Եկեղեցական վարագույր

Հայ եկեղեցում ծիսաարարողակարգի կարևոր և պարտադիր բաղադրամասն է վարագույրը, որի գործածումը երկար պատմություն ունի՝ հասնելով հնագույն և վավերական աղբյուրին՝ Աստվածաշնչին: Սինա լեռան վրա Աստված Մովսես մարգարեին պատվիրում է, թե ինչից պատրաստի վարագույրը և որտեղ ամրացնի այն (Ելք 26:30-37):

Էդուարդ Աղայանը «Արդի հայերենի բացատրական բառարան»-ում հետևյալ կերպ է բացատրում վարագույր բառը. առհասարակ՝ որևէ բան ծածկող շերտ, ծածկույթ, որևէ բան ծածկելու՝ ծածուկ պահելու՝ թաքցնելու միջոց, քող, որևէ բանի պատնեշ՝ պատ՝ շերտ:

Վարագույրների իմաստային այս բնույթն առավել նկատելի է եկեղեցական արարողակարգի ոլորտում:

Հենց սկզբից էլ վարագույրը ծիսաարարողական կարևոր դեր էր խաղում. «Սրբություն Սրբոցը» զատում էր Սրբությունից՝ տաճարի մնացյալ մասից: Վարագույրները փակում էին սինագոգի ամենասուրբ մասը, որը համարվում էր Աստծո անտեսանելի նստավայրը: Այսօր էլ խորանը եկեղեցու աղոթասրահից բաժանում է խորանի վարագույրը, որը մեծ մասամբ բաց է լինում, քանի որ Քրիստոս մեզ համար բացել է մուտքը դեպի երկնային Սրբարան: Երբ մեր Տերը խաչի վրա ավանդեց Իր հոգին, տաճարի վարագույրը պատռվեց և վերից վար երկու մասի բաժանվեց (Մատթեոս 27:51): Եկեղեցու հայրերը մեկնում են, որ, տաճարի վարագույրի պատռվելով, ի հայտ եկավ նախկինում թաքնված օրենքի գաղտնիքը, ինչը և փոխանցվեց հեթանոսներին: Ջախջախվեց այն, ինչ վերաբերում էր տառին, բացահայտվեց այն, ինչ վերաբերում էր հոգուն: Վարագույրի ներսի կողմը ծառայում էր որպես երկնքի օրինակ, իսկ արտաքինը՝ երկրի: Վարագույրի պատռվելը նշան էր այն բանի, որ ոչնչացված էր արգելքը երկնքի և երկրի միջև, թշնամությունն Աստծո և մարդու միջև, և որ Երկինքն արդեն հասանելի է մարդկանց, քանի որ Հիսուս Քրիստոսով ոչնչացվեց այդ արգելքը, վերականգնվեց մեզ համար դեպի Երկինք գնալու հնարավորությունը:

Ըստ Պողոս առաքյալի՝ եբրայեցիներին ուղղված թղթի. «Հետևաբար, եղբայրնե՛ր, այլևս ազատ ենք Հիսուսի արյամբ մտնելու Սրբարան, որովհետև Հիսուսն Ինքը մեզ համար բացեց Աստծուն հասնելու այդ նոր և կենդանի ճանապարհը՝ վարագույրից այն կողմ անցնելով, այսինքն՝ Իր մարմինը որպես զոհ մատուցելով» (Եբրայեցիներ 10:19-20):

Վարագույրը, ըստ անհրաժեշտության, փակվում է միայն Սբ. Պատարագի որոշակի պահերին, ինչպես նաև Մեծ պահքի շրջանում՝ դրանով հիշեցնելով ապաշխարողներին, որ ադամական մեղքի հետևանքով մենք վտարվել ենք դրախտից:

Եկեղեցու խորանի վարագույրն ունի կարևոր և սրբազան նշանակություն: Եկեղեցական շատ մեկնիչների երկերում և հայրախոսական գրականության մեջ վարագույրով վերերկրային արժեքները քողածածկելու գաղափարն է արտահայտվում: Այն յուրատեսակ միջնորմ է. Աստծո և մարդու ծիսական հաղորդակցման խորհուրդն ունի: Աստվածաշնչում ասված է. «Ահարոնին ու նրա որդիներին կնշանակես վկայության խորանի սպասարկության վրա, որ կատարեն իրենց քահանայական պաշտոնը և այն ամենը, ինչ վերաբերում է զոհասեղանին ու վարագույրից ներս եղածին…» (Թվեր 3:10):

Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանյանի «Ծիսական բառարան»-ում նշվում է, որ Հայ եկեղեցուն հատուկ է վարագույրը պատրաստել կտավից կամ կերպասից, որը ծածկում է խորանն ամբողջությամբ: Վարագույրը շարժական է, բացելու և փակելու հնարավորություն կա: Շարժական վարագույրները հայերը ժառանգել են հույներից: Երկու կողմից ծածկվող վարագույրները ընդունված չեն Հայ եկեղեցում, որը խորհրդանշում է խաչելության ժամանակ վարագույրի մեջտեղից պատռվելը: Գոյություն ունի նաև երկրորդ վարագույր, որը օգտագործվում է ճաշակման պահին կենտրոնական խորանը ծածկելու համար: Այս ձևը ևս ընդունված չէ Հայ եկեղեցում: Խորհրդանոցներն էլ իրենց չափով փոքրիկ վարագույր ունեն, որը միշտ փակ է, և բացվում է միայն Սբ. Պատարագի ընթացքում, երբ կատարվում է Վերաբերումը:

Վարագույրների մասին առաջին վկայություններից հանդիպում ենք 7-րդ դարի հայ մատենագիր, աստվածաբան Վրթանես Քերթողի «Յաղագս պատկերամարտութեան» երկում: Այն հայ վաղ միջնադարյան արվեստագիտական մտքի ուշագրավ ու, թերևս, իր տեսակի մեջ միակ հուշարձանն է, որ հասել է մեզ անխաթար ու ամբողջական: Հայագիտությանը քաջ հայտնի հեղինակը հաստատում է Հայ եկեղեցու պատկերահարգությունը և հատուկ տեղ է հատկացնում պատկերազարդ վարագույրներին:

Քրիստոնեության վաղ շրջանում եկեղեցին խուսափել է վարագույրների վրա պատկերել տերունական պատկերներ և խորանները ծածկել է միայն գունային տարբերակում ունեցող վարագույրներով: Քանի դեռ առաջին դարում մեծ թիվ էին կազմում կռապաշտներն ու հեթանոսները, հոգևորականները զգուշանում էին, որ հեթանոսները կարող էին օգտագործել եկեղեցում դրված սրբապատկերների օրինակը և ստեղծել իրենց իսկ կուռքերի պատկերները: Հետագայում արդեն, երբ եկեղեցական միջավայրում աստիճանաբար վերացան կռապաշտ ու հեթանոս խմբավորումները, գունային վարագույրների վրա հայտնվեցին թեմատիկ տերունական պատկերներ: 7-րդ դարի մատենագիր Հովհան Մայրագոմեցին «Վերլուծութիւնք կաթողիկե եկեղեցւոյ» աշխատության մեջ մանրամասն խոսում է վարագույրների մասին և, աստվածաբանորեն զատորոշելով կարմիր և կապույտ վարագույրները, մեկնաբանում է դրանց խորհրդաբանական իմաստը: Մայրագոմեցին խոսում է երկու վարագույրների խորհրդաբանական արժեքի մասին: Ըստ մատենագրի՝ եկեղեցու երկու խորանները, որոնք համարվում են բնակատեղիները Աստծո և հրեշտակների, միմյանցից սահմանազատվում են վարագույրներով: Հեղինակը համարում է, որ կարմիրը այստեղ ոչ միայն Աստվածությունը քողարկող պայմանանիշ է, այլև Աստծո մարդուն մատչելի դրսևորումը: Ապա նշում է, որ առաջին վարագույրը Աստծուն բաժանում է հրեշտակներից, իսկ երկրորդը՝ հրեշտակներին՝ ժողովրդից: Աստվածության «գունավորման» այս դրսևորմանը հանդիպում ենք Հին Կտակարանում (Ելք 13:21-22; 14:24; Երկրորդ օրենք 1:33; 4:12): «…Տեր, Քո ամպը հովանի է նրանց վրա, և ցերեկը Դու ես սյունակերպ ամպի մեջ գնում նրանց առաջից, իսկ գիշերը՝ կրակե սյան նման» (Թվեր 14:14): Իսկ արդեն Նոր կտակարանում այն մասնավորվում ու ներկայանում է որպես Սուրբ Հոգու ներկայության ցուցիչը (Գործք Առաքելոց 2:3): Երկրորդ՝ կապույտ վարագույրը, ջրեղեն է, այստեղ անմարմին հրեշտակներն են բնակվում:

Ժամանակին եկեղեցում գործածվել են տարբեր վարագույրներ, օրինակ, Մեծ պահքի ժամանակ խորանը ծածկող վարագույրի ֆոնը պետք է սև լիներ, և ծիսական պահանջ էր, որ վարագույրի վրա պատկերվեին Խաչելությունը և Քրիստոսի չարչարանքները: Զատկական տոնին և Կանաչ կիրակիի տոնին կախվում էին համապատասխան վարագույրներ՝ կարմիր և կանաչ գույնի:

Եկեղեցական վարագույրները շատ հարուստ նյութ են պարունակում:

Այսօր, սակայն, վարագույրների նկարազարդման արվեստը դադարել է գոյություն ունենալ Մեծ եղեռնից հետո, իսկ խորանները ծածկում են միագույն վարագույրները՝ զարդարված խաչով:

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը