Հա­յաս­տա­նյայց Սուրբ Ե­կե­ղե­ցին և Ա­մե­նայն Հա­յոց Հայ­րա­պե­տու­թյու­նը

[1] Փարպ., 270. հմմտ. Շար. Ս. Ղևոնդյանց, էջ 574. «Որ յառաջագոյն սահմանեցեր զփրկութիւն Հայաստանեայց` շնորհելով մեզ հրաւիրակ զերանելին զսուրբ Գրիգոր, օրհ­­նեմք զքեզ ընդ զօրս անմարմնականացն Հայր Ամենակալ: Որ նորին դաւանու­թեամբն խաչակից քեզ ընտրեցեր զդասս քահանայիցն, շնորհաբաշխ օծութեամբ կար­գեալ հովիւս եւ վարդապետս, գովեմք զքեզ ընդ զօրս անմարմնականացն Որդիդ Միա­ծին: Որ մաքրութեամբ աւազանին եւ փրկական հաղորդութեամբ` զզինուորեալսն անուանդ քո` պայծառացեալ արեամբն իւրեանց յաղթող մարտիւ պսակեցեր, բարե­բանեմք զքեզ ընդ զօրս անմարմնականացն` Հոգիդ ճշմարիտ»:

[2] «Ես եմ որթն ճշմարիտ, եւ Հայր իմ մշակ է: Ամենայն ուռ, որ յիս է եւ ոչ բերէ պտուղ` կտրէ զնա. եւ ամենայն, որ բերէ պտուղ` սրբէ զնա, զի առաւել եւս պտղաբեր լիցի: Դուք արդէն իսկ սուրբ էք վասն բանին, որ խօսեցայ ընդ ձեզ: Կացէք յիս եւ ես` ի ձեզ. որպէս ուռն ոչ կարէ պտուղ բերել յանձն է իւրմէ, եթէ ոչ իցէ հաստատեալ յորթն, նոյնպէս եւ դուք` եթէ ոչ յիս հաստատեալ իցէք: Ես եմ որթ եւ դուք` ուռ, որ հաստատեալ է յիս եւ ես` ի նա, նա բերէ պտուղ յոյժ, զի առանց իմ ոչինչ կարէք առնել: Եթէ ոք ոչ է հաստատեալ յիս, ել նա արտաքս իբրեւ զուռն եւ ցամաքեցաւ, եւ ժողովեն զնա եւ ի հուր արկանեն, եւ այրի: Եթէ կայցէք յիս եւ բանք իմ ի ձեզ կայցեն, զոր ինչ կամիցիք` խնդրեսջիք, եւ լինիցի ձեզ: Յայսմիկ փառաւորեցաւ Հայր իմ, զի պտուղ յոյժ բերիցէք եւ եղիջիք իմ աշակերտք: Որպէս սիրեաց զիս Հայր, եւ ես սիրեցի զձեզ. հաստատուն կացէք ի սէր իմ: Եթէ պահիցէք զպատուիրանս իմ, կացջիք ի սէր իմ. որպէս ես զպա­տուիրանս Հօր իմոյ պահեցի եւ կամ ի սէր նորա»: (Հովհ., ԺԵ 1-10. հմմտ. Ծննդ., ԽԹ 11. Մամբրե Վերծ., Ճառք, 69:

[3] Մատթ., Է 24-25. ԻԱ 42-44. Մարկ., ԺԲ 10. Ղուկ., Զ 48. Ի 17-18. Գործք, Գ 11. Ա Պետր., Բ 4-8. Ա Կոր., Գ 10. Ժ 4-11. «Այսուհետեւ ոչ այն ոք ինչ է, որ տնկեացն, եւ ոչ այն, որ զջուրն ետ, այլ որ աճեցոյցն Աստուած: Որ տնկեացն եւ որ զջուրն ետ` մի են, բայց իւրաքանչիւր ոք զիւր վարձս առնուցու ըստ իւրում զվաստակոց. Զի Աստուծոյ գործակից եմք, Աստուծոյ արդիւնք էք, Աստուծոյ շինած էք: Ըստ շնորհացն Աստուծոյ, որ տուեալ են ինձ, իբրեւ իմաստուն ճարտարապետ հիմնեցի, բայց այլ է, որ շինեն, այլ իւրաքանչիւր ոք զգոյշ լիցի, թէ որպէս շինիցի: Զի հիմն այլ ոք ոչ կարէ դնել, քան զե­դեալն, որ է Յիսուս Քրիստոս»: 

[4] Եփես., Բ 19-22. Բ Կոր., Զ 16:

[5] Ս. Եղիշեն գեղեցկապես ասում է հրեաներին. «Բայց բարւօք ասէր (Քրիստոս), թէ քակեցէք, քանզի ի սկզբանէ քակել եւ եթ գիտէք եւ ոչ շինել. Ահա քակեցէք զազգս արդարոցն, եւ ես այլ արդարս շինեցից ի միջի ձերում... անարգեցէք դուք զվէմն, որ էր գլուխ անկեան, եւ ես այլ երկոտասան վէմս կանգնեցի յաշխարհի ձերում, զի շինեցից զձեզ ի վերայ անշարժ հիմանն` եւ ոչ կամեցարուք»:  Ճառք, էջ 257:

[6] Հռովմ., ԺԲ 4-8. Ա Կոր., Զ 15, 19. Ժ 17. ԺԲ 12. Եփես., Ե 30. Կող., Ա 18-24. Եփես., Ա 22. Բ 20. Ա Պետր., Բ 4-10. Ա Տիմ., Գ 15:

[7] Եփես., Դ 10. Հաճ., Ի 328-352. Ընդհ., 16:

[8] Գործք, ԺԱ 28. Գաղ., Բ 10 և այլն. Հռովմ., ԺԵ 25-28. Ա Կոր., ԺԶ 1-4. Բ Կոր., Թ 1. Ը 10...:

[9] Գործք, ԺԸ, ԺԵ Գաղ., Բ 1-10...

Մամբրե Վերծանողը, ճառելով Հոգեգալստյան հրաշքն, ասում է. «Զհիմնա­դրու­թիւն եկեղեցւոյ ի նոյն Սիոն սկզբնաւորեցին: Յաղագս այսպիսի նորագործ հրաշից հրա­մայէ մարգարէն` նախքան զամենեցուն Սիոնի խնդալ»:

[10] Տե՛ս Ագաթ., էջ 85-87. Սամուել Անեցի, էջ 280-283. Եվսեբիոս, Եկ. պատմություն, VI, ԽԶ, Եղիշե, էջ 45: Յոթանասուններից և առաքելոց աշակերտներից էլ եկող, եկեղե­ցիներ հիմնող են եղել, ինչպես Ս. Եղիշե, Ս. Եվստաթեոս և այլք:

[11] «Մի՞թէ փոքր էր պատարագն, յորոյ հոտոյ լցան երկինք եւ երկիր, եւ կենդանացան զարմք եւ զաւակք տանս Հայկազանց` Արշակունեաց Պահլաւկաց: Մի՞թէ փոքր էր պար­ծանք որդւոց առ այնպիսի հայր, եթէ զշաւիղս նորա գնայցեն: Մի՞թէ թոյլ ետ այլում` հօր վեհագոյն գտանել, քան զինքն, մի՞թէ սակաւ եւ դուզնաքեայ չարչարանօք եղեւ հայր, եւ բազմութիւն որդւոց էած ի փառս...: Գրիգորիոս Լուսաւորիչ Հայոց, վասն զի այլոց ուրուք ազգի առաջնորդի ոչ կայ անունն Լուսաւորչի...»: Վարդան վարդ., Ճառ. (Սոփ., Ե 60, 78):

[12] Ագաթ., ՃԲ. հմմտ. Փարպ., 78, 87, 116. և Շահապ. ս. ժող. կանոնք:

[13] Տե՛ս և Սիմեոն Կաթուղիկոսի ճառերը «Ի գովեստ Էջմիածնի և կաթուղիկո­սու­թյան» (գրչագիր). «Եկայք ու­րեմն ո՛վ դուք, որք նստիքդ ի խաւարի, ի Լուսաւորիչս Գրի­գորիոս, զի լուսատու լիցի ձեզ: Եկեսցեն եւ աղքատքն հոգւով եւ մարմնով ի հարուստ եւ յամենառատ գան­ձապահս Գրիգորիոս, զի ընկալցին զլաւութիւն աննուազելիս: Եկես­ցեն եւ նոքա, որք ցանկան անուշահոտ ծաղկանց ի գեղեցկահոտ վարդս Գրիգո­րիոս, զի լցցին Հոգւով անմահականաւ: Եկեսցեն եւ հեռացեալքն ի յԱստուծոյ ի յօդաւորիչս Գրիգորիոս, զի սա բեւեռեսցէ ի սէրն եւ յերկիւղն Աստուծոյ: Դիմեսցին ի սա եւ ի սրբասնեալ որունս ոտիցն սորա այնոքիկ, որք խախտեալք են ի ճշմարիտ հաւատոյն, զի սա հաստատէ վերստին ի վէմն հաւատոյ Քրիստոս»: Խոսելով և Ս. Լուսավորչի տեսիլի վրա` համեմատում է Քրիստոսի այդ իջումը նորա առաջին գալստյան հետ և նկատում. «Արդ զինչ եւս քան զայս մեծ ողորմութիւն եւ յատկապէս բարերարութիւն, զոր արար Աստուած յատկօրէն մեզ` ազգիս Հայոց»: «Յարփիահրաշ լուսոյն յայնմանէ յօրինեցաւ եւ կազմեցաւ ամենագեղեցիկ խորանս հրաշալի, զմայրս հաւատոյ, զտեղիս պարծանաց, եւ զամենագով տաճարս զայս ասեմ` զՍուրբ Էջմիածին, զսա ասեմ, որոյ անունն է սքանչելի, ձեւն է անհամեմատ եւ ամենահին աննման ի բոլորի աշխարհի»:

[14] Հմմտ. Սիմեոն Կաթուղիկոս. անդ. «Զի՞նչ ելիք տեսանել ի յերկիրս յայս, եւ կամ զի՞նչ կամիք իմանալ զմայրս մեր Ս. Էջմիածին. տո՞ւն իմն մարդկան ձեռագործ. ո՛չ եւ կամ զհասարակ եկեղեցի իմն ի մարդկային ճարտարութենէ եւ ի յերկրային նիւթոյ կազմեցեալ. ոչ. եւ կամ զինչ ելիք տեսանել եւ իմանալ ի դաշտս Վաղարշապատու. զգեղեցիկ իմն շինուած, եւ կամ զնկարակերտ իմն ազնիւ` ըստ  մարմնականի եւ ըստ երեւելոյ տեսութեան միայն. ոչ, ահաւասիկ` որք այսպիսիք են, յաշխարհէ են, յաշ­խարհէ հնարակերտեցեալ եւ աշխարհականօք պճնացեալ, վասնորոյ եւ մարմնակա­նօք առ բերութեամբ վարեցեալ եւ ըստ մարմնականի տեսութեան գովեցեալ: Այլ զի՞նչ եկիք տեսանել եւ իմանալ զհոգեւոր եւ զաստուածային իմն կերտուած, եւ կամ զխորհրդաւոր երկին իմն ի յերկրի երեւեալ. այո, ասեմ ձեզ, առաւել եւս, քան զերկին...: Էջմիածին` տաճար փոքրագոյն` քան զերկինս մեծագոյն: - Էջմիածին` զարդ եկեղե­ցեաց, պար­ծանք Հայաստանեայց, արեգակն պայծառագոյն եւ լուսաւորող տանս Արա­մեան: Էջ­միածին` ծնող հոգեւոր, մայր շնորհասուն, համալսարան իմաստութեան, վարժարան գիտ­նոց եւ նիւթ քարոզողացն»:

[15] Տե՛ս և իմ Հայաստանյայց Եկեղ. Ս. Կարգը, 1897, էջ 122, հմմտ. Մխիթ. Սկև­ռա­ցի, անդ. 67. Միք. Ասորի, Պատմ., էջ 32. Ստեփ. Ուրպ., Ողբ ի Ս. Կաթուղիկե, Թիֆ., 1885, Թովմ. Մեծոփեցու Հիշատարականը, Թիֆլիս, 1892:

[16] Ագաթ., էջ 439, 145:

[17] Տեսիլ Ս. Գրիգոր Լուսավորչի, անդ. 438. հմմտ. Փարպ., 160, 179-180, 387, 539. «Գրի­­գորիոս, արթուն կամ հսկող յաւազանէ կոչեցեալ անուամբ, արթնագոյն եւ սիրով եւ հովուական բանիւք, անդադար զհոգեւորս ուղղելով բարբառ, ի բացեայ հեռի պահէր զանմարմին գազանն: Քանզի քաջ հովուին` քաջ եւ ճշմարիտ գոլ աշակերտ. ուղղէ այժմ աղօթիւք առ Քրիստոս, եւ զայժմու ուսմանց սխալմունս` ձայնիւ եւ գաւազանաւ, երբեմն կոչելով քաղցր ձայնիւ եւ երբեմն սաստելով, զերկոսեան ի Հոգւոյն բանից»: Հովհ. Սարկ. վարդ., Ճառ., 35:

Ս. Գրիգոր «մարգարէիցն է համապատիւ եւ առաքելոցն զուգահաւասար եւ աստուա­ծազգեաց հարցն սրբոց համանման: Վասնորոյ հայր կոչեմք, զի ծնաւ զմեզ բա­նիւն ճշմարտութեան եւ սնոյց անհամեմատ գթութեամբ առատութեան իւրոյ, եւ աճե­ցոյց ուղղափառ հաւատոյն դաւանութեամբ. զի որպէս մի է Հայրն մեր եւ զամենայն բա­րիս յանձն իւր տպաւորեաց, այսպէս մի է եւ միակրօն ազգն Հայոց, եւ ամենայն գե­րազանց պարգեւօք մեծարեալ եղեն»: Հովհ. Սկևռացի, Ճառ ի Ս. Գրիգոր Լուսավորչին, էջ 101-102:

[18] Տե՛ս և Ս. Գր. Տաթ., Հարց., պրակ. Ե, Թ, Ժ. 537, 546:

[19] «Որ եղեւ ծնող մեր` ըստ Աւետարանին եւ եբաց մեզ զդուռն լուսոյ ճշմարիտ աս­տուա­­ծագիտութեան, որ ի նորին ճգնողական աղօթիւքն անարատ եւ ուղիղ մնաց հաւատս մեր. եւ ոչ ուստեք յաղթեաց բռնութիւն հերձուածողացն, ոչ Հայրապետ կարաց դնել նորաձեւ կարգ ինչ, ոչ թագաւոր, եւ ոչ այլ ումեք լուաք օտար ձայնից: Սակաւ է հաւատս մեր ի փոքր փարախի, սակայն ի գայլոց անկող մնացեալ, ըստ երանելոյն աստուածաբանի: Զի մեք, զոր ինչ լուաք եւ ուսաք ի մեր Լուսաւորչէն, զնոյն պահեցաք եւ պահեմք հաստատուն եւ ուղղափառ հաւատով, եւ այր զտրամբ ելանելով եւ յանձանց ինչ ոչ յաւելաք...»: Ստ. Սյունեցի, «Թուղթ առ պատրիարքն Անտիոքայ»:

«Սուրբն Գրիգորիոս Լուսաւորիչն մեր ոչինչ թողեալ թերի յօգտակար խրատուցն, զոր ոչ եցոյց մեզ, որով մարթ եմք ապրել ի տանջանաց, եւ կենաց անվախճանից ժառանգաւոր լինել: Արդ եւ մեզ, եղբարք, պարտ է զնա ընդունել ընդ առաքեալսն եւ պատուել ընդ մարգարէսն եւ անձուկ սրտիւ սիրել ընդ մարտիրոսն, եւ ունկնդիր լինել իբրեւ աշակերտք վարդապետի, եւ ոչ աւելի ինչ, քան զհրամայեալսն ի նմանէ իմանալ ի կորուստ անձանց եւ այլոց բազմաց, զի բանք նորա կենդանի են, եւ այսօր, որ կամիցին սիրով լսել եւ հաւատով ընդունել, եւ բազում շահս գտանել ի բանից նորա: Քանզի եւ Տէրն մեր յաղագս սիրոյ նորա մինչեւ ցայսօր եւ ցյաւիտեանս խնամէ ի վերայ մեր, եւ անդրդուելի պահեաց աղօթիւք նորա զՀայաստան աշխարհս ի դառն հեր­ձուածոց հերեսիոտացն»: Գրիգոր Սարկավագապետ, Ճառ (Սոփ. Դ 156):

[20] Ամենայն հայոց Կաթուղիկոսը նախքան օծումը երդվում է հանդիսապես. «Ապա­ւի­նեալ յօգնականութիւն շնորհաց Բարձրելոյն` խոստանամ եւ ուխտեմ առաջի Ս. Սեղա­նոյս եւ աստուածընկալ Ս. Նշանացս յանձն առնուլ զպաշտօնս զայս եպիսկո­պո­սապե­տութեան Հայաստանեայցս Եկեղեցւոյ եւ բոլորապտուղ նուիրմամբ ընծայել զանձն իմ յանվթար կատարումն աստուածադիր օրինաց եւ Կաթուղիկոսական պար­տուց եւ ա­ռաջնորդել ազգիս Հայոց` ըստ ուղղափառ վարդապետութեան քրիստո­սա­կան կրօնից` ըստ մերոյս Եկեղեցւոյ դաւանութեան եւ ըստ Հայրապետական կարգաց եւ կանոնաց Աստուածպաշտութեան անստերիւր եւ անխոտոր ընթանալով յամենայնի ընդ լուսա­շաւիղ հետս գնացից արժանաժառանգ Յաջորդաց սրբոց առաքելոցն Թա­դէոսի եւ Բար­դուղիմէոսի եւ Ս. Հօրն մերոյ Գրիգորի երկրորդ Լուսաւորչի զգուշաւոր պահպա­նութեամբ իրաւանց Մայր Աթոռոյս Հայաստանեայցս» (Մաշտոց): Տե՛ս և մանրա­մասն վկայություններ Ս. Հայրապետների ու վարդապետների գրվածներից իմ աշխա­տու­թյանս մեջ «Հայաստանյայց Եկ. Սուրբ Կարգը», էջ 21-70: Հմմտ. և առաքելական ԺԹ կա­նոնը. «Կարգեցին առաքեալք եւ ետին հաստատութեամբ թէ չէ իշխանութիւն քա­հա­նայապետի կամ երիցու եւ ո՛ իցէ առաջնորդ եկեղեցւոյ առանց իւրոց պաշտօ­նակցացն առնել զիրս ինչ յեկեղեցւոջ, բայց կամօք եւ միաբանութեամբ ամենեցուն արասցեն, զոր ինչ կամինն, զի մի լիցի տրտմութիւն եւ հերձուածք ի միջի իւրեանց»: Ուստիև տարին երեք անգամ մեր Ս. Հայրապետները ժողով էին անում Եկեղեցու վիճակին լավ ծանո­թանալու համար:

[21] «Եկեղեցիք ոչ են պարգեւք թագաւորաց եւ ոչ արուեստ ճարտարութեանց, եւ ոչ գիւտք իմաստնոց, եւ ոչ աւար քաջութեան զինուորաց, եւ ոչ պատիր խաբէութիւնք դի­ւաց, նաեւ բնաւ իսկ ամենեւին զինչ եւ ասասցես յերկրաւորացն, կա՛մ ի վեհից, կա՛մ ի վատթարաց, բնաւ ուրեք եկեղեցի ի նոցանէ ոչ գտցի: Այլ շնորհք են մեծին Աստուծոյ...: Հիմունք նորա եդեալ են ի վերայ հաստատուն վիմի, ո՛չ ներքինք շարժել կարեն եւ ո՛չ վերինք դրդուեցուցանել: Եւ զոր երկինք եւ երկիր ոչ դողացուցանէ, մի՛ ոք ի մարդկանէ խրոխտասցի յաղթել նմա»: Սուրբ Հայրերը, Եղիշե, էջ 36, 79:

[22] «Ի քոյդ գերակայ կայանս ի վեր նկատեալ բարձրահայեաց բանականացս, տե­սանեմք ի մէջ բազմահոյլ հրեղինակերպ դասուց յոքնազան լուսով առ լցեալ, զհան­դի­սահրաշ եւ զմեծ նահատակն արեւելեան, զլուսերանգ եւ զզուարթարար աստղն աշ­խար­հալոյս զԳրիգորիս գերազանց փառօք փայլեալ յաւետ, քան զբնաւս. զորոյ զքաղ­ց­րահայեաց լուսով շուրջ փարիմք յօր յիշատակի Սրբոյն» Հովհ. վ. Սկևռացի, անդ. էջ 86: Հմմտ. Մաշտոցի թուղթը, Հովհ. Կաթուղիկոս, Պատմ., 83-87:

Արշակ Տեր-Միքելյան

«Հայաստանյայց Սուրբ Եկեղեցու Քրիստոնեականը» գրքից