Աս­տու­ծո գո­յու­թյու­նը

Հա­ւա­տալ ար­ժան է այնմ, որ մեր­ձե­նայ առ Աս­տուած, թէ է՛ Աս­տուած», - ա­սում է Պո­ղոս ա­ռա­քյալը (Եբր., ԺԱ 9): Քրիս­տո­նեա­կան հավատ­քի հիմ­քը Աս­տված ինքն է. Քրիս­տո­նեա­կան կյան­քի կա­տա­րե­լու­թյունը աստվա­ծա­ճա­նա­չու­թյունն է: Չնա­յե­լով, որ Աս­տու­ծո գա­ղա­փա­րը և ա­նու­նը կա ամ­բողջ մարդ­կու­թյան, այ­սինքն` նաև ոչ քրիս­տո­նյա­յի մեջ, սա­կայն և այն­պես քրիս­տո­նեա­կան հավատ­քի, քրիս­տո­նեա­կան դավա­նան­քի և քրիս­տո­նեա­կան կյան­քի հիմքն ու կա­տա­րա­ծը Աս­տված է և Աս­տվա­ծա­ճա­նա­չու­թյունը, վասնզի ճշմա­րիտ աստված­գի­տու­թյու­նը մի­միայն քրիս­տո­նեու­թյան մեջ է և ճշմա­րիտ աստված­գի­տու­թյունից է բղխել քրիս­տո­նեա­կան լույսն ու լու­սա­միտ կյան­քը:

Մարդ­կա­յին գի­տու­թյան ձգտում­նե­րը կեդ­րո­նա­նում են ներ­քին մար­դու և ար­տա­քին աշ­խար­հի մեջ միայն. մարդ այդ եր­կու շրջա­նում և մի­միայն դո­ցա­նով է յուր ճա­նա­չո­ղու­թյան ու հառաջա­դի­մու­թյան ըն­թացք տա­լիս: Բայց այդ եր­կու շրջան­նե­րում ևս մարդ յուր մեջ ծա­գած բո­լոր խնդիր­ներն ու գի­տե­լիք­նե­րը խար­բա­լե­լուց հետո դար­ձյալ դառ­նում է դեպի Աս­տված և նո­րա ճա­նա­չո­ղու­թյունը խնդրում` նո­րան ճա­նա­չե­լով յուր բո­լոր գի­տու­թյան ու հառաջա­դի­մու­թյան հիմքն ու լրու­մը: Մենք չենք կա­րո­ղա­նում հե­ռա­նալ Աս­տու­ծուց, թեև հանձն առ­նեինք մեր ան­կու­մը, որ այդ­պի­սի հե­ռա­նա­լու հե­տևան­քը կլի­նի: Մենք ան­կա­րող ենք մեր հա­յե­ցո­ղու­թյուն­նե­րը ինք­նու­րույնա­բար կազ­մել ու միշտ Աս­տու­ծուց բո­լո­րո­վին ան­կախ գոր­ծել, զի նա մեր կյան­քի էու­թյան մեջ է, և մենք նո­րա մեջ ենք ապ­րում: Վեր­ջա­պես մենք չենք կա­րող մո­ռա­նալ Նո­րան, վասնզի թե՛ մեր ներ­քին, թե՛ ար­տա­քին աշ­խար­հը մեզ միշտ հիշեց­նում է նո­րան և ճշմար­տու­թյունն ու մեր մտա­ծո­ղու­թյունը ան­բա­ժան են Աս­տու­ծո գա­ղա­փա­րից, ըստ ո­րում, մենք կա­րող ենք ժխտել Աս­տու­ծո գո­յու­թյունը, բայց նո­րա գա­ղա­փա­րը` ոչ:

Մեր բո­լոր գի­տու­թյուն­նե­րը մենք ստա­նում ենք մեր ներ­քին և ար­տա­քին աշ­խար­հից, ըստ ո­րում` թե՛ ար­տա­քին ի­մա­ցու­թյուն­նե­րը և թե՛ ներ­քին հա­սո­ղու­թյուն­նե­րը մեզ հայտ­նում են Աս­տու­ծո գո­­յու­թյունը: Կա՛մ ար­տա­քին ի­մա­ցու­թյուն­նե­րից պետք է կտրվենք և կամ ներ­քին հա­սո­ղու­թյունից զրկվենք, որպեսզի այս­պես կամ այն­պես թե­րա­նա մեր մեջ Աս­տու­ծո հավատ­քը: Սա­կայն կա­նո­նավոր մար­դու մեջ ո՛չ այն կա­րող է լի­նել և ո՛չ այս կա­տա­րե­լա­պես, և ու­րեմն Աս­տու­ծո գո­յու­թյան գա­ղա­փա­րը կու­նե­նանք միշտ պայ­ծառ կամ ա­ղոտ կեր­պով:

Թե ինչ­պե՞ս ար­տա­քին աշ­խար­հի ի­մա­ցու­թյունը տա­լիս է մեզ այդ գա­ղա­փա­րը, երգ­վում էր նույնիսկ Սաղ­մո­սի մեջ Քրիս­տո­սից շատ տա­րի­ներ ա­ռաջ. «Եր­կինք պատ­մեն զփառս Աս­տու­ծոյ, եւ զա­րա­րածս ձե­ռաց նո­րա պատ­մէ հաստա­տու­թիւն» (Սաղմ., ԺԸ. Հա­ճախ., Դ 275. Եղիշե, 323): Ինչ կարգ, գե­ղեց­կու­թյուն ու վսե­մու­թյուն տես­նում է մարդ յուր չորս կող­մը երկն­քի ու երկ­րի վրա, այդ ա­մենը ցույց է տա­լիս նո­րան յուր Ա­րար­չի մե­ծու­թյունն ու ա­մե­նա­կա­րո­ղու­թյունը: Ա­ղոտ էր այդ գի­տու­թյունը ինք­նա­հու­սու­թյամբ ան­կյալ ու խար­խա­փող մարդ­կու­թյան մեջ, սա­կայն կար: Ուստիև Պողոս ա­ռա­քյալը, մտնե­լով դո­ցա մեջ, դի­տեց նո­ցա կյան­քը և քա­րո­զեց. «Արք ա­թե­նա­ցիք, ես ձեզ ըստ ա­մե­նայ­նի կրոնա­կան եմ տես­նում, զի պտ­տե­լով ձեր սրբու­թյուն­նե­րը` մեկ բա­գին ևս գտա, ո­րի վրա ար­ձա­նագ­րված էր. «Ան­ծա­նօթի Աս­տու­ծոյ»: Այն, ո­րին դուք ան­ծա­նոթ կեր­պով պաշ­տում եք, նույնը պատ­մում եմ ձեզ: Աս­տված, որ ստեղ­ծեց աշ­խար­հը և ամեն ինչ, որ նո­րա մեջ կա, Նա երկն­քի ու երկ­րի Տերն է...: Նա ստեղ­ծեց մի ա­րյունից մարդ­կա­յին բո­լոր ազ­գը, որ բնակ­վում է երկ­րի ե­րե­սին և հաստա­տեց նո­ցա հա­մար կար­գված ժա­մա­նակ­ներ, որպեսզի նո­քա ո­րո­նեն Աս­տու­ծուն. «Զի թե­րևս զննե­ցին զնա և գտա­նի­ցեն. նաեւ ոչ հե­ռի իս­կէ յիւրա­քան­չիւր ու­մե­քէ ի մէնջ: Զի նո­վաւ կեամք եւ շար­ժիմք եւ եմք» (Գործք, ԺԵ 22-28): Այդ­պես և ճշմար­տու­թյունը ո­րո­նե­լու մեջ խար­խա­փող մարդ­կանց ա­սում է Պո­ղո­սը, որ ինքն էլ մահ­կա­նա­ցու է, սա­կայն ու­րախ ավե­տիք է բե­րել, որպեսզի նո­քա հետ դառ­նան ու­նայ­նու­թյուն­նե­րից դեպի կեն­դա­նի Աս­տվա­ծը, որ ստեղ­ծել է եր­կինքն ու եր­կի­րը և որ ան­ցյալ ժա­մա­նակ­նե­րում թո­ղեց մարդ­կանց յուրյանց ճա­նա­պար­հը գնալ, բայց չթո­ղեց նո­ցա ա­ռանց յուր մա­սին վկա­յու­թյուն տա­լու` բա­րե­րա­րու­թյամբ շնոր­հե­լով նո­ցա անձ­րև ու պտղա­բե­րու­թյուն և կե­րակ­րե­լով բո­լո­րին և ու­րա­խաց­նե­լով ա­մեն­քի սրտե­րը (ԺԴ 14-16):

Բնա­կա­նա­բար, դի­տե­լով աշ­խար­հի սկիզբն ու վեր­ջը, կար­գավո­րու­թյունն ու նպա­տա­կը, կեն­դա­նու­թյունը, ա­րա­րա­ծա­կան աշ­խար­հում բույսե­րից մին­չև մար­դը ե­ղած աստի­ճա­նավո­րու­թյունը, մար­դու բա­նա­կան կյան­քը, բա­րո­յա­կա­նու­թյունն ու նո­րա հա­տու­ցու­մը` մենք ան­պատ­ճառ գա­լիս ենք դեպի Աս­տու­ծո հավատ­քի հաստա­տու­թյունը. ա­ռանց Աս­տու­ծո աշ­խարհն ու նո­րա մեջ ե­ղած ամեն ինչ ան­բա­ցատ­րե­լի և ան­հաս­կա­նա­լի կլի­նին: Սա­կայն ո­րով­հե­տև մեր ի­մա­ցու­թյունն ևս ներ­քին հա­սո­ղու­թյամբ է ի­րա­կա­նա­նում, պարզ է, որ մեր ներ­քին հա­սո­ղու­թյունը դար­ձյալ հիմք է կազ­մում մեր գի­տու­թյան: Ուստիև Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը, խոսե­լով Աս­տու­ծո ան­հա­սա­նե­լիու­թյան վրա, ա­սում է գե­ղեց­կա­պես. «Այլ ի գոր­ծոց ան­տի իւ­րոց եւ յե­րախ­տեաց միայն գի­տի եւ ճա­նա­չի եւ ա­նուա­նի Հայրն եւ Բա­րե­րարն եւ հաստիչն ա­մե­նայն ե­րախ­տա­ւոր ա­րուես­տիւքն իւ­րովք: Զի որ կա­տա­րեալքն են` ե­րախ­տեացն նո­րա միայն կա­րեն հա­սու լի­նել, բայց որ ախ­մարքն են` եւ ոչ այնմ» (Հա­ճախ., Ա 65):

Մար­դու ներ­քին հա­սո­ղու­թյան մա­սին ևս ա­ռա­քյալն ա­սում է. «Որ­քան պետք է Աս­տու­ծո ճա­նա­չե­լու հա­մար, ար­դեն հայտ­նված է մարդ­կանց մեջ: Աս­տված հայտ­նել է նո­ցա, զի նո­րա ա­նե­րևույթ էու­թյունը աշ­խար­հի սկզբից նո­րա գոր­ծե­րով տեսն­վում է մեր մտա­ծո­ղու­թյամբ, այ­սինքն` նո­րա մշտնջե­նավոր զորու­թյունը և աստվա­ծու­թյունը, այն­պես որ, մար­դիկ չեն կա­րող ար­դա­րաց­նել յուրյանց ան­ձը, որ ճա­նա­չել են Աս­տու­ծուն, բայց ոչ իբ­րև Աս­տու­ծո փա­ռավո­րել կամ գո­հու­թյամբ խոս­տո­վա­նել: Այլ նո­քա նան­րա­ցել են յուրյանց խոր­հուրդ­նե­րով, և նո­ցա սրտե­րը ան­մտու­թյամբ խավա­րել են» (Հռովմ., Ա 19-21): Եվ ոչ միայն աստվա­ծա­ճա­նա­չու­թյունը, այլ մին­չև ան­գամ օրենքն ու բա­րո­յա­կա­նու­թյունը, գրված է նո­ցա սրտե­րում, և նո­ցա խղճմտան­քը վկա­յում է նո­ցա բա­րին և օ­րի­նավո­րը (Հռովմ., Բ 14-15. ԺԲ 2. Փիլ., Դ 8): Ուստիև Քրիս­տոս ե­րա­նի է տա­լիս նո­ցա, ո­րոնք «սուրբ են սրտիւք, զի նո­քա զԱս­տուած տես­ցեն» (Մատթ., Ե 8. Հա­ճախ., Ը 105-110). այդ­պես լի­նե­լով` կտես­նենք Աս­տու­ծո, վասնզի «նո­րա ազգ իսկ եմք» (Գործք, ԺԵ 28):

Եվ շատ տա­րօ­րի­նակ կլի­ներ, ե­թե մար­դիկ ոչ մի գա­ղա­փար չու­նե­նա­յին յուրյանց ստեղ­ծո­ղի մա­սին, և կամ Աս­տված յուր ա­նու­նը ան­հայտ թող­ներ յուր այն ա­րա­րած­նե­րից, ո­րոնց ստեղ­ծել է` յուր ա­րար­չա­կան սի­րուց դրդված: Ըստ ո­րում, մար­դիկ դեպի ո՞ր կողմ էլ նա­յեին, պետք է ան­պատ­ճառ հիշեին յուրյանց Ա­րար­չին, վասնզի ամ­բողջ աշ­խար­հը Աս­տու­ծո ա­րար­չա­կան գործն է և վիթ­խա­րի վկա է նո­րա ա­մե­նա­կա­րո­ղու­թյան: Թե՛ մեր հո­գևոր և թե՛ ար­տա­քին աշ­խար­հը միշտ հայտ­նում են մեզ Աս­տու­ծո ա­նու­նը. մենք չենք կա­րող այն­պես ա­նել, որ Աս­տու­ծո ա­նու­նը մեր մեջ չբնա­կվի, և որ­քան էլ կա­մո­վին մո­ռա­նանք Աս­տու­ծուն, այ­սով հան­դերձ մեր սիր­տը կբո­ղո­քե մեր ա­րար­քի դեմ: Ինչ­պես որ մեր խիղ­ճը վկա­յում է մեզ, թե ո՞րն է բա­րո­յա­կան և ո՞րը ան­բա­րո­յա­կան, և ա­պա մեր միտ­քը սկսում է ու­սում­նա­սի­րել բա­րո­յա­կա­նու­թյունը, այն­պես էլ Աս­տու­ծո գա­ղա­փա­րը կա մեր սրտում, և մեր մտա­ծո­ղու­թյունը յուր մտավոր բո­վի մեջ է ձգտում այդ և բազ­մա­կող­մա­նի հաս­կա­ցո­ղու­թյուն ձեռք բե­րում: Ըստ ո­րում` մարդ­կա­յին բա­նե­րը պետք է նախ ճա­նա­չենք, որ հետո սի­րենք, իսկ աստվա­ծա­յի­նը պետք է նախ սի­րենք, որ հետո ճա­նա­չենք (Գործք, ԻԸ 24. Մատթ., ԺԳ 13. ԺԱ 25. Թ 35. Ե­փես., Ա 18). «Ե­թէ ոչ հաւա­տայ­ցէք և ոչ ի միտ առ­նու­ցուք», - ա­սում էր դեռ Ե­սա­յի մար­գա­րեն (Է 9): «Որք սի­րեն զնա, սէրն իւ­րեանց կեր­պա­րա­նէ զնա ի սիրտս իւ­րեանց, եւ եր­կիր­պա­գա­նեն նմա հոգ­ւովն ճշմար­տու­թեամբ. սրբեալ զսիրտս իւ­րեանց եւ զմար­մինս իւ­րեանց, առ­նեն տա­ճար Ս. Հոգ­ւոյն, եւ հա­ղորդք եւ հա­ւա­սա­րորդք եւ բա­ժա­նորդք առ­նին մեր ե­րա­նու­թեանս»: Բա­ցատ­րում է և Ս. Ներ­սեսը (Բյու­զանդ, էջ 72): Հաս­կա­նա­լի է, ու­րեմն, որ նախ պետք է ձգտենք դեպի Աս­տված, ա­կանջ դնենք մեր խղճմտան­քին, որպեսզի կա­րո­ղա­նանք ըն­դու­նակ դառ­նալ Աս­տվա­ծա­յին ճշմար­տու­թյուն­ներն ըմբռ­նե­լու և լու­սավո­րվելու հա­մար[1], վասնզի հո­գևոր շնորհ­քը հո­գու զգա­յա­րան­քով է ստաց­վում «եւ նա միայն գի­տէ` ո­րում ազ­դի» (Հա­ճախ., Ժ 297. Դ 289. Գ 102. Մատթ., ԺԳ 11-12. Ղուկ., Ը 18. Ս. Ղևոնդ առ Ե­ղի­շեի, էջ 85):

Սա­կայն ոչ միայն Աս­տու­ծո գա­ղա­փա­րը, այլև ամեն մի գա­ղա­փար չենք կա­րող մեր հա­սո­ղու­թյամբ յուրաց­նել կամ հաս­կա­նալ, ե­թե մեր հո­գին ըն­դու­նակ չլի­նի նո­րան: Այ­սինքն` ար­տա­քին գրգի­ռը անհ­րա­ժեշտ է մեր հո­գևոր զար­գաց­ման հա­մար, միայն թե այն ևս չի կա­րող ո­չինչ հառաջ բե­րել հո­գու մեջ, ե­թե հո­գին ա­նըն­դու­նակ կամ ա­մուլ լի­ներ: Գրգի­ռը հառաջ է բե­րում մեր հո­գու մեջ ո­րոշ դրու­թյուն, և մենք հա­սու ենք լի­նում այդ դրու­թյան. իսկ ե­թե հո­գին չկա­րո­ղա­նար այդ դրու­թյունը ու­նե­նալ, այն ժա­մա­նակ էլ մենք ո­չինչ չէինք ի­մա­նալ: Չենք էլ կա­րող բա­ժա­նել հո­գին մարմ­նից, ո­րոնք ի­րար հետ գոր­ծե­լով են մեր հա­սո­ղու­թյան մի­ջոց տա­լիս: Կույ­րը չի կա­րող գա­ղա­փար ստա­նալ գույնի մա­սին և ոչ էլ խու­լը` ձայ­նի մա­սին. գույնը հաս­կա­նա­լու հա­մար աչք է հար­կավոր, իսկ ձայ­նը ըմբռ­նե­լու հա­մար` ա­կանջ: Այդ զգա­յա­րանք­նե­րը, ստա­նա­լով գրգի­ռը, հա­ղոր­դում են հո­գուն, և հո­գին յուրա­քան­չյուր զգա­յա­րան­քի հա­մե­մատ դրու­թյան մեջ է ընկ­նում, և մենք հա­սու ենք լի­նում նո­րան: Այդ գրգիռ­նե­րը ա­ռիթ են լի­նում մեր հո­գևոր ո­րոշ գոր­ծու­նեու­թյան:

Սույն­պես և Աս­տված դրոշ­մել է մար­դու սրտում, որ «Աս­տուած Է՛». սերն­դեսե­րունդ ևս հայտ­նել է. «Ես եմ Աս­տուած, որ Էն». և մարդ, ար­տա­քին աշ­խար­հի գրգիռ­ներն ստա­նա­լով, բա­նա­կան ու բա­րո­յա­կան մտա­ծո­ղու­թյամբ հավա­տում է Աս­տու­ծո գո­յու­թյան: Բա­նա­կան մար­դու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը հե­թա­նոս աշ­խար­հի ի­մաստա­սեր­ներն էին, ո­րոնք բա­նա­կան ու բա­րո­յա­կան մտա­ծո­ղու­թյամբ հաստա­տում էին Աս­տու­ծո գո­յու­թյան ճշմար­տու­թյունը: Այդ­պես և Սոկ­րա­տը Քրիս­տո­սից 469 տա­րի ա­ռաջ պնդում էր` ոչ միայն, որ կա աշ­խար­հի ա­րա­րիչ ան­տե­սա­նե­լի Աստ­ված, այլև ա­սում էր, որ նա հայտ­նում է մարդ­կանց, խոսում է մարդ­կանց հո­գու հետ: Պղա­տո­նի մա­սին գի­տեր և Եզ­նիկ. «Եւ մի ինչ, զոր ա­ռա­ւել ան­ճառ հա­մա­րի Պղա­տոն, այս է` թէ միշտ էր Աս­տուած, եւ ա­րա­րածս ինչ ոչ ու­նէր, զո­րոյ զկամսն սի­րեմ վասն զԱս­տուածն խնդրե­լոյ, եւ զամ­բար­տա­ւա­նու­թիւնն ոչ գո­վեմ» (էջ 241):

Բավա­կան է, որ մարդ հո­գով ու բա­նա­կա­նու­թյամբ փոքրիշա­տե կա­տա­րյալ լի­նի. բավա­կան է, որ նա անձ­նա­կան թե­րու­թյամբ կամ կա­մավոր մտադ­րու­թյամբ բթաց­րած չլի­նի յուր հո­գու ըն­դու­նա­կու­թյունը, նա ան­պատ­ճառ ան­բա­ժան կլի­նի այդ ճշմա­րիտ հավա­տա­լի­քից, կգի­տե­նա յուր ա­րա­րա­ծա­կան լի­նելն ու յուր Ա­րար­չի ա­մե­նա­կա­րող զորու­թյունը: Հավա­տալ Աս­տու­ծո` նշա­նա­կում է ճշմա­րիտ մարդ լի­նել[2], Աս­տու­ծո ճշմա­րիտ պատ­կեր լի­նել, Աս­տու­ծուն ցո­լաց­նել յուր հո­գու հա­յե­լու մեջ: Եվ քա­նի որ մար­դու իս­կա­կան ար­ժա­նի­քը նո­րա հո­գևոր բարձ­րու­թյան մեջ է, ա­ռավել բարձր բան չկա մար­դու հա­մար, քան ե­թե հո­գով Աս­տու­ծո նման և Աս­տու­ծո հետ լի­նել: Սա­կայն որ­քան էլ հո­գին ձգտի զար­գա­նալ և աշ­խա­տի ան­բա­ժան մնալ Աս­տու­ծո հա­ղոր­դակ­ցու­թյունից, այ­նով հան­դերձ նա ևս մար­դու ներ­գոր­ծու­թյան են­թարկ­ված է: Մարդ կա­րող է ինք­նու­րաց կամ­քով ա­մե­նա­ծանր և ա­մե­նա­հե­տա­դեմ ներ­գոր­ծու­թյուն ու­նե­նալ յուր մտքի և զգա­ցո­ղու­թյան, յուր հո­գու վրա և զրկել նո­րան այն բարձր հա­ղոր­դակ­ցու­թյունից, ո­րով միայն ճշմա­րիտ մարդ լի­նե­լու հնար կա: Այդ է պատ­ճա­ռը, որ երբ յուր հավատ­քը խեղ­դող մեկը, դառ­նա­լով, ա­սաց Թեո­փի­լոս Ան­տիո­քա­ցուն` «Ցույց տուր ինձ քո Աս­տու­ծուն», նա պա­տաս­խա­նեց` «Ցույց տուր ինձ քո մարդ­կու­թյունը, և ես այն ժա­մա­նակ ցույց կտամ քեզ իմ Աս­տու­ծուն»: Այ­սինքն` քա­նի որ Աս­տված մի­միայն մար­դուն է հայտն­վում, ցույց տուր ինձ, թե ար­դյո՞ք իս­կա­պես դու մարդ­կու­թյուն ու­նիս, ար­դյո՞ք քո հո­գու տե­սո­ղու­թյունը բաց է, և ա­պա ես կկա­րո­ղա­նամ քո աչ­քերդ դարձ­նել դեպի Աս­տու­ծո գո­յու­թյան տես­նե­լը (տե՛ս և Ե­ղի­շե, էջ 130):

Ու­րիշ խոս­քով. մեր ար­տա­քին զգա­յա­րանք­նե­րը միայն միջ­նորդ­ներ են ար­տա­քին գրգիռ­ներ ստա­նա­լու հա­մար, մինչ­դեռ այդ գրգիռ­նե­րին հա­սու լի­նե­լու հա­մար հար­կավոր է հո­գու ներ­քին տե­սո­ղու­թյուն, լսո­ղու­թյուն կամ ընդ­հան­րա­պես զգա­ցո­ղու­թյուն[3]: Աչ­քով ստա­նում ենք ի­րե­րի գրգիռ­ներ և հո­գու տե­սո­ղու­թյամբ ի­մա­նում ենք այդ ի­րե­րի որ­պի­սու­թյունը: Աչ­քով ստա­նում ենք Աս­տու­ծո մե­ծա­մեծ գոր­ծե­րի տպավո­րու­թյունը և հո­գու տե­սո­ղու­թյամբ կամ «ի­մա­նա­լի զգա­ցո­ղու­թեամբ Աս­տու­ծոյ» (Ե­ղի­շե, 319) հաս­կա­նում ենք, այլև տես­նում ենք Աս­տու­ծո ա­րար­չա­կան զորու­թյունը և հո­գու լսո­ղու­թյամբ լսում ենք Աս­տու­ծո հայտ­նու­թյունը: Ա­մեն մի ճշմար­տու­թյուն հաս­կա­նում է մի­միայն նա, որ ու­նի հո­գու հա­սո­ղու­թյան պայ­ծա­ռու­թյուն: Այդ պայ­ծա­ռու­թյունը հար­կավոր է մա­նավանդ հո­գևոր, աստվա­ծա­յին ճշմար­տու­թյանց հա­սու լի­նե­լու հա­մար: Այս հաստատ­վում է նույնիսկ նյու­թա­կան օ­րի­նա­կով. կոյ­րը չէ տես­նում ա­րև, սա­կայն չի կա­րող ա­սել, թե չկա լույս, բայցև նո­րան չենք կա­րող փորձ­նա­կա­նա­պես հա­մո­զել, թե կա լույս: Դալ­տո­նա­կա­նին, որ ո­րոշ գույն չէ տես­նում, չենք կա­րող հա­մո­զել, թե կա այդ գույնը: Ար­տա­քին լույս ու գույն ի­մա­նա­լու հա­մար հար­կավոր է միջ­նորդ ա­ռողջ զգա­յա­րանք ու­նե­նալ. այդ է աչ­քը. այդ­պես և աստվա­ծա­յին լույսը գի­տե­նա­լու և նո­րան խե­լա­հաս լի­նե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ է բաց ու պայ­ծառ պա­հել ամեն մար­դու պար­գևված ներ­քին տե­սո­ղու­թյունը (տե՛ս և Եղիշե, 130): Կամ ինչ­պես որ եղ­ծված հա­յե­լու մեջ չենք տես­նում մեր կեր­պա­րան­քը, նույն­պես և մեղ­քե­րով շա­ղա­խված հո­գին չի կա­րող յուր մեջ իս­կու­թյամբ ցո­լաց­նել Աս­տու­ծո ան­հաս­կա­նա­լի պատ­կե­րը: Մին­չև ան­գամ Պղա­տոն ի­մաստա­սերն է ա­սում, որ մի­միայն Աս­տու­ծո նմա­նե­լով` կա­րող ենք նո­րա խոր­հուրդ­նե­րը հաս­կա­նալ: «Որ­դյակս,-ա­սում է բնա­կան կյան­քին նվի­րված դաստիա­րակ Ռուս­սոն,- պա­հե՛ քո հո­գիդ միշտ այն­պի­սի վի­ճա­կում, որ քեզ թույլ տա կա­մե­նա­լու Աս­տու­ծո լի­նե­լը, և դու եր­բեք չես կաս­կա­ծիլ, թե կա Աս­տված»: Լավ է ա­սում և Ս. Ղևոն­դը. «Այլ մեր բա­ցա­հա­յեաց ա­չօք տե­սեալ զլոյսն երկ­նա­ւոր, մի պա­տա­հես­ցէ մեզ խա­ւարն ար­տա­քին» (Եղիշե, 85, 24, 87. Ս. Գր. Տա­թևա­ցի, Հարց., 31-33):

Արդ` վե­րևի բա­ցատ­րու­թյուն­նե­րից պար­զա­պես հե­տևում է, որ աստվա­ծա­ճա­նա­չու­թյունը մար­դու մեջ մի ներ­քին անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն է և բնա­կան իս­կու­թյուն: Աս­տված ու մարդ պատ­կա­նում են ի­րար. մար­դու ճշմար­տու­թյունը յուր հա­ղոր­դակ­ցու­թյունն է Աս­տու­ծո հետ. աստվա­ծա­ճա­նա­չու­թյունը մար­դու կյան­քի ճշմար­տու­թյունն է<sup>9*</sup>: Ինչ­պես որ աչ­քը կա­րիք է զգում լույս տես­նե­լու, այն­պես էլ մար­դու հո­գու բնա­կան անհ­րա­ժեշ­տու­թյունն է հա­ղորդ լի­նել հավի­տե­նա­կան ճշմար­տու­թյան լույսին: Աս­տվա­ծա­ճա­նա­չու­թյունն է մար­դու կյան­քը (Հովհ., ԺԷ 3). դեպի այդ գնալ կա­րող ենք` Աս­տու­ծո կամ­քը կա­տա­րե­լով (Հովհ., է 17), կամ կարճ ա­սած` հո­գով նո­րա հետ լի­նե­լով. «Զի հաւատք հա­սու­ցա­նեն ի ծա­նօ­թու­թիւն փա­ռացն Աս­տու­ծոյ»[4] (Հա­ճախ., ԺԵ 69): Մեր միտ­քը, կամ­քը և զգաց­մուն­քը, ներ­դաշ­նա­կու­թյամբ միա­ցած, կազ­մում են հավատ­քը, որ զորա­նում ամ­րա­նում է ար­տա­քին ի­մա­ցու­թյամբ: Եվ ինչ­պես որ Աս­տու­ծո ճշմա­րիտ հա­ղոր­դակ­ցու­թյունը պա­հան­ջում է լի­նել երկ­նավոր Հոր պես կա­տա­րյալ (Մատթ., Ե 48), և այդ կա­տա­րե­լու­թյան աստի­ճա­նից բղխում է ամեն հառաջա­դի­մու­թյուն, բա­րո­յա­կան զար­գա­ցում ու ճշմա­րիտ լու­սավո­րու­թյուն, այն­պես էլ այդ ճշմա­րիտ հա­ղոր­դակ­ցու­թյունից զրկվելուց հառաջա­նում է ան­կա­տա­րե­լու­թյուն, ո­րից հե­տևում է սոս­կա­լի ան­կում: Մար­դու ճշմա­րիտ հո­գու պա­հանջն է այդ հա­ղոր­դակ­ցու­թյունը, և նա տես­նում է յուր Աս­տու­ծուն և հառաջա­դի­մում, ուստիև նո­րա որևիցե ան­կա­տա­րու­թյունն է միայն ժխտում այն բարձր Էա­կի գո­յու­թյունը, դեպի որ էա­պես ձգտում է ըստ նո­րա պատ­կե­րին ստեղ­ծվա­ծը: Հավատ­քը խավա­րում է մի­միայն մտքի կամ կամ­քի ու կամ զգաց­մուն­քի այ­լան­դակ­վելուց կամ «հնու­թյան կու­րու­թյամբ»[5] (Ե­ղի­շե, 114, 116, 281): Ճշմա­րիտ հո­գու ա­ռաջ տե­սա­նե­լի է Աս­տված[6]: Այս­պես և Աս­տված եր­բեք չէ թող­նում, որ յուր ա­րա­րած­նե­րը ան­տե­ղյակ լի­նին յուրյանց Ա­րար­չին, այլ ա­մեն­քին ևս հայտ­նում էր յուր մա­սին ոչ միայն հո­գևոր հա­ղոր­դակ­ցու­թյամբ, այլև ար­տա­քին ե­րևույթ­նե­րով, ո­րոնց բազ­մա­թիվ օ­րի­նակ­նե­րը ու­նինք Ս. Գրքում Աս­տու­ծո Ս. Ուխ­տի պատ­մա­կան կյան­քից: Այս է ա­սում և Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը. «Ան­բաւ է մար­դոյ տե­սա­նել զԱս­տուած գո­յիւ իւ­րով, իբ­րեւ մո­մոյ զհուր. բայց իբ­րեւ ինք­նա­կամ կա­մօք բա­րե­րա­րու­թեամբ իւ­րով զինքն ցու­ցա­նէր, ի կեր­պա­րանս մար­դոյ ե­րեւէր, ու­մեմն` լոյս, ու­մեմն` հուր եւ ու­մեմն` հողմ եւ յամպ եւ ի մէգ եւ ի մրրիկ» (Ա­գաթ., 209):

Ըստ այսմ` այն հավա­տա­ցյալ­նե­րը, ո­րոնց Աս­տված ար­ժա­նաց­րել է յուր հայտ­նու­թյան, թե տես­նում են Աս­տու­ծո և թե հո­գով խոսում են Նո­րա հետ[7], մինչ­դեռ հին հե­թա­նոս ինք­նավս­տահ ի­մաստա­սեր­նե­րի բո­լոր զննու­թյուն­նե­րը հա­սան մի­միայն մի եզ­րա­կա­ցու­թյան, այ­սինքն` աշ­խար­հի ա­մե­նա­կա­րող ա­րա­րի­չը մնաց նո­ցա հա­մար «ան­ծա­նոթ Աս­տված»: Նո­րան էր պաշ­տում հե­թա­նոս աշ­խար­հը յուր զար­գաց­ման կա­տա­րյալ աստի­ճա­նում, սա­կայն Աս­տու­ծո հայտ­նու­թյան քա­րո­զիչ­նե­րը չթո­ղե­ցին նո­ցա այդ խար­խափ­ման մեջ, հրավի­րե­լով. «Զոր դուք յան­ծա­նօթս պաշ­տէք, ես զնոյն պատ­մեմ ձեզ»: