Ժամագիրք

Ժամագիրքը Հայ Առաքելական Սուրբ եկեղեցու ամենահին և ամենաշատ գործածվող ծիսամատյաններից է: Այն իր մեջ պարունակում է ժամերգությունների կատարման կարգը, ժամերգության տեքստերը՝ մաղթանքներ, քարոզներ, աղոթքներ, ընթերցվածքներ Հին ու Նոր Կտակարաններից, սաղմոսներ, երգեր և շարականներ:

Հայ Առաքելական Սուրբ եկեղեցում ժամերգությունները, որոնք ընդհանրական աղոթքներ են, թվով ինն են՝ Գիշերային, Առավոտյան, Արևագալի, Ճաշու երրորդ ժամի, Ճաշու վեցերորդ ժամի, Ճաշու իններորդ ժամի, Երեկոյան, Խաղաղական և Հանգստյան:

Համաձայն Մաղաքիա արք. Օրմանյանի՝ Ժամագիրք անունը հին է և ծագում է «ժամ» կամ «ժամասացություն» բառերից, այսինքն՝ «Գիրք աղօթից պաշտելոյ ըստ ժամուց»: Սակայն Ժամագիրք անունը ավելի ուշ՝ 15-րդ դարից է կոչվել, առաջին անգամ հանդիպում է 1467թ. գրված մի Տոնացույցում: Ժամագրքի հնագույն անունը մեզ է հասել Սբ. Վարդան Մամիկոնյանի դստեր՝ Սրբուհի Շուշանիկի վարքի միջոցով: Այն կոչվել է «Աղօթանոց», իսկ ավելի ուշ՝ «Աղօթամատոյց» և «Գիրք աղօթից»:

Մեր Ժամագիրքը կազմավորվել ու կարգավորվել է գրերի գյուտից (405-406թթ.) հետո: Այդ ժամանակ թարգմանական աշխատանքների շարքին է դասվում նաև Ժամագիրքը, որն առաջին անգամ ավետարանական ոգով և Սուրբ Հոգու ներշնչանքով Հայ եկեղեցի ներմուծեցին և աղոթքներով ու երգերով ճոխացրին Սբ. Սահակ Պարթևը (387-436թթ.), Սբ. Մեսրոպ Մաշտոցը (361-439թթ.) և նրանց ավագ աշակերտները: Այնուհետև դարերի ընթացքում այն կարգավորվել է տարբեր հեղինակների՝ Սուրբ Գյուտ Արահեզացի հայրապետի (461-478թթ.), Սուրբ Հովհաննես Մանդակունի հայրապետի (478-490թթ.), Եզր կաթողիկոսի (630-641թթ.), Սբ. Գրիգոր Նարեկացու (951-1003թթ.), Սբ. Ներսես Շնորհալու (1166-1173թթ.), Գրիգոր Անավարզեցի հայրապետի (1290-1307թթ.), Սուրբ Գրիգոր Տաթևացու (1346-1410թթ.) կողմից:

Ժամագրքի տիտղոսաթերթի վրա հիշատակվում են Սուրբ Սահակի, Սուրբ Մեսրոպի, ինչպես նաև նրանց աշակերտներ Սուրբ Գյուտ Արահեզացի և Սուրբ Հովհան Մանդակունի կաթողիկոսների ու Ներսես Շնորհալի հայրապետի անունները: Հայ եկեղեցու ժամակարգության բարենորոգման և ճոխացման գործում զգալի ավանդ ունեցան նաև Հովհան Օձնեցին, Ստեփանոս Սյունեցին, Խոսրով Անձևացին, Ներսես Լամբրոնացին, Հովհան Երզնկացին և ուրիշներ, որոնք գրել են նաև ժամակարգության մեկնություններ: Ժամագիրքը 1432թ-ին վերջնական խմբագրության է ենթարկել և իր այսօրվա տեսքին բերել Թովմա Մեծոփեցին (1378-1446թթ.):

Հովհան Օձնեցի հայրապետը Սուրբ Սահակին է վերագրում գիշերային ժամերգության 4 «Վասն…» քարոզները՝ իրենց աղոթքներով, ինչպես նաև մաղթանքները: Օձնեցին վկայում է, որ Հովհան Մանդակունուն են վերագրվում գիշերային ժամերգության «Զարթուցեալքս…» քարոզը, «Զքեն գոհանամք..» աղոթքը և Ճաշու Երրորդ, Վեցերորդ և Իններորդ ժամերի աղուհացից մեծ քարոզներն ու աղոթքները («Միաբան ամենեքեան… եւ որ է Քրովբեական», «Արթուն Մտօք… և Զգեցո մեզ, Տեր», «Սուրբ Սրտիւ… և եւ Տէր զօրութեանց»): Իսկ «Յիշեսցուք», «Աշխարհ ամենայն», «Առավոտ լուսոյ», «Այսօր անճառ», «Աստված անեղ» և «Նորոգող տիեզերաց» երգերը վերագրվում են Սբ. Ներսես Շնորհալուն: Նորայր արք. Պողարյանը գրում է. «Այս երգերը իրենց քրիստոնեական դավանանքի կուռ բովանդակությամբ և քաղցր եղանակներով շքեղ զարդերը կազմեցին մեր Ժամագրքի» (Ծիսագիտություն, Նյու Յորք, 1990թ.): Շնորհալին «…ոչ միայն խոսքերն է գրել, այլև եղանակներն է ներդաշնակել՝ հավասարապես հմուտ լինելով թե՛ քերթողական, թե՛ երաժշտական արվեստի» (Ազգապատում):

«Յիշեսցուք» երգը Սբ. Ներսես Շնորհալին գրել է Հռոմկլա բերդը պահպանող հայ պահապան զինվորների համար, որը ժամերգության մեջ ներմուծվել է Շնորհալու ավագ եղբայր՝ Գրիգոր Պահլավունի կաթողիկոսի (1113-1166թթ.) օրոք:

Համաձայն Հովհան Օձնեցու վկայության Եզր Փառաժնակերտցի (630-641թթ.) կաթողիկոսն Առավոտյան ժամերգության վերջին մասը զատել, բաժանել է և կազմել Արևագալի ժամերգություն, որոնք նախկինում միացած են եղել իրար: Եզր կաթողիկոսի կարգադրությամբ է եղել նաև «Փառք ի բարձունս»-ից հետո «Եղիցի» սաղմոսն ասելը՝ բժշկության Ավետարանից առաջ (կիրակի օրերին):

Սբ. Գրիգոր Նարեկացու աղոթամատյանից մի քանի հատվածներ կարդացվում են Հանգստյան ժամերգության ժամանակ. «Ընկալ քաղցրութեամբ…» (բան ԺԲ), «Որդի Աստուծոյ կենդանւոյ…» (բան ԽԱ), «Աստուած յաւիտենական…» (բան ՂԳ), «Եւ արդ ի վերայ յայսքանեաց…» (բան Ձ):

Այս սրբազան հայրապետների ջանքերով ու ստեղծագործություններով մշակվեցին Հայ եկեղեցու ծիսական դրույթները, ժամերգությունները, խորհուրդները և այլն:

Ժամագիրքը լինում է Ատյանի և Առձեռն կամ Ձեռաց:

Ատյանի Ժամագիրքը դրվում է եկեղեցու ատյանում՝ բեմի վրա, որից օգտվում են օրվա աղոթարար հոգևորականները, սարկավագները և դպիրները:

Իսկ Ձեռաց Ժամագրքերը դրվում են երկու դասերում, որոնցից օգտվում են այնտեղ կանգնած սպասավորները:

Առաջին տպագիր Ժամագրքերը հրատարակվել են 16-17-րդ դարերում: Ամենահին Ժամագիրքը հրատարակել է Աբգար դպիրը 1568թ-ին Կ. Պոլսում, որը սակայն չունենք Հայաստանում: Իսկ Մաշտոցի անվան մատենադարանում պահված հնագույն օրինակը հրատարակվել է 1642թ-ին Նոր Ջուղայում Խաչատուր Կեսարացու կողմից: 1877թ-ին Նիկողայոս Թաշճյանը Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու հովանավորությամբ Վաղարշապատում տպագրել է հայկական ձայնանիշներով գրանցված Ժամագիրք («Երգք ձայնագրեալք ի ժամագրոց Հայաստանեայց Սուրբ Եկեղեցւոյ»): Ներկայիս Հայոց Եկեղեցում գործածվող Ատենի Ժամագիրքը նմանությունն է 1915թ. Երուսաղեմում կատարված տպագրության:

Պատրաստեց՝  Կարինե Սուգիկյանը