Գրքեր

«Քրիստոսի հայտնությունը Մարիամ Մագդաղենացուն» մանրանկարի կառուցվածքը

«Քրիստոսի հայտնությունը Մարիամ Մագդաղենացուն» մանրանկարի կառուցվածքը բխում է Հովհաննեսի ավետարանի նկարագրությունից, որտեղ ասվում է, որ Մարիամ Մագդաղենացին գերեզմանի մեջ «տեսանէ երկուս հրեշտակս ի սպիտակս, զի նստէին մի ի սնարից եւ յանոտից ուր կայր մարմինն Յիսուսի». այնուհետև ասվում է. որ «դարձաւ ի թիկունս կոյս, եւ տեսան զՅիսուս զի կայր. և ոչ գիտէր թե Յիսուս իցէ» (Հովհ. 20:11-18):

Հարության և Քրիստոսի հայտնության տեսարանները մտածված են որպես ամբողջական միասնություն, որտեղ մի իրադարձությունը մյուսի անմիջական շարունակությունն է: Գործողության այս միասնությունը հիմնված է Մարիամ Մագդաղենացու, նրա հետ գերեզմանին մոտեցած կանանց և Քրիստոսի կապակցության վրա: Ավետարանական այս պատմությանն է անդրադարձել վարպետ Մոմիկը: Նրա առավել հասուն կոմպոզիցիոն լուծումներից և գլուխգործոցներից է «Քրիստոսի հարությունը և հայտնությունը Մարիամ Մագդաղենացուն» մանրանկարը: Այն նշանավոր է նաև իր ներդաշնակ գունաշարով. բնորոշը և գերակշռողը մուգ կանաչն է: Մոմիկը պատկերել է անցումնային այն ակնթարթը, որն ուր որ է՝ պետք է խախտվի, երբ Հիսուսը դառնա Մարիամի կողմը և վերջինս ճանաչի Փրկչին: Այս տեսարանում հարություն առած Քրիստոս կենդանի փոխգործողության մեջ է Մարիամի հետ: Այս կոմպոզիցիան միանգամայն ինքնատիպ է: Նկարիչն այս տեսարանը կառուցել է յուրօրինակ ձևով: Նկարում առկա են երկու սիմետրիկ հավասարակշռված խմբեր՝ դագաղի կափարիչին նստած հրեշտակներն ու կանայք մի խումբ են կազմում, իսկ Մարիամ Մագդաղենացին ու Քրիստոս՝ մի ուրիշ: Այստեղ եզրափակիչ կետը ոչ թե թափուր գերեզմանն է, թեև այն բերված է առաջին պլան, այլ Ինքը՝ հարություն առած Քրիստոս:

Դրամատիկ գործողությամբ ներթափանցված ֆիգուրների տեղադրությունը թատերաբեմ է հիշեցնում: Նկարիչը ամեն ինչ տեղաբաշխում է ինչպես բեմական տարածության մեջ, որ կարող է լինել եկեղեցու բեմը և որը, իր հերթին, թատերական բեմահարթակից է ծագել:

Միջնադարյան հայ եկեղեցական ներկայացումների վերաբերյալ տեղեկությունները չափազանց սուղ են: Հայտնի է միայն, որ թատրոնի և նկարչության միջև անմիջական կապ է եղել և, ըստ Կոգենի հետազոտությունների՝ «միջնադարյան թատրոնն իր գեղարվեստական զարգացման մեջ ընթացել է նույն ուղիով, ինչ որ նկարչությունը» (В. М. Алпатов, Итальянское искусство эпохи Данте и Джотто, Истоки реализма в искусстве Западной  Европы. М.-Л., 1939):

Արվեստի այս երկու տեսակների միջև Հայաստանում նույնպես սերտ կապ է նկատվում:

Մոմիկը իր մանրանկարում աչքի առջև ունեցել է եկեղեցական արարողությունների մոտիվները: Բացառված չէ այն հնարավորությունը, որ մյուս տեսարաններն էլ է նկարիչը վերցրել նույն աղբյուրից, մասնավորապես՝ «Ավետումը», «Ոտնալվան», «Տյառնընդառաջը» ու, թերևս, նույնիսկ «Մուտք ի Երուսաղեմը»:

Դիտարկվող մանրանկարը հիշեցնում է բեմահարթակի վրա տեղի ունեցող գործողություն՝ ընդգծված խորությամբ, որտեղ ֆիգուրներն ասես տեղադրված են ռեժիսորի կողմից: Մանրանկարի տեսարանը ակնհայտորեն անցումային է, նկատելի են բեմահարթակ դուրս եկող ֆիգուրներ: Թերևս այս պատկերը թատերական ներկայացումների կենդանի վերարտադրումն է: Ամենայն հավանականությամբ Մոմիկն անպայման տեսած կլիներ նման թատերականացված  եկեղեցական ծիսակատարություններ (Կիլիկյան Հայաստանում եղած ժամանակ կամ, հնարավոր է, հենց Գլաձորում), որոնցից ստացած տպավորություններն էլ ստեղծագործական մշակմամբ արտահայտել է այս մանրանկարում:

«Քրիստոսի հարությունը և հայտնությունը Մարիամ Մագդաղենացուն» տեսարանում տարածությունը յուրովի հեռանկարային է: Մոմիկի մանրանկարում կարելի է հաշվել մինչև չորս-հինգ պլան, որ առավելագույն քանակն է Գլաձորի դպրոցի նկարիչների համար: Ըստ երևույթին՝ դա պատահական չէ: Որպես ճարտարապետ և քանդակագործ՝ Մոմիկն օժտված էր տարածական խորության առավել ուժեղ ընկալումով:

Եթե մանրանկարների մեծ մասում կոմպոզիցիաները հիմնականում կառուցվում են ուղղահայացով, ապա այս մանրանկարը աչքի է ընկնում պարզորոշ արտահայտված հորիզոնական կառուցվածքով: Հարություն առած Քրիստոսի ֆիգուրի տեղադրումը շրջանակի եզրին, բեմի ծայրին, նրա կեցվածքը, ոտքերի դիրքը, աջ ձեռքի շարժումը և գլխի թեթև խոնարհումը՝ այս ամենը ուժեղացնում է մյուս ֆիգուրի՝ Մարիամ Մագդաղենացու հետ ունեցած նրա փոխհարաբերությունը:

Մարիամ Մագդաղենացին, ծնրադրած, Քրիստոսի ոտքերի մոտ է պատկերված Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցու հյուսիսային աբսիդի երկրորդ գոտում: Քրիստոս կանգնած է աջ կողմի վրա և շրջված է դեպի ձախ: Վերարկուի լայն ծալքերը ծածկում են առաջ պարզած ձեռքերը: Մարիամ Մագդաղենացին ծնրադրել է նրա ոտքերի մոտ: Պահպանվել է դեմքի միայն կեսը: Նրա ետևում դժվարությամբ նկատվում է մորուքավոր մի մարդ, որը կանգնել է Քրիստոսի դիմաց և երկու ձեռքերը բարձրացրել: Այս տեսարանին հետևում է ուղղաձիգ երկար արձանագրություն, որը, առանձին անուններից բացի, միակն է ամբողջ եկեղեցում: Քրիստոսի գլխավերևի տառերը կարելի է հեշտությամբ կարդալ «Հիսուս-Քրիստոս հարուցեալ»: Առաջին տողում «հավատով» բառն ընթեռնելի է, իսկ հաջորդը թվում է թե պետք է լինի «հիշեալ»: Երկրորդ տողից միայն մի քանի տառ կարելի է վերածել՝ Գ Ա Գ, որոնք պահպանվել են Քրիստոսի լուսապսակի և Նրա աջ ուսի միջև ընկած փոքր տարածության վրա: Համարյա ամբողջությամբ խաթարված մի քանի ուրիշ տառեր գրված են Քրիստոսից ձախ, Նրա լուսապսակից վերև: Այս արձանագրությունը, անկասկած, վերաբերում է կանգնած դիմապատկերին, և կարծվում է, որ ներկայացնում է Գագիկ թագավորին, որի անունը պահպանված է այդ երեք տառերի մեջ՝ Գ Ա Գ:

Այս կոմպոզիցիան, որտեղ Քրիստոս երևում է Մարիամ Մագդաղենացուն և որտեղ ընդգրկված է Գագիկ թագավորը, ցույց է տալիս ավելի հետաքրքիր շեղում սովորական փորձից: Այդ փոփոխությունը, ինչպես քանդակների, այնպես էլ այս դեպքում, պետք է բացատրել այն իրողությամբ, որ Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցին պալատական եկեղեցի է:

Եթե հաշվի չառնենք Մարիամ Մագդաղենացու ծնկաչոք դիմապատկերը, ապա կոմպոզիցիոն ուրվագիծը կրկնում է Քրիստոսի առջև աղոթքի կամ պաշտամունքի դիրքում կանգնած իշխանի տեսարանը: Իսկ այդ տիպը, ինչպես և իր կառուցած եկեղեցին Քրիստոսին ընծայող իշխանի դիմապատկերի ներկայացումը, հատուկ է բյուզանդական արքայական պատկերագրությանը: Այստեղ Գագիկի դիմանկարը ավելացված է ավետարանական տեսարանին: Ավելի ուշ ժամանակի պատկանող ավետարանական տեսարաններ պատկերող գործերում մենք գտնում ենք նաև եկեղեցին ընծայողների դիմանկարների ուրիշ օրինակներ: Աղթամարում Քրիստոսի և Մարիամ Մագդաղենացու կոմպոզիցիան որմնանկարվել է ուղղակի Գագիկ թագավորի վերնատուն-աղոթարանի դիմաց, որպեսզի նա անկաշկանդ կարողանար հաղորդակցվել Աստծու հետ: Որմնանկարի մեջ Գագիկի պատկերը երևում էր Քրիստոսին աղոթելիս, ճիշտ այնպես, ինչպես նա կանգնել էր արևմտյան ճակատում, իր կառուցած եկեղեցու մոդելը Քրիստոսին ընծայելու դիրքում:

 

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը

 

02.12.20
ԲաԺանորդագրվել
Ընթերցել նաև
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․