1 Հուլիս, Շբ Սուրբ Տրդատ թագավորի, Աշխեն թագուհու և Խոսրովիդուխտ կույսի հիշատակության օր

Սուրբ Տրդատ թագավոր

Մեր իրական և պատմական «Քրիստոսի անդրանիկ հավատացյալ թագավորը» Տրդատն է: Հնարավոր է, որ մինչև Տրդատի դարձի գալը եղած լինեն իշխաններ կամ պալատականներ որոնք անհատաբար և ծածուկ ընդունել էին քրիստոնեությունը, բայց վստահաբար ամբողջովին նրան է պատկանում իշխանավորների միջից առաջինը լինելու և պաշտոնապես բացահայտորեն Քրիստոսին դավանելու և պատմության մեջ քրիստոնեությունը մի երկրի և ժողովրդի պաշտոնական կրոնը հայտարարելու անուրանալի փառքը:

Տրդատը Հայոց Խոսրով Մեծ թագավորի որդին է, որը 240 թ.-ին Պարսից թագավորի սադրանքով, Անակ Պարթև իշխանի ձեռքով սպանվեց: Այս սպանության հետևանքով Պարսիկները արշավեցին Հայաստան և հայ իշխաններից Օտա Ամատունին տեր կանգնելով Խոստովի դստերը՝ Խոսրովիդուխտին, պատսպարվեց Անի (այժմ Կամախ) բերդի մեջ:

Իսկ Արտավազդ Մանդակունին արքայորդի Տրդատին Արևմուտք փախցրեց:

Տրդատն իր երիտասարդական տարիներն անցկացրեց Հռոմեական բանակում, կրթվեց զինվորական ասպարեզում և իր քաջագործություններով մեծ անուն հանեց, որոնց թվին է պատկանում Գոթերի թագավորի մոտ որպես Հռոմեական կայսր հանդես գալով՝ նրա հետ մենամարտելը և հաղթելով Հռոմ բերելը: Իբրև հատուցում այդ օրերի կայսրը (հավանաբար 274 թ.-ի) նրան թագ և զորք է տալիս, որպեսզի գնա և տիրանա իր հայրական գահին, որին էլ վերջնականապես հաստատվեց 287 թ.-ին: Սկզբնաղբյուր հանդիսացող Ագաթանգեղոս պատմիչը հետևյալ կերպ է ներկայացնում Տրդատի արտաքինը. «Ամրակազմ և զորեղ էր, պինդ և խոշոր ոսկորներով, մարմնով հաղթանդամ էր և քաջ ու հզոր պատերազմող, բարձրահասակ և լայնաթիկունք էր»: Ամուսնացավ Ալանաց դստեր Աշխենի հետ:

Իր դիվանապետ Գրիգորին (Ս. Լուսավորիչ) հալածելու և Խոր Վիրապ նետելու բաժնում պատմեցինք նրա մասին: Դրանից հետո հրովարտակ է հրապարակում, որի համաձայն երկրի բոլոր քրիստոնյաները հալածվում են և կռապաշտություն է պարտադրվում, չընդունողներին գլխատում են և գույքը պետականացնում: Ահա այս օրերին էր, որ ասպարեզ են գալիս մի խումբ կանայք՝ Հռիփսիմյանք, որոնց անխնա և անգթորեն սպանել է տալիս: Այս անմեղ կանանց սպանությունները և նրանցից հատկապես Հռիփսիմեի կողմից ամոթալիորեն մերժվելը նրան մռայլեցնում է, որն էլ նրան մոլեգնության և գազանության է տանում: Սկզբնաղբյուրը՝ Ագաթանգեղոսը, նրան և նրա պալատականներից ոմանց բացահայտորեն խոզի հետ է համեմատում. «վեց օր անտանելի տխրության մեջ էր թագավորը»: Եվ երբ յոթերորդ օրը, թագավորի մտքերը զվարթացնելու համար պալատականները նրան որսի տարան, նա ինքն իրեն բոլորովին կորցրեց. «կառքից դուրս ցատկեց և Նաբուգոդոնոսոր արքայի պես սկսեց գազանաբար մոլեգնել և ինքն իրեն կծոտել… …մարդկային բնությունը թողնելով վարազի կերպարանք ստացավ և այդ կենդանիների ընկերակցությունն էր փափագում»: Անզուսպ էր դարձել «նախ այն պատճառով, որ բնականից մեծ ուժի տեր էր և բացի այդ դևերի ուժն էլ գումարվել էր իր ուժին»: Վաղարշապատի քաղաքացիներից և նախարարներից շատերը, որոնք մասնակից էին եղել սրբերի չարչարաքներին և մահվանը՝ նույն ախտով վարակվեցին:

Այս անմխիթար ժամանակներում թագավորի քույրը՝ Խոսրովիդուխտը, երազ է տեսնում և պատմում պալատականներին, «Լույսի նման մի մարդ երևաց ինձ և ասաց. «հարվածյալներին Գրիգորից բացի ոչ ոք չի կարող բուժել, նա պիտի սգա և ձեզ պիտի սովորեցնի ձեր ցավերից բուժում ստանալու հնարը»: Ոչ ոք լուրջ չվերաբերվեց երազին, մինչև որ այն հինգ անգամ կրկնվեց, ապա միայն Արտաշատ ուղարկվեց հենց Խոսրովիդուխտի խնամակալը՝ Օտա Ամատունին, որը Գրիգորին Արտաշատից Վաղարշապատ բերեց և նրա աղոթքներով նախ Տրդատը և մյուս մոլեգնացածները զգաստացան և ապա Գրիգորը սկսեց նրանց Ավետարանը քարոզել. «Հարվածվածները գիշեր ու ցերեկ, քուրձ հագած և մոխրի վրա նստած, պահեցողությամբ, շուրջ 66 օր, գիշեր և ցերեկ նրա մոտ էին մնում»: Սիրահոժարությամբ ունկնդրում էին նրա քարոզները. «Թագավորն ու իշխանավորները պատրաստակամությամբ հանձն էին առնում կատարել Գրիգորի յուրաքանչյուր խնդրանք»:

Քարոզչության և ապաշխարանքի վաթսունվեցերորդ օրը լրանալուն պես «Առավոտյան կանուխ թագավորը, իշխաններով, նախարարներով և խուռներամ ամբոխով, որի մեջ նաև կային կանայք և անմեղ մանուկներ, եկան Գրիգորի մոտ և, խումբ-խումբ, երամ-երամ խնդրում էին, որ վերջ ի վերջո ամբողջությամբ բժշկի իրենց վրա հասած հարվածներից»: Այն ժամանակ Գրիգորն ասաց. «Ծնկեք և Տերը պիտի բժշկի ձեզ,- և արցունքով Աստծուց խնդրեց, որ բժշկություն պարգևի թե՛ թագավորին և թե՛ մյուսներին»: Բոլորը բժշկվեցին ախտերից և Քրիստոսին որպես իրենց ազատարար ընդունելով, մտքով լուսավորվեցին, որն էլ բոլորին երկնային մխիթարությմբ և երջանկությամբ լցրեց:

Այս հոգևոր նորոգությունից հետո Լուսավորիչը «Խորհուրդ տվեց և թագավորի, իշխանների, նախարարների և բոլորին համոզեց, որ բոլորի խաղաղության համար պետք է քանդել, կործանել և երկրից վերացնել գայթակղիչ կռապաշտությունը, որպեսզի կուռքերն այլևս ոչ ոքի համար խոչընդոտ չհանդիսանան և ձեռք բերած երկնային ազատությունը չկորցնեն»: Թագավորը ինքնակամ հրամանով և բոլորի հավանությամբ, օգնում է երանելի Գրիգորին, որպեսզի հայրենական հին չաստվածների հիշատակը ջնջեն և հանեն մեջտեղից»:

Արդարև որոշումը գործի կոչվեց և «Թագավորն իր ամբողջ զորքով» դուրս գալով Վաղարշապատից մեկ առ մեկ փշրում էր կուռքերը և քանդում նրանց բագիները և փոխարենը խաչեր էին կանգնեցնում: Դրանցից «վերցված գանձերը բաշխեցին աղքատներին, տառապյալներին և չքավորներին»: Իսկ կալվածքները նոր կրոնի բաժինն էին դռնում և սպասավորներին կրոնավոր դարձնում:

«Այսպիսով շատ տեղերից վերցրին գայթակղող, անխոս, ձուլածո, քանդակված, անպետք, անօգուտ և վնասակար կուռքերի արձանները, որոնք պատրաստվել էին ցնորված մարդու անմտությամբ»:

«Տրդատ թագավորը սատանային վաճառված դիվամոլ ժողովուրդներին խստությամբ հրամայում է, որպեսզի սնոտի գործ հանդիսացող, հնացած և սին հեթանոսական պաշտամունքներից հրաժարվեն և հնազանդվեն Քրիստոսի ամենահեշտ ծառայությանը»:

Թագավորը բոլոր վայրերում Գրիգորի քարոզչությունից հետո, իր ամբարշտությունները խոստովանելով, տալիս էր իր անձնական կյանքի վկայությունը և պատմում էր իր համար կատարած Աստծո սքանչելիքները, բժշկությունները և ողորմությունները:

Այս բոլորն անում էր «Կոշտ ու կոպիտ հեթանոսական բարքերը փոխելու, Աստծուց շնորհված իմաստությանը և զգաստությանը ծանոթացնելու և Ավետարանի խոստացված լույսին նրանց ընտանի դարձնելու համար»:

Ապա Տրդատը մեծամեծերի ժողով է գումարում և ասում. «Եկեք Աստծուց մեզ կյանքի առաջնորդ շնորհած Գրիգորին մեր վրա հովիվ կարգենք, որպեսզի նա մկրտությամբ մեզ լուսավորի և Արարչի օրենքներով և խորհուրդներով նորոգի»: Ուրեմն Տրդատի նախաձեռնությամբ Գրիգորն, իշխանների ընկերակցությամբ և մեծ շուքով, Կեսարիա է ուղարկվում և ձեռնադրվում: Վերադարձի ճանապարհին, Տարոնում քարոզելուց հետո, երբ ճանապարհ է ընկնում դեպի Վաղարշապատ, Տրդատը մինչև Բագարան, կամ Բագրևան, ընդառաջ է գնում նրան: Այստեղ է, որ Եփրատի արևելյան ճյուղ հանդիսացող, Արածանի գետի ակունքների մոտ կատարվում է Տրդատի, Աշխենի, Խոսրովիդուխտի, բոլոր պալատականների և ժողովրդի մկրտությունը, մեկամսյա քարոզչությունից և ապաշխարությունից հետո, 303 թ.-ի հունվարի վեցին՝ ճիշտ մեր Փրկչի Աստվածհայտնության (Մկրտության) օրը, կատարվում է Տրդատի, Աշխենի, Խոսրովիդուխտի, բոլոր պալատականների և ողջ ժողովրդի մկրտությունը: Ըստ ավանդության, Տրդատը մկրտության ժամանակ ստացավ Հովհաննես անունը, ի պատիվ Հովհաննես Մկրտչի, որի նշխարների մասը Գրիգորն իր հետ Բագրևանդ էր բերել և որտեղ էլ հետագայում կառուցվում է նշանավոր Հովհաննավանքը: Ագաթանգեղոսը մկրտվածների թիվը 15 բյուր  է ասում, իսկ ընդհանուր Ս. Գրիգոր Լուսավորչի ձեռքով մկրտվածներինը 40 բյուր, որը հավասար է մեր 4 միլիոնին:

«Իսկ Տրդատ թագավորն իր երկրի բոլոր մարդկանց համար հետևյալ ուխտն է (կրոնական պարտականություն) դնում, որ ամեն մի մարդ առանց երկմտելու Աստծո հրամաններին հնազանդ լինի և ամբողջ սրտով հավատա Նրա արարչագործությանը»:

Տրդատի մեծագործություններից մեկն էլ իր անձնական և գործնական մասնակցությունն էր Հռիփսիմյանց վկայարանների և Էջմիածնի տաճարի կառուցման մեջ: Ագաթանգեղոսը ասում է, որ Տրդատը Մասիս լեռներից «իր թիկունքին դրած ութ անտաշ, խոշոր, ծանր, երկար, պինդ և մեծ-մեծ քարեր բերեց», որոնք գործածվեցին նորակառույց եկեղեցիների համար:

Տրդատն, իր թագավորական իշխանությամբ, քրիստոնեությունն արքունիքի և հետևաբար իր ամբողջ տերության պաշտոնական կրոնն է հռչակում և հրամայում է վերացնել կռապաշտությունը…:  Տրդատի քաջագործություններից մեկը Մաքսիմինոս Դաժ կայսրի դեմ պատերազմն է: Այս ժամանակներում Հռոմեական կայսրության արևելյան բաժնում իշխում էր Մաքսիմինոս Գաղերիոս Դաժը, որը հակառակ արևմտյան մասում իշխող Կոստանդիանոսի հռչակած Միլանի հրովարտակի, որով դադարեցվում էր քրիստոնյաների դեմ հալածանքները, արևելյան մասում ինքը շարունակում է հալածանքները: Նա իմանալով, որ քրիստոնեությունը Հայաստանում մեծ ընդունելության է արժանացել, հայերի դեմ պատերազմի դուրս եկավ: Բայց նրա նպատակները ձախողվեցին, որովհետև հայերն իրենց դեմ եկած բանակին հաղթելով՝ դուրս վռնդեցին իրենց երկրից:

Սկզբնաղբյուր հանդիսացող Ագաթանգեղոսը, չպատմելով Տրդատի մահվան մասին, հետևյալ վերջավորության է հանգեցնում նրա վարքը.

«Տրդատիոս Աստվածասեր թագավորը, Քրիստոսին հավատացող աշակերտի հոգով, բարեպաշտությամբ ծառայեց և դարձավ մի երկյուղած անձնավորություն: Տեղեկացավ և վարժվեց աստվածային հրամաններին և իր օրինապահ վարքով հաճելի դարձավ և ամբողջ երկրի համար բարի օրինակ դարձավ… նաև երկնային պարգևների շնորհն ընդունեց, որով անմիջապես լուսավորվեց և թափանցեց աստվածատուր հրամանների իմաստի մեջ և ըստ ավետարանական կանոնների ամեն պատրաստություններով իրեն զարդարելով՝ աստծուն ծառայելու մեջ մի մարդասեր անձ դարձավ: Մերկացավ հեթանոսական ցանկություններից, պարծանքի նշան Խաչը ընդունելով՝ բոլորին կյանք պարգևող Խաչյալին հետևեց և Քրիստոսի խաչակիր գնդին խառնվեց: Պահքով և աղոթքով սանձեց իր անձը, մշտամրմունջ աղոթք և բազկատարած պաղատանքներ էր ուղղում Աստծուն և շարունակ արտասվում էր իր երկրի համար: Նմանապես իր անձի համար էլ էր շանունակաբար խնդրում, որպեսզի չհիշվեն իր նախկին՝ անգիտության մեջ գործված մեղքերը:

Մեծապես նպաստեց Ավետարանի քարոզչության և տարածման գործին, վայելչությամբ ծառայեց Ավետարանին: Այսպես՝ խրատվելով և զգաստացած, իր կրոնական վարքով առաջադիմում էր բոլոր ուղությունների՝ ամեն տեսակ բարեգործությունների մեջ: Առավելապես զորանալով սատարում էր ավետարանչական գործին»:

Օրմանյանը հետևյալ խորհրդածություններով է վերջավորում Տրդատի պատմությունը.

«Հայոց դարձի պատմության մեջ, ինչքան գործ և երախտիք է վերագրվում Գրիգորին, նույն չափն էլ պիտի տալ Տրդատին, որովհետև ճշմարտապես և իրավացիորեն առաքելակից և լուսավորչակից եղավ Հայաստանի համար: Տրդատն իր նախանձահույզ և եռանդուն բնավորությամբ, որքանով որ բուռն և սաստիկ էր քրիստոնեության դեմ հալածանքներ մղելու ժամանակ, նույն չափով և դեռևս առավել եղավ կռապաշտության դեմ վարած հալածանքներով: Նա ոչ միայն ճշմարիտ քրիստոնյայի, անկեղծ ապաշխարողի և գրեթե ճգնավորի կյանք որդեգրեց իր համար՝ «որպեսզի չհիշվեն տգիտության ժամանակ կատարված մեղքերը, որոնք հեթանոսության ժամանակ գործվեցին» (Ագթ.), այլ տքնեց, որ նորահավատ հայերի՝ թե՛ մեծամեծերի և թե՛ ռամիկ բազմության ոչ միայն կրոնը և դավանանքը փոխված լինեն, այլ «որպիսի բոլորի հավատքը գործերով վկայվեն» (Խորենացի):

Տրդատ թագավորն ապրեց 90 տարի և թագավորեց շուրջ 56 տարի, այսպիսով հանդիսանալով հայոց ամենաերկարակյաց և ամենաերկար ժամանակ թագավորած արքան: Վախճանվեց 330 թ.-ին, ըստ Խորենացու թունավորվելով հայ նախարարների կողմից, և թաղվեց Թորդան գյուղում՝ Գրիգոր Լուսավորչի կողքին: Տրդատ թագավորը շատ հին ժամանակներից ներառվել է տոնվող սրբերի դասերում: Երեք Հայսմավուքներում էլ, որպես հիշատակության օր նշված է սեպտեմբերի 29-ը, իսկ ներկայումս մեր եկեղեցին տոնում է Հոգեգալստյանը հաջորող հինգերորդ շաբաթ օրը իր թագուհի Աշխենի և քրոջ՝ Խոսրովիդուխտի հետ:

Իր տոնին երգվում է հատուկ «Թագավորաց» շարականի կանոնը, ունի հետևյալ յուրահատուկ «Մանկունք» շարականը.

Թարգմանություն.

Աստծո Որդի, Դու գերբնական

Հրաշք գործեցիր Հայոց թագավորի վրա.

Քո բարկության գավազանով

Նրա հիմարությունը իմաստություն դարձրեցիր,

Որի համար եկեղեցու պաշտոնյաները

Օրհնում են Քեզ, Տեր, նրա հիշատակի օրը:

 

Բաբելացիների բռնակալին հար և նման

Մեծ Տրդատ թագավորին

Անասնական բռնությունից նվաճվելով նա

Անբանների կերպարանքին փոխեցիր

Որի համար եկեղեցու պաշտոնյաները

Օրհնում են Քեզ, Տեր, նրա հիշատակի օրը

 

Սուրբ Գրիգորի մաղթանքների շնորհիվ

Անասնական բնությունից վերստեղծելով նրան

Մարդկային բնությանը վերածեցիր Մեծ Տրդատ թագավորին,

Որի համար եկեղեցու պաշտոնյաները

Օրհնում են Քեզ, Տեր, նրա հիշատակի օրը

 

 

Աշխեն թագուհի և Խոսրովիդուխտ կույս

Սրանք Տրդատ թագավորի ստվերի ու շնորհների նման նրանից անբաբաժան էին և մեր ժողովրդի համախումբ և պաշտոնական քրիստոնեացման պատմական բոլոր դրվագներում միշտ միասին են հիշտակվում, մեկն իբրև նրա թագուհի, մյուսը որպես արքայաքույր:

Տրդատի հետ հիշատակվող պատմությունից բացի, շատ քիչ բան է պատմությունը պահել նրանցից յուրաքանչյուրի մասին:

Աշխեն թագուհու մասին մեզ հայտնի է, որ նա Կովկասյան Ալանների թագավոր Աշխարադի դուստրն էր, նրա ձեռքը խնդրելու համար Տրդատը Հայոց Սմբատ Բագրատունի իշխանին որպես դեսպան ուղարկում է Ալանների թագավորի մոտ: Մի բարձրահասակ և գեղանի օրիորդ էր Աշխենը, ամեն ինչով համանման հսկայազուն Տրդատին: Տրդատը նախ ծիրանի հագցնելով և նրա գլխին թագ կապելով նրան հայտարարում է որպես Արշակունի իշխանուհի, ապա ամուսնանում է նրա հետ և Հայոց թագուհի հռչակում: Ունենում է մեկ արու զավակ:

Իսկ Խոսրովիդուխտի մասին մեզ հայտնի է այն, որ նա իր հոր՝ Խոսրովի, սպանությունից հետո, երբ Պարսիկները տիրացան Հայոց աշխարհին, Տրդատին փախցրեցին Հռոմ, իսկ Խոսրովիդուխտն էլ Օտա Ամատունի Հայ նախարարի խնամակալությամբ փախցվեց և պատսպարվեց Անի ամրոցում (այժմյան Կամախ, կամ Քեմահ), և այնտեղ ապահով մնաց, մինչև որ Տրդատը գալով տիրացավ հայրենական գահին: Այնուհետև Վաղարշապատ գալով արքունիքում կուսական կյանքով ապրեց իր ողջ կյանքը:

Խոսրովիդուխտը կարևոր դեր կատարեց Գրիգոր Լուսավորչի վիրապից տուրս գալու հարցում: Ականատես լինելով Գրիգոր Լուսավորչի չարչարանքներից մի քանիսին և տեղյակ լինելով նրա քարոզչական վկայությանը, համակրանքով և հիացմունքով տոգորված պիտի լիներ Գրիգորի և նրա քարոզած կրոնի հանդեպ: Այնպես որ, երբ Գրիգորը Արտաշատի Խոր Վիրապը նետվեց, ամեն ահրաժեշտ կարգադրությունները արած պիտի լիներ, որպեսզի Գրիգորը ողջ մնար այդ անտանելի բանտարկության ընթացքում: Ու երբ Հռիփսիմյանց կույսերի չարչարանքներից և նահատակություններից Տրդատը խելակորույս եղավ, հավանաբար ամենամտահոգվողը և աղոթողը Խոսրովիդուխտն էր: Ուստի Աստվածային նախախնամությունը որպես Գրիգորի Վիրապից դուրս գալու և Հայոց աշխարհը Գրիգորի միջոցով հոգեպես լուսավորելու միջնորդ, նրան ընտրեց: Խոսրովիդուխտը մի երազ տեսավ, որում Աստծո հրեշտակը ասում էր, որ Տրդատը միայն Գրիգորի ձեռքով կարող է փրկվել: Երբ այս երազը պալատականներին պատմեց, նրանք մտածեցին, որ նա խենթացել է, քանի որ բոլորը համոզված էին, որ Գրիգորը վաղուց մահացել է Վիրապում: Երբ երազը հինգ անգամ կրկնվեց, նա իբրև արքայաքույր պնդեց, որ իրականությունը պարզելու համար մարդ ուղարկվի Արտաշատ և իր հավատարիմ Օտա Ամատունի նախարարին ընտրեց այս գործի համար: Արդարև, ի զարմանս բոլորի, Գրիգորը ողջ էր և բերվելով Վաղարշապատ՝ բժշկեց հարվածյալներին:

Երբ Գրիգորը հրահանգեց, որ նահատակված կույսերի համար գերեզմաններ փորեն, Տրդատը խնդրեց, որ այդ ծանր գործը ինքն անձամբ կատարի, որպես մի փոքր ապաշխարություն իր չարագործությունների: Պատմությունը վկայում է, որ Աշխեն թագուհին, Խոսրովիդուխտի հետ միասին, իրենց իշխանական զգեստներով փորված հողը դուրս հանելով՝ սիրահոժար մասնակություն ունեցան ստրուկների, կամ ծառաների համար նախատեսված այս գործին:

Թագուհին և թագավորի քույրն անշուշտ իրենց գործնական դերը պիտի ունեցած լինեն Գրիգորի հայոց քահանայապետության համար Կեսարիա ուղարկվելու գործում, քանզի Կեսարիայի արքեպիսկոպոսին ուղված նամակում Տրդատի անվան հետ նշվում են նաև «Աշխեն տիկին և օրիորդ Խոսրովիդուխտ»: Եվ երբ Գրիգորը վերադառնում է Կեսարիայից, Տրդատի և նրա բանակի հետ նաև Աշխենն և Խոսրովիդուխտն էլ են ընդառաջ գնում մինչև Բագավան, կամ Բագրեվանդ՝ Արածանի-Եփրատի ակունքներից ոչ շատ հեռու: Եվ բոլորը միասին այդ գետում էլ, Ս. Գրիգոր Լուսավորչի ձեռքով, 302թ.-ին, մկրտվում և դառնում են քրիստոնյա: Հետաքրքիր է Ագաթանգեղոսի հետմկրտության նկարագրությունը. «Մեծ ուրախությամբ, սպիտակ հագուստներ հագած, սաղմոսներով և օրհնություններով, կանթեղներով, մոմերով և ջահերով, մեծ լրջմտությամբ և ոչ պակաս ուրախությամբ, լուսավորված, հրեշտակացած, Աստծո որդեգրության անունը առած և Ս. Ավետարանի ժառանգության մեջ մտած, Սրբերի դիրքին հասած, Քրիստոսի համար անուշաբույր ծաղկած, տերունական տուն (եկեղեցի) էին վերադառնում: Եվ այսպես գոհաբանական Ս. Պատարագ էր մատուցում և բոլորն էլ հաղորդվում էին սուրբ խորհրդին: Բոլորին բաշխվում էր, ամենափրկիչ Հիսուս Քրիստոսի սուրբ մարմինը և պատվական արյունը, որը նոր կյանք է տալիս ամբողջ մարդկությանը»:

Մկրտությունից հետո սրբուհիներից որևէ մեկը այլևս չի հիշատակվում, որից էլ ենթադրում ենք, որ կատարյալ քրիստոնյայի պես իրենց կյանքը բարեպաշտությամբ և բարեգործությամբ անցկացրեցին: Հավահաբար Տրդատից առաջ են վախճանվել, որն ապրել է 90 տարի: Իրենց կյանքի վերջին տարիները Գառնու ամրոցի խաղաղության և մենության մեջ, հրաժարվելով արքունիքի աշխարհային կենցաղից, գրեթե ճգնողական կենցաղով պիտի անցկացրած լինեն և սրբությամբ կնքած իրենց կյանքը:

Լիակատար Հայսմավուրքը, Տրդատի վարքից հետո հետևյալ վերջաբանով է եզրափակում սրբուհիների վարքը.

«Իսկ ի՞նչ ասենք առաքինազարդ Հայոց Աշխեն Տիկնոջ մասին, որը վաղուց հրաժարվել էր այս կյանքի վայելքներից և առանձնացած բնակվում էր Գառնի քաղաքում, որի ամրոցը Տրդատը վերանորոգել էր ընտիր քարերով, որտեղ,  աստվածասեր թագուհին, մինչև երկրից երկինք գնալը, ճգնողական կյանքով ապրեց: Նմանապես նաև թագավորի սքանչելի քույրը, մեծ օրիորդը և սուրբ կույսը՝ Խոսրովիդուխտը, մաքրափայլ վարքով, առանձնացած և սրբությամբ ապրում էր Գառնիի այն տան մեջ, որը հատկապես իր համար կառուցել էր տվել եղբայրը, որտեղից էլ գնաց իր փափագելի Քրիստոսի մոտ»:

Իրենց երկրային կյանքում անբաժան էին Տրդատից, այդպես էլ ամբաժան մնացին նաև հետո, նախ երկրում իբրև արդար հոգիներ և ապա երկնքում, քանի որ իրենց հիշատակը եկեղեցում միշտ կատարվում է միասին՝ Հոգեգալուստին հաջորդող հինգերորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը: Իսկ Հայսմավուրքները երեքին միասնաբար տոնախմբում է նոյեմբերի 29-ին:

 

«Հայազգի Սուրբեր», Շնորհք արքեպս. Գալուստյան, «ԳԱՆՁԱՍԱՐ» մատենաշար, Երևան1997 

Արևելահայերենի փոխադրեց՝ Վաչագան սրկ. Դոխոլյանը