«Ամենասուրբ Երրորդության» գաղափարը արտահայտող ինքնատիպ պատկերները

Ըստ Հայ եկեղեցու դավանաբանության՝ Աստված Ամենասուրբ Երրորդություն է. մի Աստվածություն՝ երեք Անձերի մեջ՝ Հայր Աստված, Որդի Աստված, Սուրբ Հոգի Աստված: Ամենասուրբ Երրորդությունը Ամենասուրբ Աստվածության երեք Անձերի անբաժանելի միությունն է:

Սարգիս Պիծակի կողմից նկարազարդած Մատենադարանի № 2627 Աստվածաշունչը բացվում է ամբողջ երկրորդ սյունակը գրավող երկարավուն ուղղանկյան մեջ ամփոփված Ս. Երրորդության, Ադամի և Եվայի, Մովսեսի և Ահարոնի պատկերներով: Այս երկարավուն եռադրվագ նկարում մարդկային ֆիգուրներով կազմվող կոմպոզիցիան աշտարակաձև է, որի սուր գագաթն ավարտվում է Աստվածահոր գլխով: Այստեղ ինքնատիպ է Երրորդության պատկերը և ունի կառուցվածքի գրանիտյա միասնություն, որի կազմակերպիչը Աստվածահոր եռաստիճան՝ բրգաձև բազմած կերպարանքն է: Նա հագել է բաց և խուլ ճերմակավարդագույն պատմուճան, ձախ ուսից նշմարվում է ոսկի երիզ (կլավի): Պատմուճանն ունի հարուստ ծալքավորում (կրապլաքին մոտ), հարստացված օխրայավուն թույլ նրբին երանգներով: Նա աջը բարձրացրել է օրհնության ժեստով (պարզված են ցուցամատը և մատնեմատը): Գլխի և մորուքի ճերմակ առատ մազերը պատկերված են գորշավուն երանգների վրա սպիտակ էլիպսաձև մազագծիկներով: Ճակատին ունի սուր մազափունջ (մազափնջով են նաև Քրիստոսի պատկերները):

Նրա գրկին որդին է, փոքր չափերով, բայց հասուն (այն տիպը, որ տեսնում ենք տոներում և բժշկության տեսարաններում), որի պատկերը ներսում կրկնում է Հոր եռաստիճան բրգաձևը (ծնկները, ուսերը, գլուխը): Նա ունի նույնպիսի պատմուճան, ինչ Հայրը, բայց տունիկան կապույտ է: Վերջապես, Որդու գրկին Հոգին է՝ պատկերված պրոֆիլով, ճերմակ աղավնու տեսքով: Նրանց միասնությունը մի անգամ ևս շեշտվում է խաչավոր լուսապսակներով. Սուրբ Հոգու գլխին փոքր, Որդու գլխին մեծ, Հոր գլխին՝ ավելի մեծ: Հայրը նստած է դեղնավուն գծակետանախշերով ճոխացված կարմիր (մորեգույն) երկարավուն մութաքային: Ոտքերի տակ ավելի փոքր կանաչ մութաքա է դրված: Նրա բազմելու դիրքը, ոտքերի դրվածքը հիշեցնում են հռոմեական կայսերական պատկերները:

Հարկ է նշել նաև, որ ընդհանուր ուղղանկյան գագաթին ուղղահայաց բարձրանում են ծաղկազարդ եղջյուրներ, մեջտեղում՝ խաչը, կողքերից՝ տերևավարսանդավոր ոստիկներ: Ուղղանկյունաձև գահից, որին բազմել է Աստվածահայրը, իբրև պատվանդան, դեպի ձախ և աջ, պրոֆիլով, տեսնում ենք առյուծ և ցուլ, իսկ գահի վերևում, մութաքայի աջ և ձախ մասում՝ հրեշտակ (մարդը) և արծիվ: Դրանք մեզ ծանոթ ավետարանիչների սիմվոլներն են, որոնք ներկայացնում են գրքի իդեական հիմքը:

Վասպուրականի ձեռագրերում գահակալ Քրիստոսին ներկայացնող նկարի մոտ երբեմն մակագրվում է. «Սուրբ Երրորդությունն է, բազմեալ յաթոռս չորեքկերպեան». մինչդեռ նկարում չկան Երրորդության մյուս Անձերը՝ Հայրը և Սուրբ Հոգին: Ենթադրվում է, որ «Երրորդության» գաղափարը այստեղ արտահայտվում է Քրիստոսի կերպարի խորհրդաբանական ամբողջականության մեջ. Նա Հայր Աստծո Որդին է, և ակնարկում է Սուրբ Հոգու ներկայությունը: Ասվածի հետ անմիջականորեն կապվում է Սուրբ Հոգու գաղափարը արտահայտող Քրիստոսի օրհնող աջի շարժումը: Ի դեպ, Հ. Քյոսեյանը նկատում է, որ Քրիստոսի պատկերի շուրջ կլոր կամ էլիպսաձև երեքշերտյա շրջանակները, ինչպես Սիմեոն Արճիշեցու ձեռագրում, նույնպես արտահայտում են Ս. Երրորդության խորհուրդը:

Վասպուրականի մի շարք ձեռագրերում եռաշերտ գունավորում ունեն գահին բազմած Քրիստոսի գլխավերևի կամարաշրջանակները: Այն, որ Գահակալ Քրիստոսի կերպարը խորհրդանշում է նաև Երրորդությունը, առարկայական ձևով ցույց է տրված Վասպուրականում 1391 թ. ընդօրինակված մի Ավետարանի մեջ: Այստեղ գահին բազմած Տիրոջ մեզ ծանոթ հորինվածքն է. միայն թե, ի տարբերություն նախորդների, գահակալ Քրիստոսի գրկում Սուրբ Հոգին խորհրդանշող աղավնին է և մի պատանի, որի ձեռքում բռնած թղթի վրա գրված է «Գառն Աստծո»: Քրիստոսն այստեղ խորհրդանշում է և՛ Հայր Աստծուն, և՛ Սուրբ Հոգուն, և՛ Որդուն՝ Աստծո գառին: Արվեստաբան Սիրարփի Տեր-Ներսիսյանը Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցու գեղարվեստական հարդարանքի մասին խոսելիս նշում է, որ որոշ պատկերներում Աստծո ձեռքը, աղավնին և Հիսուսը ներկայացնում են Երրորդության գաղափարը: Վասպուրականի մանրանկարիչները, ըստ էության, հետևում են այդ թեմայի համառոտված տարբերակին: Ի դեպ, Մ.Մ. 7639 ձեռագրում հանդիպում է Ս. Երրորդության չափազանց տպավորիչ մի պատկեր. Հայր Աստված գրկել է խաչված Հիսուսին, Ում գլխից վեր աղավնակերպ Սուրբ Հոգին է:

Սուրբ Հոգու դրսևորման կերպերից մեկը (Աղավնուց զատ) հողմը, քամին կամ զեփյուռն է: Պատկերագրության մեջ որոշ դրվագներում (Ավետում ավետարանիչներ և այլն) պատկերված վարագույրի շարժուն վիճակը Ս. Հոգու ներկայության հարացույցն է: Ս. Բարսեղ Կեսարացու «Յաղագս վեցօրեա արարչութեան» մեջ «հոգի»-ի փոխարեն հանդես է գալիս «հողմ» ընթերցումը: «Հոգի=հողմ» համարժեքը հետևյալ արձագանքն է գտնում Դիոնիսիոս Արիոպագացու «Յաղագս երկնային քահանայապետութեան» երկում. «Ասիցէ ոք արդեօք զոդային հոգւոյն հողմեղէն մականունութիւն և աստուածատեսակութիւն երկնայնոցն իմացութեանց երևել…»: Նույն երկի մեկ այլ հատվածում հեղինակը նշում է, որ հողմը իր մեջ կրում է աստվածային գործողության նմանությունն ու կերպը: Այս պարագան հայտնութենական կարևորություն է ընծայում պատկերին՝ այն դարձնելով ոգեղեն իրականության պայմանանշան: «Հոգի=հողմ» համարժեքի արձագանքը կարելի է տեսնել հայ մեկնաբանական գրականության մեջ նմանապես:

 

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը

15.06.19
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․