Գրքեր

Մատնության թեման պատկերների խորհրդաբանությունում

Հայկական մանրանկարչությունում մատնության հնագույն պատկերը գտնում ենք Վազգեն Վեհափառի Երևանի Մատենադարանին նվիրած և Վազգեն Վեհափառի Ավետարան անվանվող 10-րդ դարի առաջին կեսին գրված № 10780 ձեռագրում:

Խորհրդավոր ընթրիքից և Ոտնլվայից հետո Հիսուս աշակերտների հետ իջնում է Գեթսեմանի և նրանց դիմելով՝ ասում. «Նստեք այստեղ, մինչև որ գնամ աղոթեմ» (Մատթ. 26:36): Աղոթքին հաջորդում է մատնությունը: Մատթեոս, Մարկոս և Ղուկաս ավետարանիչները գրում են, որ Հուդան, առաջնորդելով սրերով և ջահերով եկող զինվորներին ու ամբոխին, ասում է. «Ում հետ ես համբուրվեմ, նա է, նրան կբռնեք»: Քանի որ Հիսուսին եկել էին ձերբակալելու գիշերը, մթության մեջ, ուստի մատնության համար անհրաժեշտ էր նշան և Հուդան որպես մատնության նշան ընտրեց սիրո և հավատարմության նշանը: Ըստ Մատթեոս ավետարանչի՝ Հուդայի հետ էր սրերով և մահակներով զինված մի մեծ ամբոխ՝ ուղարկված ավագ քահանաների և ժողովրդի երեցների կողմից (Մատթ. 26:47): Հովհաննես ավետարանիչը գրում է, որ խումբը կազմված էր զինվորների գնդից և ավագ քահանաների ու փարիսեցիների կողմից ուղարկված սպասավորներից, որոնք զինված էին և ջահեր ու լապտերներ ունեին (Հովհ. 18:3):

Մանրանկարներում Հիսուսի և Հուդայի գլխավերևում վառվող ջահեր են նկարված, որպեսզի մթության մեջ այդ լույսով երևա, թե ում է համբուրում Հուդան և ցույց տրվի, որ մատնությունը մթության քողի ներքո է ծավալվում: Մատնության պատկերների կենտրոնում Հիսուս և Նրան համբուրող Հուդան է՝ զինվորներով և ամբոխով շրջապատված: Նկարի աջ կամ ձախ կողմում քահանայապետի Մաղքոս ծառայի ականջը սրով կտրող Պետրոս առաքյալն է: Ավետարանիչները գրում են, որ Հուդայի համբուրելուց հետո նրա հետ եկածները, մոտենալով Հիսուսին, իրենց ձեռքը դրեցին նրա վրա և բռնեցին: Մատնության պատկերներում գրեթե բառացիորեն է պատկերված այս պահը, ուր կամ նրանք են իրենց ձեռքերը դրել Հիսուսի վրա, և կամ էլ բռնել են Հիսուսի ձեռքերը: Սկսած Խորհրդավոր ընթրիքից և Ոտնլվայից Հուդան պատկերվում է խեղված, կիսադեմով, մարդկային աղճատված դեմքով, գլխի անբնական գծագրումով, հաճախ առանց լուսապսակի կամ կես լուսապսակով: Ուշագրավ է, սակայն, որ մինչ Խորհրդավոր ընթրիքը և Ոտնլվան որոշ մանրանկարներում, օրինակ «Ղազարոսի հարությունը» մանրանկարում ևս Հուդան պատկերված է կիսադեմ և գնում է Քրիստոսի առջևից: Իսկ Թորոս Տարոնացու «Մուտք Երուսաղեմ» մանրանկարում նկարիչը հատուկ ընդգծել է Հուդային՝ որպես ապագա ողբերգության կրողի:

Հուդան խորհրդանշում է այս աշխարհի մեղքի ու մահվան գաղափարը: Նա երբեմն պատկերվում է իր կատարած մատնության վարձի քսակը ձեռքին: Կիսադեմով են պատկերվում և նրանք, ովքեր եկել էին տանելու Հիսուսին: Մատնությունից մինչ խաչելությունը ներկայացնող պատկերաշարում ևս այսպես են պատկերվում Հիսուսին անարգողները: Նրանց կիսադեմ պատկերելը հոգևոր գեղագիտական խորհուրդ ունի: Մանրանկարիչները չեն ցանկացել, որ ընթերցողի հայացքը հանդիպի մատնիչի և խաչ հանողների հայացքին: Հիսուսի դեմքը, սակայն, պատկերվում է դիմացից՝ հակադրվելով Հուդայի աղճատված կիսադեմին: Հիսուս պատկերվում է ուղիղ և բարձրահասակ, իսկ Հուդան՝ կարճահասակ, Հիսուս՝ լուսավոր և բաց ճակատով, Հուդան՝ նեղ ճակատ, Հիսուս հանդարտ և անխռով հայացքով նայում է շփոթահար, վախվորած աչքերով, հայացքը փախցնող Հուդային:

Միջնադարյան պատկերագրությունում Հուդային և Հիսուսին խաչ հանողների կիսադեմ աղճատվածության մեջ հատկապես անբնական են պատկերվում նրանց ականջները և կամ էլ նրանք ներկայացվում են գրեթե առանց ականջների, որն ունի իր այլաբանական խորհուրդը: Միջնադարում հմայիչ ձայնով և երաժշտությամբ օձերին հնազանդեցնողները կոչվում էին օձահմաներ: Հին արևելյան հավատալիքներով իժերը այնպես են խցում, փակում իրենց ականջները, որ չեն լսում հմայիչ այդ ձայները: Հուդան համեմատվում է իժի հետ, որը չարությամբ խցեց իր ականջները Հիսուսի փրկչական խոսքերի առջև ու մատնեց իր Ուսուցչին: Ահա այս պատճառով Հուդան և խաչ հանողները պատկերվում են իժանման, գրեթե չերևացող ականջներով: Հին արևելքում, սակայն, ականջը մեկ այլ խորհուրդ էլ ուներ: Ավետարանիչները գրում են, որ երբ Հուդայի առաջնորդած բազմությունը գալիս է ձերբակալելու Հիսուսին, Պետրոս առաքյալը հանում է սուրը և կտրում քահանայապետի Մաղքոս ծառայի ականջը: Մեկնիչները այլաբանական խորհուրդ են հաղորդում՝ համաձայն մովսիսական օրենքի հետևյալ պատվերի. «Եթե ծառան չի ցանկանում ազատություն, ապա պետք է ծակել նրա ականջը և նա հավիտյան ստրուկ կմնա» (Ելք 21:5-6): Հիսուս եկավ մարդկությանը ազատելու մեղքի ծառայությունից, սակայն այս ծառան և նրա հետ եկածները հրաժարվեցին Տիրոջ կողմից պարգևող ազատությունից, որի համար էլ Պետրոսը կտրում է Մաղքոսի ականջը: Հիսուս, սակայն, սաստելով Պետրոսին, բժշկում է Մաղքոսի ականջը, ինչը խորհրդանշում է, որ Փրկիչը չցանկացավ մեղավորներին թողնել մեղքի հավիտենական ծառայության ներքո:

Մանրանկարիչ Վարդան Արծկեցու «Մատնություն» տեսարանը ռիթմիկ դասավորության և աշխույժ շարժուձևերի շնորհիվ վեր է ածվել փոթորկոտ մի իրադարձության: Հորինվածքները պատկերելիս նկարիչը հատուկ վերաբերմունք է դրսևորել գլխավոր կերպարների նկատմամբ: «Մատնություն» նկարում երկրորդ պլանի վրա գտնվող զինվորների շարժումն ու դասավորությունը գալով կենտրոն ավարտվում է խոշոր համաչափություններով պատկերված Հիսուսի և մատնիչի կերպարներով: Զինվորների միօրինակ կիսադեմքերի ընդհանուր ֆոնի վրա հատկանշվում է Հիսուսի կերպարը՝ թախծոտ ու բարի արտահայտությամբ: Մինչդեռ Հուդայի բութ կիսադեմքը խորհրդանշում է չարիք ու դավաճանություն: Հուդայից աջ, սպիտակ փակեղը գլխին, ձեռքերը վեր պարզած կանգնել է քահանայապետը: Երեք կերպարների միջոցով բացահայտվում է թեմայի գաղափարական-հոգեբանական իմաստը: Մյուս կերպարները օժանդակողի, լրացնողի դեր են կատարում:

 

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը

31.03.21
ԲաԺանորդագրվել
Ընթերցել նաև
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․