­քան­չյուրն յուր ա­ռավե­լու­թյունը ստա­նում է Աս­տու­ծո ա­ռաջ մի­միայն յուր կեն­դա­նի հավատ­քի զորու­թյամբ ու հան­դի­սով: Յու­րա­քան­չյուրն, ըստ չափ ու կա­րո­ղու­թյան շա­հեց­նե­լով յուրյան հանձ­նված քան­քա­րը, փայ­լում է մի­միայն աստվա­ծա­յին այն շնորհ­քով, ո­րին ինքն ըն­դու­նակ է դառ­նում և ար­դյունավո­րել է կա­րո­ղա­նում[10]: Վաս­ն ո­րո և Ս. Հայ­րերն ա­սում են առ Աս­տված. «Գո­հա­նամք զքէն, Փրկիչ, որ ի հօ­տէն Ս. Գրի­գո­րի զոչ­խարսն ա­ռա­ւել, քան զհո­վիւս բա­նա­ւորս ա­րա­րեր, եւ զա­շա­կերտս ի ժո­ղովր­դե­նէն ա­ռա­ւել, քան զվար­դա­պետս յօ­րի­նե­ցեր գի­տունս» (Փարպ., 271): Սա­կայն զին­վո­րյալ ե­կե­ղե­ցին, Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ի­րա­կա­նա­ցու­ցիչ հաստա­տու­թյունը լի­նե­լով, ու­նի և յուր պաշ­տոնա­տար կամ ու­սու­ցա­նող ան­դամ­նե­րին, ո­րոնք սկզբից իսկ զա­նա­զան ա­նուն­ներ են կրել, ինչ­պես են ա­ռա­քյալք, ավե­տա­րա­նիչ, տե­սուչ կամ ե­պիս­կո­պոս, վար­դա­պետ, ե­րեց, սրբու­թյան պաշ­տոնյա, հո­վիվ, Աս­տու­ծո կամ Տի­րոջ ծա­ռա, Քրիս­տո­սի պատ­գա­մավոր, ե­կե­ղե­ցու հրեշ­տակ, Աս­տու­ծո խորհր­դոց կամ շնոր­հաց տնտես կամ հա­զա­րա­պետ, Աս­տու­ծո այր, ճրագ, աղ[11] և այլն, ո­րոն­ցից յուրա­քան­չյուրն ար­տա­հայտում է հո­գևոր պաշ­տոնյա­յի մի պար­տավո­րու­թյունը կամ նշա­նա­կու­թյունը: Սո­քա ու­րեմն ա­ռավե­լա­գույն շնորհ են ստա­նում` ըստ կոչ­ման և ըստ ձեռ­նադ­րու­թյան, ուստիև ա­ռավե­լա­գույն պարտ­յաց են­թա­կա են ու պա­տաս­խա­նա­տու[12]: Նո­քա հո­գա­ցող են ոչ միայն յուրյանց ան­ձանց, այլև այն ա­մեն­քի հա­մար, ո­րոնց բա­րե­կե­ցու­թյան պա­տաս­խա­նատ­վու­թյունը ստա­ցել են Աստ­վա­ծած­նից[13]: Այս ուղ­ղու­թյան ու ձգտման կեն­դա­նի հիշե­ցու­ցիչն է վա­նա­կան միու­թյունն, որ մարմ­նաց­նե­լով յուր մեջ ճշմա­րիտ եղ­բայ­րու­թյուն, նվիր­վում է ժո­ղովր­դի կրթու­թյան և կա­րոտյալ­նե­րի ու տան­ջվող­նե­րի օգ­նու­թյան, մխի­թա­րու­թյան և ա­մոք­ման գոր­ծին:

Նո­ցա հո­գա­ցո­ղու­թյան են­թար­կված մասն էլ ժո­ղո­վուրդն է, որ կոչ­վում է հոտ, ոչ­խարք, գառ­ներ, եղ­բայր­ներ, Տի­րոջ ժո­ղո­վուրդ, ար­քա­յու­թյան որ­դիք, Աս­տու­ծո որ­դիք և այլն, և այդ ա­նուն­նե­րից ամեն մեկն ար­տա­հայտում է այն վե­րա­բեր­մուն­քը, որ պետք է ու­նե­նա ժո­ղո­վուր­դը դեպի Քրիս­տոս և դեպի աստվա­ծա­յին պատ­­վի­րան­նե­րը: Սա­կայն այս մի կտրա­կան բա­ժա­նումն չէ, այլ թե՛ պաշ­տոնա­տար դա­սը և թե՛ ժո­ղո­վուր­դը կազ­մում են Քրիս­տո­սի հոտը: Դո­քա ի­րա­րից տար­բեր­վում են այ­նով, որ ա­ռա­ջինն ու­նի ձեռ­նադ­րու­թյուն և, ըստ ձեռ­նադ­րու­թյան, ո­րոշ պաշ­տոն ե­կե­ղե­ցում, մինչ­դեռ միևնույն են այ­նով, որ եր­կու­քի կո­չումն էլ նույն է, այ­սինքն` ըստ յուրով­սանն աշ­խա­տա­նաց ու գի­­տու­թյան և ըն­դու­նած շնորհ­նե­րին ու­սում­նա­սի­րել ճշմար­տու­թյունը, գոր­ծել, գոր­ծակ­ցել Աս­տու­ծո և տարածել ու զարգացնել Աստուծո ար­քա­յու­թյունը: Այս­պես և ա­ռա­քյալ­նե­րը նույնիսկ վճռա­կան դեպ­քե­րում յուրյանց հավա­տա­­ցե­լոց ժո­ղո­վի հետ հո­գու միու­թյամբ էին գոր­ծում (Ա Կոր., Ե 4):

Ե­կե­ղե­ցու էու­թյունն ու մեծ նշա­նա­կու­թյունը խոս­տո­վա­նում է դռնբա­ցե­քի հան­դի­սին` փրկու­թյան դռան բա­ցու­մը խնդրող ժո­ղովր­դի կող­մից. «Սա է մեզ մայր ա­նա­րատ, եւ ի սմա­նէ ծնա­նիմք որ­դիք լու­սոյ եւ ճշմար­տու­թեան. եւ սա է մեզ յոյս կե­նաց, եւ սո­վաւ գտա­նեմք զփրկու­թիւն հոգ­ւոց, եւ զի սա է մեզ ճա­նա­պարհ ար­դա­րու­թեան, եւ սո­վաւ ե­լա­նեմք առ Քրիս­տոս հայրն մեր երկ­նա­ւոր»[14]: Ըստ ո­րում և ե­կե­ղե­ցին յուր բո­լոր գո­յու­թյամբ ներ­կա­յաց­նում է Աս­տու­ծո երկ­նավոր ար­քա­յու­թյունն երկ­րի վրա, այն­պես որ Ս. Հովհան Ի­մաստա­սերը ի­րավամբ գրում է. «Քա­հա­նա­յա­պետն, որ ի սմա, բաշ­խէ զշնորհս ճշմա­րիտս, օ­րի­նակ է մե­ծի քա­հա­նա­յա­պե­տին, յոր­մէ վտակն ան­մա­հու­թեան Հո­գին Սուրբ կեանս եւ ան­մա­հու­թիւն բաշ­խէ մարդ­կան: Եւ դասք պաշ­տօ­նէից ո­րո­շեալ ի սմա` երկ­նայ­նոցն դա­սուց զա­նա­զան ու­նո­ղաց զդաս եւ զպաշ­տօն նշա­նա­կա­բար ու­նին զօ­րու­թիւն...»[15]: