Աստվածածնի պատկերագրությունը և նրա պատկերները ձեռագիր մատյաններում

Աստվածածնի պատկերագրության պատմությունը սկզբնավորվում է այն ժամանակից, երբ քրիստոնեական արվեստը սիմվոլիկ և այլաբանական ձևերից անցում էր կատարում ավետարանական պատմությունների պատկերագրությանը: Համաքրիստոնեական, այդ թվում և հայ միջնադարյան արվեստում, Հիսուս Քիստոսից հետո առավել տարածվածը Աստվածածնի պատկերներն են, որը Աստվածածնի նկատմամբ առանձնահատուկ վերաբերմունքի արտահայտությունն է: Տիրամոր նկատմամբ անվերապահ հարգանքի մասին են վկայում նաև նրան նվիրված բազում ճառերը հայ մատենագրության մեջ: Աստվածամոր բարեխոսությանն են դիմում մարդիկ՝ հոգու խորքում միշտ կրելով նրա լուսավոր կերպարը, կնոջ կատարելության խորհրդանիշը: Քրիստոնեական գրականության մեջ Աստվածամոր կյանքի պատմությունը ոգեշնչման աղբյուր է եղել արվեստագետների համար: Միջնադարյան քրիստոնեական արվեստի խոշոր գիտակ Ն. Կոնդակովը իր «Աստվածամոր պատկերագրությունը» (Н. М. Кондаков, Иконография Богоматери) հայտնի աշխատության մեջ գրում է. «Աստվածամոր պատկերագրությունը ներկայանում է որպես պատմական անհամեմատ շատ ավելի լայն ու բարդ, նաև տարողունակ ու բազմատեսակ թեմա, քան քրիստոնեական պատկերագրության առանձին վերցրած մյուս բոլոր կերպարները»: Աստվածամոր գեղարվեստական կերպարի վերարտադրումը բարդ է այն պատճառով, որ Տիրամոր սրբապատկերը Քրիստոսի կերպարի նման խիստ կանոնակարգված չէ: Նրա համար պարտադիր չեն եղել տիպականացման խիստ նույնաբնույթ նշանները: 

Քրիստոնեական արվեստում Աստվածածնի պատկերագրությանը նվիրված ուշագրավ աշխատություններ և գիտական հոդվածներ են գրվել ռուս և եվրոպացի նշանավոր գիտնականների կողմից (Ն. Կոնդակով, Վ. Լազարև, Ն. Լիխաչով, Ա. Լիդով, Յ. Ստրժիգովսկի, Գ. Միլլե, Ա. Գրաբար, Հ. Շիլլեր, Կ. Վեսսել, Մ. և Ն. Թիերիներ և ուրիշներ): Աստվածածինը քրիստոնեական եկեղեցու խորհրդի կրողն է, Սրբուհի, երկնային և երկրային Թագուհի ու Բարեխոս: Նրա կերպարի բնորոշ գծերը կապվում են բարու և առաքինության, գթասրտության, հոգու փրկության մասին քրիստոնեական ուսմունքի հիմնադրույթների հետ: Այս ամենի հիման վրա քրիստոնեական արվեստում ստեղծվել են Աստվածածնի պատկերագրության առանձին տիպերը (Օրանտա, Օդիգիտրիա, Թագուհի, Ստնտու և այլն): Նրա կերպարը կարևոր տեղ է գրավում նաև տերունական մի շարք տեսարաններում («Ավետում», «Ծնունդ», «Մոգերի երկրպագություն», «Տեառնընդառաջ», «Խաչելություն», «Հոգեգալուստ» և այլն):

Աստվածածնի պատկերները զարդարում են վաղմիջնադարյան հուշակոթողները, մեր եկեղեցիների շքամուտքերն ու որմերը, ձեռագիր մատյանները, որտեղ Սուրբ Կույսը ներկայացվում է Օրանտայի, Օդիգիտրիայի, Թագուհու, Բարեխոսի, Խանդաղատանքի, Ստնտուի, Չարչարանացի, Ննջման ու Վերափոխման կերպավորումներով:

Նիկոլայ Կոնդակովը նկատում է. «Արդեն 2-րդ դարից սկսած՝ Ս. Կույսին պատկերելը դարձել էր քրիստոնեական ուսմունքի պատվիրան», որի վկայությունն են հին հռոմեական կատակոմբների և սարկոֆագների նկարազարդումները: 

Տիրամոր կերպարը առանձնապես արտահայտիչ է Մոմիկի մանրանկարներում: Նրա Տիրամայրը մտախոհ հայացքով երիտասարդ կին է, ունի արտահայտիչ աչքեր, որոնց վեր բարձրացված բիբերը հայացքը դարձնում են խորաթափանց: Նա փխրուն է, միջահասակ, արևելյան կնոջ տիպիկ գծերով. դեմքը ձվաձև է, փոքր-ինչ ձգված, հոնքերը ճիշտ գծագիր ունեն, քիթը նուրբ է, բերանը՝ փոքր, և աչքերը լայն բացված են, մեծ ու սև: Դա Տիրամոր բանաստեղծական կերպար է: Բայց Մոմիկը հայ միջնադարյան արվեստում միակը չէ, որ լիրիկական մեկնություն է տալիս Սուրբ Մարիամ Աստվածածնին: Քնքուշ ու լիրիկական Մարիամին հանդիպում ենք նաև տաղերում, շարականներում, ինչպես նաև Գրիգոր Նարեկացու պոեզիայում:

Քրիստոնյա աշխարհում Աստվածածնի հանդեպ ջերմագին վերաբերմունքը լայն տարածում ունի: Ուրիշ ոչ մի սրբի անունով այնքան եկեղեցի չի կառուցվել, որքան Աստվածածնին նվիրված: Օրինակ՝ ըստ «Հայկական եկեղեցիները Վրաստանում» քարտեզ-ուղեցույցի տվյալների՝ 6-րդ դարից գոյատևող հայաշատ այդ գաղթօջախի վեց հարյուր երեսունութ հայկական եկեղեցիներից հարյուր քսանվեցը նվիրված է Աստվածածնին: Ն. Պ. Կոնդակովի բառերով՝ Տիրամոր կերպարը «եկեղեցու կերպարն է, որ երկրի վրա թողել է համբառնվող Փրկիչը» (Н. П. Кондаков, Иконография Богоматери, 1914):

Աստվածածնի պատկերները որոշակի տեղ են գրավում ձեռագիր մատյանների նկարազարդման մեջ: Հայկական մանրանկարչության գոյատևման ամբողջ ընթացքում՝ սկսած վաղ շրջանից մինչև 17-րդ դարը, Տիրամոր պատկերները ոչ միայն ընդգրկվել են Աստվածաշունչ և Ավետարան մատյանների տերունական ավանդական պատկերաշարի մեջ, այլև զանազան ձեռագրերի (Ճաշոց, Մաշտոց, Շարակնոց, Հայսմավուրք և այլն), իսկ 13-րդ դարից՝ երբեմն Ավետարանների անվանաթերթի և լուսանցքի նկարազարդումներում: Պատահական չէ Մանուկ Հիսուսը գրկում Աստվածածնին պատկերելը Մատթեոսի և Ղուկասի Ավետարանների անվանաթերթի վրա, քանի որ Գաբրիել հրեշտակի կողմից Ավետման և Քրիստոսի հրաշափառ ծննդյան պատմությունները շարադրված են այս Ավետարաններում: 

Հայկական մանրանկարչության մեջ հանդիպում ենք Աստվածածնի պատկերը Աբրահամի զոհաբերության տեսարանի հետ խմբակցության մեջ: Այս մասին Ս. Տեր-Ներսիսյանը, հիմնվելով Գ. Միլլեի բացատրության վրա, եզրակացնում է, որ «դրանք ամփոփում են Ս. Գրքի բովանդակությունն ու խորհրդանշում քրիստոնեական կրոնի և ուսմունքի հիմնական երկու դրույթները, այն է՝ աղոթող Տիրամայրը Մանուկ Հիսուսի հետ որպես մարդեղության խորհրդանշան և Իսահակի զոհաբերումն իբրև Խաչելության և Փրկության խորհրդանշան»:

Թարգմանչաց Ավետարանում (966թ., Բալթիմոր, Ուոլթերս պատկերասրահ, MS-537) գունավոր շերտագծերով կառուցված ուղղանկյուն գահավորակին բազմած և ձեռքերը աղոթողի դիրքով տարածված Աստվածածնի աջ կողմում պատկերված է Հիսուս՝ պատանու տեսքով և օրենք տվող Աստծո պատկերագրական ձևով՝ Ավետարանը կրծքի վրա բռնած: Նրանք ներկայացված են ճակատային դիրքով և առանց լուսապսակի: Գահավորակի երկու կողմերում և Աստվածածնի դեմքի բարձրության վրա՝ աջից խաչ է, իսկ ձախից՝ նկարադաշտի բաց մասում գրված է Փրկչի ծննդյան ավետիսը՝ Գաբրիել հրեշտակապետի կողմից ազդարարված. «Ուրախ լեր բերկրեալ տ(է)րն ընդ քեզ» (Ղուկաս 1:28): Այս մակագրությունը վերցված է ուղղանկյուն շրջանակի մեջ: Աստվածածնի և Հիսուսի պատկերը ներքևից և երկու կողքերից վերցված է խաչազարդ, խոշոր բոլորակներից կազմված շրջանակի մեջ, որի վրա հանգչում է սրածայր վերնամասով ու խաչով ավարտվող կամարը, ներսում՝ Մարիամի գլխավերևում նույնպես մի հավասարաթև խաչ է: Այս պատկերը հիշեցնում է վրանաձև վերնամասով և խաչով ամփոփված խորանով եկեղեցի: Աղոթող Աստվածածնի կերպարը խորհրդաբանորեն ներկայացնում է քրիստոնեական եկեղեցին: Այս պատկերի ոճական գծերը, որոնք բնորոշ են գծային-գրաֆիկական ուղղությանը, հետագայում կիրառվել են տարբեր դպրոցներում ստեղծված ձեռագիր մատյանների նկարազարդման մեջ: Այս առումով մանրանկարը բացառիկ նշանակություն ունի ոչ միայն Աստվածամոր պատկերագրության, այլ նաև վաղ շրջանի ձեռագրաարվեստի ուսումնասիրության համար:

Էջմիածնի Ավետարանի (989թ. Երևան, Մատենադարան, № 2374) մանրանկարում Աստվածածինը ներկայացված է գահավորակին բազմած, ձեռքերն աղոթողի դիրքով վերև պարզած, ոտքերի տակ՝ ակնակուռ պատվանդան: Նրա ձախ ծնկին նստած Հիսուս աջով օրհնում է, ձախ ձեռքով դեմքի բարձրության վրա պահում է մականավոր խաչ: Աստվածամոր թիկունքում Գաբրիել և Միքայել հրեշտակապետերն են: Նկարը վերցված է բազմագույն ուղղանկյուն եզրագոտու մեջ, և խորքի վրա՝ երկու կողմերում, ավելացել է ռիթմիկ ծալազարդումով վարագույր, որը եկեղեցու բացված խորանի գաղափարն է մարմնավորում: Աստվածածնի սպիտակ գլխաշորի, ամբողջ մարմինը ծածկող մանուշակագույն թիկնոցի և կարմիր եզրագծի մեջ վերցված ոսկեգույն լուսապսակի պատկերման ձևը կիրառվում է հետագա դարերի ձեռագրում (օրինակ՝ Ադրիանուպոլսի Ավետարանի նկարները): Իսկ լուսապսակը կարմիր եզրագծի մեջ վերցնելը հայտնի է ավելի վաղ շրջանի քրիստոնեական արվեստում (Սալոնիկի Հոսիոս Դավիդ եկեղեցու (5-6-րդ դդ.) աբսիդի խճանկարները): «Մանուկը գրկին աղոթող Տիրամոր» այս նկարը Ս. Տեր-Ներսեսյանը համարում է Հիսուսի մարդեղության խորհրդանիշը. «Դրանցում,-գրում է արվեստաբանը,- ֆիգուրները զուրկ են ծանրությունից ու կշռից, զգեստների տակ ավելի շատ հոգեղեն էություն կա, քան մարմին: Այդտեղ նկարազարդման միտումը կապված է եկեղեցիների ու վկայարանների պատկերազարդման խորհրդաբանական համակարգի հետ, երբ նկարիչները ձգտում են բացահայտել պատկերի աստվածաբանական բնույթը: Աստվածհայտնության գաղափարն է ընկած նաև VII-XIII դդ. հայկական եկեղեցիների ավագ խորաններում տեղադրված Հիսուսի և Աստվածամոր պատկերների հիմքում»:

Հայկական միջնադարյան հուշարձաններում, Գանձասարի Ս. Հովհաննես եկեղեցու (1216-1236թթ.) թմբուկի տասնվեց նիստերից մեկի ճակտոնի (տիմպան) վրա ներկայացված է Տիրամայրը, որը քնած Մանկան բարուրը դրել է ծնկներին: Նման օրինակներ հանդիպում ենք մեր ձեռագիր մատյաններում, որոնք ավելի պատմողական նկարագրական բնույթ են կրում և ոչ սրբապատկերային:

 

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը

08.09.23
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․