Հայ եկեղեցին պատկերահարգ եկեղեցի է և ոչ պատկերապաշտ

Դեռևս քրիստոնեության ծագման արշալույսին հավատացյալները սովորություն դարձրին եկեղեցու պատերը զարդարել Տիրոջ, Աստվածամոր և սրբերի պատկերներով, որպեսզի ներշնչվեն և օրինակ վերցնեն նրանց կյանքից ու հավատքից: Առաջին երեք դարերում Քրիստոսի հետևորդներն իրենց գաղափարներն արտահայտում էին զանազան խորհրդանկարներով, օրինակ՝ նավի, աղավնու, ձկան և այլն: Դա պայմանավորված էր եկեղեցու հալածական վիճակով: Հալածիչներից իրենց ինքնությունը քողարկելու համար համայնքի անդամները միմյանց և օտարների հետ հաղորդակցվում էին պայմանանշանների, խորհրդապատկերների միջոցով: Միայն առաջին երեք դարերի վերջում քրիստոնեական նկարչությունը խորհրդանկարներից անցավ պատկերագրության: Սակայն քրիստոնեական եկեղեցիներում հեշտությամբ չընդունվեց պատկերագրությունը: Քանի որ քրիստոնյաները հավատում էին տիեզերքի ստեղծիչ աներևույթ, անտեսանելի Աստծուն, հետևաբար նրանց համար ընդունելի չէր Աստծու նյութական պատկերը: Սակայն պատկերագրության նպատակն աներևույթ Աստծուն նյութականացնելը չէր, այլ քրիստոնյաներին հիշեցնելը Հիսուս Քրիստոսի երկրային կյանքը՝ Նրա մարմնացումը, խաչելությունը, հարությունը և համբարձումը:

Քրիստոնեական եկեղեցին սրբապատկերը չի նույնացնում ո՛չ աստվածության և ո՛չ պատկերված անձի հետ: Ըստ քրիստոնեական գաղափարախոսության՝ սրբապատկերն աստվածության որևէ մաս չի պարունակում (ինչպես կարծում էր նորպլատոնական Յամբլիխոսը), այլ նյութ է, որը հնարավորություն է տալիս «օրինակ» վերցնելու «նախատիպից» (Հիսուսից, Աստվածամորից կամ պատկերված որևէ սրբից) կամ հաղորդակցվելու նրա հետ:

Ժամանակի ընթացքում ձևավորվեց սրբապատկերների դեմ «պատերազմ», որը սկսվեց 8-րդ դարում Լեո III-ի կայսրության օրոք, և միայն մեկ դար հետո այն խաղաղվեց: Այնուհետև այդ պայքարը թեժացավ բողոքականների սկզբնավորման հետ միասին և շարունակվում է նրանց միջավայրում առ այսօր: Բողոքականներն առարկում են թե՛ Ուղղափառ եկեղեցում կիրառվող սրբապատկերների և թե՛ Կաթոլիկ եկեղեցում կիրառվող արձանիկների դեմ՝ պատկերագրության մեջ տեսնելով կռապաշտության հիմք և «Տասնաբանյա» պատվիրաններից երկրորդի խախտում. «Վերևում՝ երկնքում, ներքևում՝ երկրի վրա, և երկրի խորքի ջրերի մեջ եղած որևէ բանի նմանությամբ քեզ կուռքեր չպիտի կերտես: Չպիտի երկրպագես ու չպիտի պաշտես դրանց…» (Ելք 20:4-5): Ցավալի է, որ երբեմն որոշ մարդիկ, բողոքական հարանվանության անդամ չլինելով, չիմացության և ոչ շրջահայաց լինելու արդյունքում սրբապատկերը դիտում են որպես կռապաշտություն: Առարկությունների հետ կապված ուսումնասիրությունները մեզ տանում են դեպի Հին Կտակարան:  Ինչո՞ւ էր Աստված Իր ժողովրդին արգելում պատկերներ և արձանիկներ օգտագործել: Դրա պատասխանը հստակ երևում է Նրա իսկ խոսքից՝ չպիտի երկրպագես ու չպիտի պաշտես դրանց, այսինքն՝ պատկերներին և արձաններին չպաշտելու և չերկրպագելու դեպքում պատվիրանախախտություն տեղի չի ունենում: Հայտնի է, որ այս պատվիրանը տալու ժամանակաշրջանում հեթանոսությունն էր գերակայում, և մեծ վտանգ կար, որ հավատացյալները հեթանոսության կտրվեին: Բացի այդ պատկերներ և արձանիկներ կերտելն արգելող Աստված Ինքը հրամայեց Մովսեսին պղնձե օձ պատրաստել (Թվեր 21:8): Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոս Իր ուսուցումների մեջ դա Իր խաչելության նախօրինակը համարեց. «Եվ ինչպես Մովսեսն անապատում բարձրացրեց պղնձե օձը, նույնպես էլ Մարդու Որդին պետք է բարձրանա, որպեսզի նա, ով հավատում է Նրան, հավիտենական կյանք ունենա» (Հովհաննես 3:14-15):

Աստված Մովսես մարգարեին պատվիրեց նաև Ուխտի տապանակ պատրաստել՝ վրան տեղադրելով երկու ոսկե քերովբեների, որոնց մեջտեղից Տերը պիտի խոսեր նրա հետ  Իսրայելի որդիների վերաբերյալ (Ելք 25:18-22): Այս երկու քերովբեների պատրաստումը չէր հակասում երկնքում եղածների նմանությամբ որևիցե կուռք չպատրաստելու պատվիրանին, քանի որ նպատակն այդ երկու քերովբեներին երկրպագելը չէր: Հեսուն և ժողովուրդը, երեսնիվայր Աստծու տապանակի առջև ընկնելով, մեղք չգործեցին, որովհետև նրանք տապանակը չէ, որ երկրպագեցին, այլ Աստծուն, Ով իջնում և խոսում էր քերովբեների մեջտեղից: Նմանապես Դավիթը մեղք չգործեց, երբ Ուխտի տապանակի վերադարձի կապակցությամբ թռչկոտեց և պարեց տապանակի առջև (Բ Թագավորություններ 6:12-15):

Սբ. Գրքում կարդում ենք, որ Սողոմոն արքան տաճարի տան բոլոր պատերի վրա ներսից և դրսից շուրջանակի քանդակեց, փորագրեց քերովբեներ, արմավենիներ ու բարձրաքանդակներ (Գ Թագավորություններ 6:29): Եվ Տիրոջ տունը ձևավորեց տարբեր պատկերներով և փորագրություններով, իսկ ժողովուրդը շարունակում էր Աստծուն երկրպագել, այլ ոչ՝ պատկերներին և փորագրություններին:

Հին Կտակարանում չէին պատկերում Բարձրյալին, քանի որ. «Աստծուն ոչ ոք երբեք չի տեսել» (Հովհաննես 1:18): Բայց Նոր Կտակարանում. «Անհերքելիորեն մեծ է աստվածապաշտության խորհուրդը, որովհետև Աստված երևաց մարմնով» (Ա Տիմոթեոս 3:16): Անմարմինը մարմնացավ և Անտեսանելին տեսանելի դարձավ: Եվ արդեն Ինքն էր Իր առաքյալներին ասում. «Ասում եմ ձեզ, որ շատ մարգարեներ և արդարներ փափագեցին տեսնել ձեր տեսածները, բայց չտեսան, և ցանկացան լսել ձեր լսածները, բայց չլսեցին» (Մատթեոս 13:17): Փրկչի խոսքերը նշանակում են, որ առաքյալները, ի տարբերության մարգարեների, անմիջականորեն տեսան մարմնացած Աստծուն, Ով Հին Կտակարանում անտեսանելի էր. «Ով Ինձ տեսավ, տեսած եղավ Հորը» (Հովհաննես 14:9),- ասել է Քրիստոս: Սրանում է էական տարբերությունն Ավետարանի՝ ի համեմատություն Հին Կտակարանի: Այնտեղ չէին տեսնում ոչ մի կերպարի, իսկ այստեղ Աստված մարմնացավ, հետևաբար և պատկերելի դարձավ:

Իսկ Հայ Առաքելական Սբ. եկեղեցու պատմությանն անդրադառնալով՝ տեսնում ենք, որ Հայ եկեղեցին ի սկզբանե ընդունել է պատկերներ: Մեր եկեղեցին պատկերահարգ է և ոչ պատկերապաշտ, սրբապատկերների հանդեպ ունի առանձնահատուկ հարգանք: Եվ քանի որ դրանց երկրպագելու կամ ծառայություն մատուցելու նպատակ չի հետապնդում, ուստի և պատվիրանի խախտման մասին էլ խոսք լինել չի կարող:

Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոս Իր կերպարանքն անձեռակերտ նկարեց թաշկինակի վրա և ուղարկեց Եդեսիայի Աբգար թագավորին բորոտությունից բուժվելու համար: Այս մասին են վկայում Մովսես Խորենացի, Թովմա Արծրունի, Ուխտանես եպիսկոպոս, Ասողիկ, Մխիթար Այրիվանեցի, Վարդան Արևելցի պատմիչները: Ղուկաս ավետարանիչը, նկարչական արվեստին գիտակ լինելով, առաջին անգամ ինքն է նկարել Աստվածամորը Մանկան հետ միասին: Տերտուղիանոսը հիշում է եկեղեցական սկիհների վրա Փրկչի պատկերը՝ բարի հովվի կերպարանքով: Երբ սբ. Բարդուղիմեոս առաքյալը գալիս է Երուսաղեմ, Տիրամայրն արդեն վերափոխվել էր: Առաքյալները նրան՝ որպես մխիթարություն, տալիս են Տիրամոր պատկերը փայտի վրա նկարված, որը հետագայում սբ. Բարդուղիմեոս առաքյալը բերում է Հայաստան:

6-7-րդ դդ. պատկերամարտությունն իր տարածումն է գտել նաև Հայաստանում: Պատկերամարտներ էին թոնդրակյան և պավլիկյան աղանդավորական շարժումները: Պատկերամարտների դեմ պայքարել են Վրթանես Քերթողը,  Հովհաննես Գ Օձնեցին, Հովհան Մայրավանեցին և ուրիշներ: Հայ եկեղեցին, մասնակցելով պատկերամարտների և պատկերապաշտների միջև պայքարին, խրախուսել է պատկերահարգությունը՝ խուսափելով նրա ծայրահեղ դրսևորումներից: Հայ եկեղեցու հայրերն ու վարդապետները մեղք են համարել սրբապատկերների ոտնահարումը, հակաճառել պատկերամարտության հայ և օտար գաղափարախոսներին, հարգալից վերաբերմունքի կոչ արել պատկերների հանդեպ՝ միաժամանակ խորհուրդ տալով չընկնել կռապաշտության գիրկը և հեթանոսների նման միայն պատկերներին չապավինել: Վրթանես Քերթողի «Յաղագս պատկերամարտից» (7-րդ դար) աշխատության մեջ հաստատվում է Հայ եկեղեցու պատկերահարգությունը: Ըստ հայ վարդապետների՝ պետք է պաշտել ոչ թե պատկերները, այլ փառավորել նկարված սրբերին և նրանցից բարեխոսություն խնդրել, խաչին և սրբերին երկրպագել որպես միջնորդի՝ Աստծու օգնությունը հայցելու համար:

Բարեպաշտական առարկաները՝  սրբապատկերները, ինչ-որ իմաստով միջանկյալ օղակ են երկրի վրա գտնվող հավատացյալի և Երկնքի հրեշտակների ու սրբերի միջև: Սրբապատկերները նաև ուսուցողական նշանակություն ունեն և հնարավոր է, որ պատկերված դրվագներն ու կերպարները խոր հոգևոր ազդեցություն թողնեն մարդու հոգու վրա: Սրբապատկերները եկեղեցում բարեպաշտության առարկա են դառնում միայն, Մայր Մաշտոցի կանոնի համաձայն, սուրբ Մյուռոնով օրհնվելուց և օծվելուց հետո:

Հայ եկեղեցին ընդունում է հետևյալ պատկերները.

1. Նախ Ավագ Սեղանին դրվող Աստվածածնի պատկերը Հիսուս Մանուկը գրկին: Ընդունված ձև է նաև Աստվածածնի պատկերի հետ մեկտեղ նկարել նաև որևէ սրբի պատկեր (իբրև հիշատակ՝ տվյալ եկեղեցու սրբի): Մեծ տոների առթիվ նմանապես ընդունված է Ավագ Սեղանի պատկերը փոխել՝ «Ավետման», «Ծննդյան», «Մկրտության», «Ընթրիքի», «Խաչելության», «Հարության», «Համբարձման», «Հոգեգալստյան», «Սբ. Երրորդության», «Վերափոխման» պատկերներ դնելը:

2. Խորանի առջև, բեմի ներքևի պատի վրա պատկերվում են տասներկու առաքյալները՝ կողք-կողքի կանգնած: Հին ընդունված ձև է եղել տասներկու առաքյալների կենտրոնում դնել փրկչական պատկեր: Կանոնական է եղել նաև առաքյալների կենտրոնում Աստվածածնին Մանկան հետ (Սբ. Էջմիածնի Մայր տաճար, Սբ. Գայանե, Սբ. Հռիփսիմե) և Սբ. Ստեփանոս նախավկայի պատկերը առաքյալների շարքի վերջում ներկայացնելը:

3. Սբ. Ստեփանոսի և սբ. Հովհաննես Մկրտչի պատկերները դնել Ավագ Սեղանի կողմնակի սեղաններին, պահարաններին կամ մատուռների մեջ: Եկեղեցու հարակից պահարանների կամ մատուռների մեջ, որտեղ կային փոքրիկ սեղաններ, ունենալ տնօրինական կամ մի սրբի պատկեր, որևէ խորհրդով կամ հիշատակով որոշված, առանց ընդհանուր կանոնի կամ ընդհանրացած սովորության հետևելու: Միայն աջակողմյան պահարանին, մկրտարանի մեջ Քրիստոսի մկրտության պատկերը, Հայ եկեղեցում դարձել է ծիսական պահանջ:

Հայ եկեղեցին ժառանգել է նաև որմնանկարչական արվեստը: Որմնանկարներում պատկերվում էին 12 առաքյալները, 12 մարգարեները, չորս մեծ վկաներ՝ սբ. Սարգիս, սբ. Գևորգ, սբ. Թեոդորոս, սբ. Մերկերիոս, չորս ավետարանիչներն իրենց խորհրդանիշերով, և քրիստոնեական պատկերագրության կանոններին համապատասխան Տերունական պատկերներ (Լմբատավանք, Քոբայրի, Աղթամարի տաճար):

Տիեզերական վարդապետներից սբ. Բարսեղ Մեծն ասել է. «Հարգում եմ սուրբ առաքյալներին, մարգարեներին, մարտիրոսներին և դիմում նրանց բարեխոսությանը Տիրոջ առջև, քանի որ նրանց շնորհիվ Մարդասեր Տերը կողորմի ինձ և կշնորհի մեղքերի թողություն: Ինչո՞ւ եմ հարգում նրանց պատկերները և խոնարհվում նրանց առջև, այն պատճառով, որ նրանք ավանդված են սուրբ առաքյալներից և արգելված չեն, այլ պատկերվում են մեր բոլոր եկեղեցիներում…»:

«Ով ուզում է Ինձ ծառայել, պետք է հետևի Ինձ, և որտեղ Ես եմ գտնվում, այնտեղ և կլինի Ինձ ծառայողը: Եվ Իմ Հայրը կպատվի Ինձ ծառայողին» (Հովհաննես 12:26): Շենուդա Գ հայրապետը նշում է, որ եթե Հայրը պատվի է արժանացնում Իրեն ծառայողներին, ապա ինչո՞ւ մենք չպետք է պատվի արժանացնենք նրանց:

 

 

Կազմեց Կարինե Սուգիկյանը