Սոցիալական արդարությունը հոգևոր և աշխարհիկ ուղիներում

Մարդն արդարություն է պահանջում, նույնիսկ փոքրիկ երեխան, եթե նրա ձեռքից վերցնում ես կոնֆետը կամ խաղալիքը, սկսում է լացել՝ անարդարության զգացումն ունենալով, որովհետև արդարության ընկալումն արդեն իսկ առկա է նրա հոգում: Արդարություն հասկացության մասին խոսելիս կարող ենք հանդիպել տարբեր սահմանումների և բնութագրումների, որոնք մեծմասամբ համընկնում են միմյանց: Արդարություն ասելով՝ հասկանում են ճշմարտություն, իրավացիություն, օրինականություն, իրավունքի, խղճի, բարոյականության պահանջներին համապատասխանություն և այլն: Բայց երբ խոսում ենք աշխարհիկ և հոգևոր արդարությունների մասին, տեսնում ենք, որ դրանք միանշանակորեն տարբեր հարթությունների վրա են գտնվում: Ուշագրավ է, որ մարդկային փոխհարաբերություններում ավելի շատ քննարկվում է սոցիալական արդարության խնդիրը, և դրա արդարացի լուծման ուղիները: Մի առակում պատմվում է, որ երկու մարդ վիճաբանում են մի հողակտորի համար և չեն կարողանում վեճը խաղաղությամբ և արդարացի լուծել: Որոշում են դիմել մի իմաստուն ճգնավորի օգնությանը: Երբ ճգնավորը տեսնում է, որ երկուսն էլ իրենց արդարացի են համարում և արդարություն են պահանջում, առաջարկում է գնալ այդ վիճելի հողատարածքը:

- Սա ի՛մ հողակտորն է,- գոչում է վիճաբանողներից մեկը:

- Ո՛չ, իմն է,- հակառակվում է մյուսը:

Այդժամ ճգնավորն այդ հողակտորի վրա ծնկի է գալիս և աղոթում: Այնուհետև կանգնում է և ասում.

- Ես այս հողակտորի համար հողին հարցրի:

- Եվ այն ի՞նչ ասաց քեզ,- հետաքրքրվում են վիճաբանողները:

- Պատասխանեց, որ ձեզ նման արդարություն է պահանջում: Ասաց, որ դուք են նրան պատկանում, այլ ոչ թե նա՝ ձեզ...

Այս առակում տեսնում ենք, որ վիճաբանողները արդարություն են ուզում, բայց  յուրաքանչյուրն այն հասկանում է իր անձնական շահերից ելնելով: Սա նաև կոչում են մարդկային արդարություն, որը պատմության շրջափուլերում ունեցել է զանազան զարգացումներ և տարբեր հասարակարգերում սահմանվել՝ ըստ այդ արժեընկալման չափորոշիչների: Հետևաբար, երբ փիլիսոփաները խոսում են արդարության մասին, այն համարում են հարաբերական արդարություն, որը կարող է խմբագրվել հանրույթների կողմից և ունենալ տարբեր ընկալումներ և սահմանումներ տարբեր ժամանակներում: Բայց այսպիսի արդարությունը որևէ կապ չունի հոգևոր արդարության հետ, որը կոչում են նաև Աստվածային արդարություն և որը անփոփոխ ու բացարձակ է:

Եթե թերթենք պատմության էջերը, կարող ենք նկատել, որ հին ժամանակներում մարդիկ արդարության հիմքը ուժն էին համարում, քանի որ նա էր արդարություն հաստատում, ով ուժեղ էր, և առաջինն ինքն էր օգտվում ձեռք բերած նյութական բարիքներից, և այս մոտեցումը գերակայում էր ցեղախմբերի մեջ հնագույն ժամանակներում: Թերևս այսպիսի մոտեցումը, ցավոք, ներկայումս կարող ենք նկատել միջազգային հարաբերություններում, որտեղ գերտերություններն են թելադրում իրենց սկզբունքները և իրականում ուժի իրավունքով առաջնորդվում միջազգային հարաբերություններում, թեպետ այդ ամենը փորձում են քողարկել ժողովրդավարություն անվան ներքո: Այնուհետև քաղաքակրթության զարգացմանը զուգընթաց, հասարակության մեջ արդարություն է համարվում արժանավոր լինելու հանգամանքը և ջանադրությունը, քանի որ ով ինչքան շատ է աշխատել և ջանք գործադրել, արժանի է ստանալու, պարգևատրվելու շատ ավելին, քան մյուսները: Կամ քաղաքակիրթ աշխարհում, ինչպես օրինակ` մարդիկ սկսում են հերթ կանգնել հաց գնելու համար, և արդարացի են համարում, որ նա պետք է առաջինը հաց գնի, ով առաջինն է ժամանել, թեև հերթի վերջում, ով ուշացել է, հնարավոր է չկարողանա այլևս հաց գնել, եթե հացը չի բավականացրել բոլորի համար: Այս խնդիրը բերում է արդարության մեջ հավասարության գաղափարի անհրաժեշտության ամրապնդմանը, ուր արդարություն է համարվում, եթե բոլորին հացը հավասարապես հասանելի է դառնում: Այնուամենայնիվ, սոցիալական արդարության այս մոտեցումը հոգևոր արդարությունից տարբերվում է: Սբ. Պաիսիոս Աթոսացին «Հոգևոր պայքար» գրքում նկարագրում է այդ տարբերությունը, ուր նշում է՝ շատը տուր քո մերձավորին, իսկ քիչը` պահիր քեզ: Նկատում ենք, որ հոգևոր արդարության հիմքում ընկած է ոչ թե ուժը, արժանավոր լինելը, հավասարությունը, իրավունքը, այլ սերը մերձավորի հանդեպ: Նա ասում է, որ մարդկային արդարության դեպքում երկու մարդիկ տասը սալորը հավասարապես կբաժանեին միմյանց միջև, իսկ Աստվածային արդարության դեպքում` քիչը քեզ կպահես, իսկ շատը` մերձավորին կտաս:

Անաչառության և հավասարության ընկալումը բավական մեծ տեղ ունի մարդկային արդարության մեջ: Պատմում են, որ երկու հոգի խնձորը կիսում են` մեծ և փոքր մասերի: Առաջինը վերցնում է մեծ կտորը, երկրորդն ընդվզում է, թե ինչո՞ւ մեծ կտորը վերցրիր: Առաջինն ասում է` իսկ դու ինչպե՞ս կվարվեիր: Երկրորդը պատասխանում է` փոքրը կվերցնեի, իսկ մեծ կտորը կթողնեի քեզ: Առաջինը պատասխանում է` ահավասիկ ես քո ցանկությունը կատարել եմ` մեծը վերցրել եմ, իսկ փոքրը թողել եմ քեզ: Այս պատմության մեջ տեսնում ենք, որ երկրորդը միանգամից ընդվզում է խնձորի անհավասար բաշխման պատճառով և անարդարացի է համարում նման մոտեցումը, սակայն նախընտրում է խնձորի փոքր կտորը վերցնել: Սա մարդկային արդարությանը բնորոշ պատմություն է: Հոգևոր արդարության դեպքում` երկրորդ անձը չէր ընդվզի, այլ սիրով փոքրը կվերցներ և նույնիսկ ուրախ կլիներ դրա համար:

Աբրահամի և Ղովտի պատմության մեջ այս մոտեցումն առկա է, երբ Ղովտը որոշում է բնակվել բարեբեր բնակավայրում, և Աբրահամը զիջում է նրան ու հեռանում է այլ ուղղությամբ (Ծննդ. 13.10-12): Բայց հոգևոր արդարությունն առանց դատողության կորցնում է իր իմաստը, քանի որ յուրաքանչյուր իրավիճակ պահանջում է յուրովի լուծում: Եթե երկու հոգի մտածում են, որ միայն խնձորի փոքր կտորը վերցնելն է արդարությունը, ապա կարող է առաջանալ մի իրադրություն, երբ երկուսն էլ փորձում են վերցնել խնձորի փոքր կտորը և ոչ թե օգնում են միմյանց, այլ խանգարում: Այս առումով սբ. Պաիսիոս Աթոսացին նշում է հողակտորի բաժանման հարցը երկու եղբայրների միջև, ուր հողը բաժանվում է ոչ թե հավասարապես, այլ ըստ կարիքի և անհրաժեշտության: Ում ընտանիքն ավելի մեծ է, և երեխաները՝ շատ, նա ստանում է հողակտորի ավելի մեծ մասը, իսկ փոքր հատվածը տրվում է փոքր ընտանիք ունեցող եղբորը: «Գործք Առաքելոց»-ում առաքյալները նյութական բարիքները նույնպես բաժանում էին ըստ կարիքի և անհրաժեշտության, այլ ոչ թե հավասարապես բոլորին միևնույն չափով (Գործք 4.32-35): Եթե մարդկային արդարության հիմքում ընկած է շահը, անաչառությունը, հավասարությունը, օրենքը, ապա հոգևոր արդարությունն ավելի բարձր հարթության վրա է, քանի որ դրա հիմքում` սերը, ողորմածությունը և դատողությունն է:  Երբ շնացող կնոջն ըստ օրենքի բերեցին քարկոծելու, Հիսուս մատնանշեց արդարության հիմնասյուները` սերը և ողորմածությունը: Եվ այդ կնոջն ասաց` ես էլ քեզ չեմ դատապարտում, գնա՛, այսուհետև մի՛ մեղանչիր (Հովհ. 8.10-11): Հետևաբար, հոգևոր արդարության հիմքում ոչ թե պետք է փնտրենք օրենքի անողոք իրագործումը և մեղավորին քարկոծելը, այլ սերը և ողորմածությունը:

Միևնույն խնդրին Ավետարանում հանդիպում ենք շաբաթ օրով բժշկության պարագայում (Մատթ. 12.9-14): Այս դիտանկյունից՝ ռուս հոգևորական Վադիմ Կորժևսկին  նշում է՝ արդ, ոչ թե արդարությունը պետք է որոնել անկյալ բնության աշխարհում, այլ` սերը: Եվ դրանից բխում է, որ արդարություն հասկացությունը պետք է հաստատվի մեղավորի հանդեպ սիրո գործերով, այլ ոչ թե նրանից արդար գործեր պահանջելով: Հակառակ դեպքում՝ այդպիսի «արդարությունը» կարող է ոչնչացնել, ինչպես կործանեց այն անողոք ծառային, որն իր պարտքը արդարության սկզբունքով պահանջում էր, թեև ինքը թագավորից ողորմածաբար ներում էր ստացել իր չվճարած պարտքի համար (Մատթ. 18.27-30):

Եթե Հին Կտակարանում մարդկային փոխհարաբերություններում արդարության չափանիշը պարզապես օրենքը, պատվիրանները պահելու մեջ է և հստակ գերակայում է հավասարության սկզբունքը՝ ինչպես ինձ հետ ես վարվել, այդպես էլ քեզ հետ է արդարացի վարվել` ատամի փոխարեն` ատամ, աչքի փոխարեն` աչք, ապա Ավետարանում սիրո և ողորմածության պատվիրանն է գործում, և արդարությունը բնորոշվում է նույնիսկ թշնամուն սիրելու պատվիրանով (Մատթ. 5.38-48): Հետաքրքական է, թե Մաքսիմոս Խոստովանողն ինչպես է բնորոշում արդարությունը: Ըստ նրա մոտեցման՝ երեք տեսակի արդարություն է առկա` մարդկային, հրեշտակային և Աստվածային: Ի՞նչ է մարդկային արդարությունը: Այն շոշափելի բարիքների հավասար բաշխումն է, և բարյացակամությունն՝ ուրիշների նկատմամբ: Ի՞նչ է հրեշտակային արդարությունը: Այն աստվածային գիտելիքների առատաձեռն բաշխումն է: Ի՞նչ է Աստվածային արդարությունը: Այն տառապանքն է նրանց համար, որոնք մեղքի մեջ են ընկնում: Մարդկային արդարությունը հիմնված է իրավունքի և բարոյական նորմերի վրա: Այս արդարությունը կարելի է բաժանել երկու մասի` ներքին և արտաքին: Արտաքինը այն հարաբերություններն են, որոնցով հատկորոշվում է արդարություն հասկացությունը մարդկային փոխհարաբերություններում՝ ըստ տվյալ հասարակության մեջ արժեընկալման, որոնք կարգավորվում են իրավունքի, օրենսդրության միջոցով: Ներքին արդարությունը չափորոշվում է մարդու խղճի և բարոյական նորմերի միջոցով: Սողոմոն Իմաստունը երկու կանանց միջև ծագած խնդիրը լուծեց ըստ խղճի և մայրական սիրո արդարության (Գ Թագ. 3.16-28): Իսկ Աստվածային արդարությունը հաճախ մեր ուժերից ու հասկացություններից վեր է, որովհետև այն շատ անգամ կարող է խորթ լինել մարդկային արդարության սկզբունքին: Երբ Հիսուս նշում է, որ պիտի չարչարանքներ կրի և անարգվի, Պետրոսն ընդվզում է (Մատթ. 16.22-23): Մաքսիմոս Խոստովանողը նշում է, որ Տերը Պետրոսին հանդիմանում է ոչ թե նրա համար, որպեսզի նրան վիրավորի, ինչպես ոմանք մտածում են, այլ ցույց տալու, որ մարդկային արդարությունը տարբերվում է Աստվածային արդարության ուղուց,  քանի որ Նրա մահը մեզ համար Կյանք դարձավ, և Նրա անարգանքը` փառք մեզ համար:

Երբ Տերը Պետրոս առաքյալին զգուշացնում է մոտեցող նեղությունների մասին, առաքյալը մտածում է ըստ մարդկային բնական կարգի` մարդկային արդարության, ըստ որի՝ անարդար է թույլ տալ, որ կյանքը լինի ծաղրված, իսկ փառքը` անարգված: Այդ պատճառով Տերը մերժում է այդ միտքը. իրողությունների գերբնական կարգի մեջ ճիշտ չէ փնտրել բնական արդարություն: Փաստն այն է, որ Տերը պատրաստվում է իրագործել մեր փրկությունը հակադրությունների միջոցով` մեզ կյանք տալ մահվան միջոցով, փառք` անարգանքի միջոցով: Ահա Տերը կամենում է ցույց տալ, որ մարդկային դատողությունն ու արդարությունն այս դեպքում անկարող է հասկանալ Երկնային Նախախնամությանը: Սբ. Պաիսիոս Աթոսացին նշում է, որ Աստվածային արդարությամբ հաճախ մեկին գումարած մեկ հավասար է երկուսի, բայց երբեմն էլ` երկու միլիոնի: Աստվածային արդարության բնորոշում կարող ենք հանդիպել նաև որոմների առակում (Մատթ. 13.24):

Ռուս հոգևորական միտրոպոլիտ Ֆիլարետ Վոզնեսենսկին բնորոշում է արդարության երեք տեսակ և նշում` առաջինը օրենքի, օրինապահության արդարությունն է, երբ մարդիկ ամեն կերպ ձգտում են ապրել օրինապահությամբ և իրագործել օրենքը, սակայն մարդը կարող է հայտնվել անողոք, խստասիրտ հոգեվիճակում: Սա քրիստոնեական մոտեցում չէ:

Երկրորդը` բարեկրթության արդարությունն է, երբ անձը մարդկային փոխհարաբերություններում փորձում է ապրել ոչ միայն արտաքին օրենքների և ավանդույթների համաձայն, այլև, ընդհանուր առմամբ, իր խղճի համաձայն: Բարեխիղճ կյանք է վարում ու ամեն ինչում փորձում է մերձավորների հանդեպ բարյացակամ լինել և նրանց ցանկություններն իրագործել: Բայց այսպիսի փափուկ արդարությամբ մարդիկ հաճախ սպառվում են և որոշ ժամանակ անց փորձում են արագ ու քաղաքավարի կերպով խուսափել մյուսներից նրանց խնդրանքները չկատարելու համար:

Երրորդը` սրտի արդարությունն է, քրիստոնեական արդարությունը: Այս արդարությունը լեցուն է սիրով և ողորմածությամբ, որն ամփոփված է «Ոսկե կանոն»-ի պատգամով, թե այն ամենը, ինչ կկամենաք, որ մարդիկ ձեզ անեն, այդպես և դուք արեք նրանց (Մատթ. 7.12):  Մենք պետք է ոչ միայն օրինապահ ու բարեխիղճ լինենք, այլ առավել կերպով՝ աստվածային սիրով առաջնորդվենք, քանի որ հոգևոր արդարությունն ամբողջանում է սիրո պատվիրանը պահելու և իրագործելու մեջ:  

Հովհաննես Մանուկյան