Դիակոնիա, ծառայություն, պատարագ, աստվածպաշտություն

Առաքյալների, ուսուցիչների և մարգարեների շարքում, Երուսաղեմյան եկեղեցու հիմնադրման հենց սկզբից գործում էր «յոթի ծառայությունը», որն ավելի ուշ համապատասխանեցվեց դիակոնների` բարեպաշտ ու կրթված, համայնքի կարիքավոր անդամներին խորհուրդներով, նաև նրանց կենսական պահանջների բավարարմամբ զբաղվող եկեղեցական սպասավորների ծառայությանը: Սա հատկապես ամուր պահպանվում էր Հռոմեական եկեղեցու կողմից, որը նշանակում էր յոթ դիակոնների, իսկ այդ թիվը ավելացնելու համար օգտագործում էր իպոդիակոնների: Միաժամանակ, արդեն իսկ հնում, նման համանմանության դեմ կար նաև անհամաձայնություն: Մենք այստեղ չենք քննարկի «յոթի ծառայությանը» վերաբերող վիճելի խնդիրը, քանի որ ինքը` դիակոնների` կարիքավորների սոցիալական հարցերով զբաղվող կրոնավոր-սպասավորների ինստիտուտը, մեր հետազոտության առարկան չէ: Անդրադառնանք «դիակոն» և «դիակոնիա» եզրերին (տերմիններին):

«Դիակոնիա» բառը ի հայտ է եկել «յոթի» մասին պատմության մեջ, սակայն վերաբերում է ոչ միայն «յոթի ծառայութանը», այլ նաև ծառայությանը առաքելականին: Առաքյալները ասում են` «Մեզ վայել չէ որ Աստծո խոսքը թողած սեղանին ծառայենք» (Գործք 6: 2): Այս ծառայությունը (գործողությամբ այն կարելի է դիակոնիա անվանել) փոխանցվել է «յոթի ծառայությանը», իսկ առաքյալները իրենք մնացին որպես «աղոթքի և խոսքի պաշտամունքին ծառայողներ» (Գործք 6: 4): Այսպիսով, մեկ տերմինով այստեղ միանգամայն տարբեր ծառայություններ են բնորոշվել:

«Դիակոնիա» բառի բուն իմաստն է` «մեկի ծառայությունը մյուսին», «դիակոն» նշանակում է «ծառա» (Լայդել Սկոտի բառարան): Հիսուս Քրիստոսը Խորհրդավոր ընթրիքին նույնպես դիակոնի դերում էր: Գիտական գրականության մեջ «դիակոնիա» բառը լայն տարածում է գտել: Միշցինը նշում է «դիակոնիա» տերմինի կիրառության մասին` երկու իմաստով. լայն` որպես ծառայության նշանակություն ընդհանրապես, և նեղ` որպես դիակոնների ծառայություն, որոնց հետ նա նմանեցնում է Երուսաղեմյան եկեղեցու «յոթերին»: Ընդհանուր առմամբ, «դիակոնիա» տերմինի կիրառությունները չեն քննարկվել: Փորձենք լուծել այդ խնդիրը:

«Դիակոնիա» կարող է անվանվել հրեշտակների ծառայությունը մարդկանց. «Չէ որ ամենը սպասավոր հոգիներ են ուղարկված սպասավորություն անելու նրանց համար, որ փրկությունը պիտի ժառանգեն» (Եբր. 1: 14):

«Դիակոնիա»-ն նաև ծառայությունն է Նոր Կտակարանին: Կորնթացիներին ուղղված երկրորդ թղթում Պողոսն ասում է` «Որ մեզ բավական էլ արավ Նոր Կտակարանի պաշտոնայք լինելու` ոչ թե գրի, այլ հոգու» (Բ Կորնթ. 3: 6), իսկ հետո «մեռած» խոսքերի, դատապարտման, Հին Կտակարանին ծառայությունները հակադրում է Նոր Կտակարանին ծառայությանը, որը հոգու ծառայություն է, ծառայություն արդարացմանը և արդարությանը (Բ Կորնթ. 3: 7-9) :

«Դիակոնիա»-ն իր` Քրիստոսի ծառայությունն է` «Ինչպես մարդի որդին չեկավ, որ  իրեն ծառայեն, այլ որ ինքը ծառայե…» (Մատթ. 20: 28; Մարկ. 10: 45): Եվ նույն բառով նշանակվում է ծառայությունը Քրիստոսին: Օրինակ` «Տեր, քեզ երբ տեսանք սոված, կամ ծարավ, կամ օտար, կամ մերկ, կամ հիվանդ, կամ բանտի մեջ, և քեզ ծառայություն չարինք» (Մատթ. 25: 44): Ղուկասը թվարկում է կանանց անուններ, ովքեր «նրան ծառայություն էին անում» (Ղուկ. 8: 3): Հանդիպում ենք նաև Հովհաննեսի մոտ` «Եթե մեկը ծառայե ինձ, թող նա իմ ետևից գա և ուր ես եմ, այնտեղ էլ իմ պաշտոնյան (դիակոնը) կլինի « (Հովհ. 12: 26):

«Դիակոնիա» կարող է անվանվել առաքելական ծառայությունը: Այսպես մատնիչ Հուդան սկզբում իրավունք ուներ առաքելական ծառայության` «դիակոնիայի» (Գործք 11, 17), իսկ հետո նրա տեղը` առաքյալի տեղը, մնացած «տասնմեկը» ընտրում են երկու թեկնածուներից և խնդրում Աստծուն ցույց տալ, թե ում է Նա նշանակել «իրեն ծառայելու» (Գործք 1:25):

Պողոս առաքյալն ասում է, որ Աստված ծառայության է նշանակում  առաքյալներին, մարգարեներին, ավետարանիչներին, հովիվներին և ուսուցիչներին «Քրիստոսի մարմնի շինության համար» Քրիստոսի մարմնով` Եկեղեցու (Եփես. 4: 12): Նշանակում է` «դիակոնիա» տերմինում ներառվում են եկեղեցու բոլոր ծառայությունները: «Դիակոնիա» է բազմիցս անվանվել նաև իր` Պողոսի միսիոներական ծառայությունները: «…Որովհետև ես հեթանոսների առաքյալ եմ` իմ պաշտոնը փառավոր կանեմ» (Հռովմ. 11: 13): «…և իմ ծառայությունը որ Երուսաղեմում անելու եմ` սուրբերին ընդունելի լինի» (Հռովմ. 15: 31, տես նաև  Հռովմ. 15: 25):  «Սրա համար այս պաշտոնն ունենալով, ինչպես որ ողորմություն գտանք» (Բ Կորնթ. 4: 1): «Դուք հայտնի եք թե Քրիստոսի թուղթն եք` մեր ծառայությունով եղած» (Բ Կորնթ. 3: 3): «Եվ շնորհակալ եմ ինձ մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսում զորացնողից, որ ինձ հավատարիմ համարեց և սպասավորության մեջ դրեց…» (Ա Տիմոթ. 1: 12): «Դիակոնիա» է անվանվում նաև Տիմոֆեյ եպիսկոպոսի ծառայությունը (Բ Տիմոթ. 4: 5), և Մատթեոսի ծառայությունը` որպես Պողոսի օգնականի (Բ Տիմոթ. 4: 11), Դիակոնիան Ստեփանյան տան ծառայությունն է «սրբերին» (Ա Կորնթ. 16: 15):

Համապատասխանաբար, առաքյալները, եպիսկոպոսները և Եկեղեցու ավելի համեստ ծառայողները կարող են դիակոններ անվանվել: Այսպես` Պողոսը իրեն դիակոն է անվանում` ծառայող,  բառի ընդհանուր իմաստով: Նա խոսում է քարոզման հույսի մասին, որը «…որ երկնքի տակ բոլոր արարածներին քարոզվեցավ, որին ես` Պողոսս պաշտոնյա եղա» (դիակոն) (Կողոս. 1: 23): Եվ հետո, Պողոս և Ապողոս միսիոներները ծառայողներ (դիակոններ) են նույն ընդհանուր իմաստով (Ա Կորնթ. 3: 5), ինչպես նաև Պողոսը և Տիմոթեոսը Աստծո ծառայողներն (դիակոններն) են (Բ Կորնթ. 6: 4), Տիմոթեոս եպիսկոպոսը Հիսուս Քրիստոսի դիակոնն է (Ա Տիմոթ. 4:6): Նույն իմաստով, ակնհայտ է, դիակոնը Տիւքիկոսն է, Պողոսի ուղեկիցը, որին նա ուղարկում է Հեփեսոս և Կողոսիա (Եփես. 6: 21; Կողոս. 4: 7),  ինչպես նաև Արքիպոսը, ով դիակոնիան  ընդունում է Աստծո մեջ (Կողոս. 4: 17) և, միգուցե, Կենքրայի եկեղեցու քույրը Փիբեն (Հռովմ. 16: 1), չնայած եկեղեցական ավանդության մեջ վերջինս դիակոնիա է անվանվում նեղ իմաստով` առանձնակի կանացի ծառայություն կատարող:

Մեր հասկացողությամբ դիակոններն առաջին անգամ հայտնվում են միայն եպիսկոպոսների հետ, որտեղ խոսքը ակնհայտորեն եկեղեցական «պաշտոնների» մասին է: Ողջունելով փիլիպեցիներին` Պողոսը գրում է` «…ամեն սուրբերին Քրիստոս Հիսուսում, որ Փիլիպպեում են եպիսկոպոսների և սարկավագների (դիակոնների)» (Փիլիպպ. 1: 1): Պողոսի այս ուղերձը թվագրվում է վաթսուննականների սկզբով: Գրեթե նույն ժամանակահատվածում Տիմոթեոսին ուղղված ուղերձում Պողոսը թվարկում է եպիսկոպոսներին և դիակոններին անհրաժեշտ որակները. «Դիակոնները պետք է լինեն ազնիվ, ոչ երկլեզվանի, չտարվեն գինով, չլինեն նյութապաշտ, հավատարիմ մնան մաքուր խղճին…Դիակոնը պետք է մեկ կնոջ ամուսին լինի, «իրենց որդկանց և իրենց տներին բարի վերակացու» (Ա Տիմոթ. 3: 8-13): Այս խոսքերը վերաբերում են ոչ թե ամեն մի, այլ որոշակի ծառայության:

Այնուամենայնիվ, անգամ դիակոնների առանձնահատուկ ծառայության հայտնվելուց հետո, «դիակոնիա» բառը որոշ ժամանակ շարունակում է կիրառվել սկզբնական լայն իմաստով: Այսպես` սուրբ Իգնատիոս Անտիոքացու` ֆիլադելֆիացիներին ուղղված ուղերձում «դիակոնիա» է անվանվել եպիսկոպոսական, իսկ Հերմասի «Հովիվ»-ը գրքում` բարեգործական ծառայությունը:

Բացի «դիակոնիայից», նոր կտակարանային հեղինակների մոտ կան նաև ծառայության այլ նշանակության կիրառություններ: Հրեացիներին ուղղված ուղերձում առկա է պատարագի անվանում` «հրեշտակները անվանվում են Աստծո ծառաներ» (Եբր. 1: 7) և  ծառայող հոգիներ (Եբր. 1: 14): Քրիստոսի ծառայությունը պատարագ է կոչվում այնտեղ, որտեղ նա նմանեցվում է քահանայապետի (Եբր. 9: 14): Ժամերգության անոթները անվանվում են պատարագային (Եբր. 9: 21): Ինչպես տեսնում ենք, «պատարագ»-ը հայտնվում է այնտեղ, որտեղ առկա է հինկտակարանային պաշտամունքի թեման: Երկնքում հրեշտակների փառաբանությունը նույնպես հիշեցնում է պաշտամունքային գործողություն: Ընդհանուր առմամբ «պատարագի» բուն իմաստը հասարակական պարտականությունն է, պարտավորությունը (Լայդել Սկոտի բառարան):

Հաճախ ծառայությունը նշանակում է Լատրեա:  Արմատով այս բառը «վարձով» ծառայության հասկացողություն է փոխանցում (Լայդել Սկոտի բառարան): Այն նաև հայտնվում է` կապված  հինկտակարանային հիշողությունների հետ: Պողոս առաքյալը այն կիրառում է, երբ ցանկանում է ընդգծել իր հայրերի հավատի հետ ունեցած կապը. «Բայց սա եմ խոստովանում քեզ, թե այն ճանապարհով` որ ասում են հերձված, այնպես պաշտում եմ հայրենական Աստծուն, ամեն բաների հավատալով` որ օրենքում և մարգարեներում գրված է» (Գործք 24: 14): «Շնորհակալ եմ Աստվածանից, որին պաշտում եմ իմ նախնիներից» (Բ Տիմ. 1: 3): «Լատրեա» է անվանվում հրեական ծառայությունը Աստծուն. «…և այն ժամանակ էլ կգա որ ամեն ով որ սպանի ձեզ, կկարծի, թե Աստծուն պաշտոն է մատուցում»,-ասում է Հովհաննես առաքյալը հրեացիների մասին (Հովհ. 16: 2): Կամ նա հիշատակում է իր ժողովրդի տասներկու սերունդ, ովքեր հույս ունեն ավետման և «…գիշեր և ցերեկ անդադար պաշտելով սպասում են հասնել» (Գործք 26: 7): Հրեական ծառայությունը ենթադրում է պաշտամունքային սպասավորում, «սեղանի ծառայություն». նախանահատակ Ստեփանոսը Հին Կտակարանից մեջբերում է Աստծո խոսքը. «…նրանք` հրեաները «…սրանից հետո դուրս կգան և այստեղ ինձ կպաշտեն» (Գործք 7: 7): Պողոս առաքյալն ասում է, որ իսրայելցիներին է պատկանում «…որդեգրությունը, և փառքը, և ուխտերը, և օրինադրությունը, և պաշտոնը, և խոստումները» (Հռովմ. 9: 4): Հրեացի քահանաները ընծաներ էին բերում և «…որ օրենքով պատարագ էին մատուցում. Որոնք երկնավոր բաների օրինակով և շուքով էին ծառայում…» (Եբր. 8: 5): «…քահանաներն ամեն ժամանակ մտնում էին առաջին խորանը պաշտամունքները կատարելու» (Եբր. 9: 6):

«Լատրեա»-ն կիրառվում է այնտեղ, որտեղ հինկտակարանային սրբազան գործողությանը նմանեցվող ինչ-որ գործողության թեմա կա, օրինակ` զոհաբերություն, թլպատումը, տաճարային ծառայությանը: Քրիսոսի արյունը (իբրև զոհի) քրիստոնյաների խիղճը կմաքրի մեռած գործերից կենդանի Աստծուն ծառայելու համար (տես՝ Եբր. 9: 14), քրիստոնյաները մարդիկ են, ովքեր ծառայում են Աստծուն հոգով այնտեղ, որտեղ հրեաները ծառայում են թլպատությանը (տես՝ Փիլիպ. 3: 3): «Հայտնության» մեջ երկրային և երկնային տաճարային սպասավորության համանմանեցման բնույթը սպիտակ զգեստներ հագած նահատակների պատկեր ունի, ովքեր «Աստուծո աթոռի առաջին և պաշտում են նրան ցերեկ և գիշեր նրա տաճարի մեջ են» (Հայտն. 7: 15): «Լատրեա»-ն երկնային Երուսաղեմում Աստծո ստրուկների ծառայությունն է Նրա գահի առաջ. «Աստծու և Գառան գահն այնտեղ է լինելու, և նրա ծառաները կպաշտեն նրան» (Հայտն. 22: 3):

Այսպիսով երկու տերմիններն էլ` և «պատարագ»-ը, և «լատրեա»-ն քրիստոնեական հեղինակների կողմից կիրառվում են, երբ նրանք ուղղակի կամ անուղղակի դիմում են հինկտակարանային կերպարներներին: Դիտենք, թե ինչպես է նշանակվում ծառայություն հասկացությունը Հին Կտակարանում:

Բոլոր դեպքերում, երբ խոսքը Աստծուն ծառայելու մասին է, «պատարագ» (leitourgia) գոյականը և leitorgevo բայը Հին Կտակարանում նշանակում են տաճարային, պաշտամունքային ծառայություն: Դա Ահարոնի և իր որդիների սպասավորումն է տաճարում (Ելից 28: 35, 43; 29: 30; 30: 20; 31: 10; 35: 19; 39: 1; Ա Մնաց. 23: 13; 24: 3, 19; Սիրաք 45: 19): Դա խորանում և Տաճարում լեվիտների սպասավորումն է (Թվոց 1: 50; 3: 6, 31; 4: 3, 12, 14, 23-24, 27-28, 30, 33, 35, 37, 39,41, 43; 7: 5, 7-9; 8: 22, 25, 26; 16: 6; 18: 2, 6, 7, 21, 23; Ա Մնաց. 15: 2; 16: 4, 37; 23: 24, 26, 28; Բ Մնաց. 29: 11; 31: 2, 16; 35: 3; Եզեկ. 45: 5): Դա քահանաների սպասավորումն է (Բ Օր. 17: 12; 18: 5, 7; Գ Թագ. 8: 11; Բ Մնաց. 5: 14; 8: 14; 13: 10; 31: 2, 16; Սիրաք 7: 32; 50: 16; Ис. 61: 6; Եզեկ. 40: 46; 43: 19; 44: 15-17, 19; Հովէլ 1: 9, 13; 2: 17; Ա Մակ. 10: 42; Բ Մակ. 4: 14), երիտասարդ Սամուելի սպասավորումը Տաճարին կից (Ա Թագ. 2: 11, 18; 3: 1), ընդհանրապես սպասավորումը Տաճարին կից կամ Տաճարում (Դ Թագ. 25: 14; Ա Մնաց. 23: 32; Ա Մնաց. 26: 1, 12; 28: 13, 21; Բ Մնաց. 35: 10, 15-16; Սիրաք 24: 11; Երեմ. 52: 18; Եզեկ. 44: 11-12; Եզեկ. 46: 24), անձնազոհ սպասավորումը (Բ Մակ. 3: 3), ծառայողական զգեստներն ու անոթները (Ելից 31: 10; Ա Մնաց. 9: 28; Բ Մնաց. 24: 14), տաճարային սպասավորների նմանությամբ հրեշտակները նույնպես Աստծու պատարագներն են (Սաղմ. 102:21; 103: 4), պատարագը (leitourgia) ծառայությունն է երկնքում Աստծո գահի առաջ (Դան. 7: 10), պատարագ է անվանվում նաև Մովսեսի սպասավորումը` բուրվառային աղոթքն ու կարեկցությունը (Իմաստ. Սող. 18: 21):

Ինչպես Latreia տերմինը, latrevo-ն նույնպես նշանակում է սրբազան-պաշտամունքային սպասավորում: «Ելից» գրքում Աստված Մովսեսին հրամայում է ծառայություն մատուցել լեռան վրա (Ելից 3: 12) և հետո մշտապես խոսվում է այդ ծառայության մասին, հանուն որի Մովսեսը փարավոնին խնդրում է  թողնել իսրայելական ժողովրդին անապատ, ինչպես «լատրեայի» մասին (Ելից 4: 23; 7: 16; 8: 1; 8: 20; 9: 1; 9: 13 և այլն): Այդ ծառայությունը իրենից ծիսակատարություն էր ներկայացնում, որը տաճարում չէր կատարվում, քանի որ տաճար չկար: «Լատրեա» էր կոչվում նաև Մովսեսի կողմից հիմնված Սուրբ Զատկի ծիսակատարությունը (Ելից 13: 5), «լատրեա»-ն արգելված սպասավորություն էր կուռքերին (Ելից 20: 4-5), «լատրեա»-ն նաև Տաճարից դուրս ողջակիզություններով և զոհերով սպասավորությունն էր (Հեսու 22: 27), «լատրեա»-ն կռապաշտություն է (Ա Մակ. 1:43), ինչպես նաև հրեական` «հայրերի ժամերգություն» ընդհանուր նշանակությամբ (Ա Մակ. 2: 19, 22): Ստեղծվում է այն տպավորությունը, որ latreia  բառով  առավելապես արտահայտում էին Աստծուն կամ հեթանոս աստվածներին ծառայելու մասին ընդհանուր հասկացությունները, այն վերաբերում էր նաև Տաճարից դուրս անցկացվող պաշտամունքային գործողություններին:

Ուշադրություն դարձնենք այն տեքստերին, որտեղ latreia բառը օգտագործվում է ամենաընդհանրացված նշանակությամբ, ինչպիսինն է Աստծուն կամ հեթանոս աստվածներին ծառայելու հասկացությունը:

Ամենից առաջ, այս տերմինը օգտագործված է երկրորդ պատվիրանում. «Քեզ համար կուռք չշինես, և ոչ վերը երկնքում` կամ ցածը երկրի վրա` կամ երկրի տակի ջրերում եղած բաների մեկ նմանությունը, Նրանց երկրգապություն չանես, և նրանց չպաշտես» (Ելից 20: 4-5; 23: 24-25; Բ Օր. 5: 8).: Երկրորդ օրինաց գրքում ասես բացատրվում է, որ երկրորդ պատվիրանում խոսվում է տղամարդկանց կամ կանանց, անասունի կամ թռչունի, սողունի կամ  ձկան պատկերող կուռքերի մասին (Բ Օր. 4: 16-18), տիպիկ հեթանոսական կուռքերի մասին: Հիշատակվում են նաև հեթանոսական աստվածներ-լուսատուներ (արև, լուսին և «երկնային ամեն տեսակ զորքեր») (Բ Օր. 17: 3): Որպես կուռքերին` օտար աստվածներին ծառայության թեման (latreia) մեկ անգամ չէ, որ կրկնվում է (Բ Օր. 4: 28; 5: 9 և այլն):  Անկասկած, կուռքերը, որոնց զոհեր էին մատուցվում և ձոներ նվիրում, ենթադրվում են նաև այնտեղ, որտեղ հակիրճ ձևով (առանց կուռքերին հասկանալու) դատապարտվում է ծառայությունը հեթանոս աստվածներին (Բ Օր. 7: 4; 8: 19; 13: 2, 13; 28: 14; 29: 26; 31: 20; Հեսու 23: 7, 16; 24: 15-16; Դատ. 2: 11, 13, 19; 3: 6-7; 10: 6, 10, 13; Բ Մնաց. 7: 19; Դան. 3: 12-14; 18): Անկասկած, այդ  ծառայությունը պաշտամունքային էր, քանի որ հեթանոսները «իրենց աստվածներին ծառայում էին բարձր լեռների և բլուրների վրա և ամեն տեսակ ոստախիտ ծառերի տակ», որտեղ հարկ էր ոչնչացնել նրանց զոհարանները և կործանել իրենց սյուները, և կրակի տալ նրանց դաշտերը, և կոտրել նրանց աստվածների քարե արձանները (Բ Օր. 12: 2-3):

Ծառայությունը (latreia) ճշմարիտ Աստծուն հիշատակվում է նաև բազմաթիվ տեղերում, տես օրինակ` (Բ Օր. 6: 13; 10: 20; Հեսու 24: 14, 19-22, 24; Դատ. 10: 16; Դան. 3: 17 և այլն): Վերևում արդեն տեսանք, որ այն երբեմն ուղղակի հասկացվում է որպես պաշտամունքային գործողություններ: Հեթանոսները և հրեաները ճանաչել են ծառայության հենց պաշտանունքային ձևը, զարմանլի չէ, որ երկու դեպքում էլ այն անվանվել է միևնույն բառով` «լատրեա»: Բացի պաշտամունքից, ենթադրել է արդյոք հրեական ծառայությունը որևէ այլ բան: Միգուցե, նրանում ներառվել է պատվիրանների կատարումը, սակայն Հին Կտակարանի տեքստում կա պատվիրանների և ծառայությունների այսպես կոչված բաժանում. «Եվ եթե լինի  որ ուշադրությամբ լսեք իմ պատվիրաններին, որ այսօր ձեզ պատվիրում եմ, որ ձեր Տեր Աստծուն սիրեք, և նրան պաշտեք ձեր բոլոր սրտով և բոլոր հոգով» (Բ Օր. 11: 13): Բացի օրենքի և ծառայության բաժանումից այստեղ ուշագրավ է հոգով և սրտով ծառայելու խորհուրդը: Արդյո՞ք այստեղ խոսք չկա հոգևոր ծառայության մասին: Ավելի շուտ, ոչ, քանի որ այլ տեղում նման սրտանց ծառայությունը բացատրվում է պարզապես որպես անկեղծ, սեր դեպի Աստված:  Հեսուն իսրայելցիներին հիշեցնում է, որ նրանք պետք է «սիրեն Տեր Աստծուն, «…և նրան հարեք, և նրան պաշտեք ձեր բոլոր սրտով և ձեր բոլոր հոգով» (Հեսու 22: 5):

Այսպիսով, տեսնում ենք, որ Հին Կտակարանում «լատրեա»-ն ենթադրում էր ընդհանրապես ծառայություն վերին ուժերին` ճշմարիտ կամ կեղծ, իսկ քանի որ այն բոլոր ժողովուրդների, այդ թվում և հրեաների մոտ արտահայտվում էր հիմնականում պաշտամունքային գործողություններում, ապա այդպիսինները հենց «լատրեա» էլ հասկացվում էին, ընդ որում` հրեաները «լատրեա» ասելով հասկանում էին հիմնականում այնպիսի գործողություններ, որոնք ուղղակիորեն կապված չէին Տաճարի հետ: «Լատրեա»-ի վերջին կետը հենց տարբերում է «պատարագից» (որը, ինչպես տեսանք, հիմնականում տաճարային ծառայություն էր), չնայած երկու տերմինները շատ նման են և երբեմն մեկը կարող է փոխարինել մյուսին. օրինակ` բացառության կարգով` «լատրեա» անվանվում է խորանում լեվիտական ծառայությունը (Թվոց 16: 9): «Լատրեայի» և «պատարագի» նման հարաբերակցությունը մենք վերևում տեսանք նորկտակարանային հեղինակների մոտ. և այնտեղ «պատարագ»-ը ավելի կոկրետ պաշտամունքային իմաստ ունի, «լատրեա»-ն Աստծուն ծառայելու ավելի ընդհանուր հասկացություն է արտահայտում, բայց, միևնույնն է, պաշտամունքային թեքումով:

«Դիակոնիա» տերմինով Հին Կտակարանում ուշագրավ պատկերի կարելի է հետևել. այն այստեղ  չի կիրառվում և միայն մեկ անգամ է ի հայտ գալիս Եսթերի գրքում.  դիակոնները` որպես աշխարհիկ ծառաներ` որպես Արտաքսերքսես արքայի ծառաներ (Եսթեր 2: 2; 6: 3):

Դիտարկումը թույլ է տալիս կատարել  այս գլխի գլխավոր հետևությունը: Մենք տեսնում ենք, որ նորկտակարանային հեղինակները գիտեն հրեական այն տերմինները, որոնք նշանակում են ծառայել Աստծուն, սակայն կիրառում են դրանք միայն հինկտակարանային կերպարների և հասկացությունների հետ կապված: Քրիստոնեական ծառայության համար նրանք վերցնում են սկզբունքային նոր բառ, որը նույնպես պետք է արտահայտի «Հոգում ծառայության մասին» միանգամայն նոր պատկերացում: Հոգևոր այս ծառայության օրինակները մենք վերևում բերեցինք: Մեր խնդիրը չէ քննարկել դրա էությունը, բայց եզրաբանության մակարդակով այն շատ պարզ գծագրվում է:

Աբեղա Ամվրասկի (Կոնկով)

Ռուսերենից թարգմանությունը՝ Տ. Գրիգոր քհն. Գրիգորյանի