Կա­տա­րած եվ Քրիս­տո­սի երկ­րորդ գա­լուս­տը

Ա­ստու­ծո ար­քա­յու­թյունը, փրկա­գոր­ծե­լով մարդ­կանց և տա­նե­լով դեպի հառաջ, ան­շուշտ մի ժա­մա­նակ պետք է ստա­նա յուր կա­տա­րու­մը: Ե­կե­ղե­ցու այս կա­տա­րումն է, որ պետք է ի­րա­կա­նա­նա աշ­խար­հի վախ­ճա­նին և ու­րեմն ա­մե­նայ­նի վախ­ճանն ու կա­տա­րու­մը լի­նի: Այդ կա­տար­ման ժա­մա­նա­կը, ըստ Աս­տու­ծո ի­մաս­տուն տնօ­րի­նու­թյան, բո­լոր ա­րա­րած­նե­րից, մարդ­կան­ցից ու հրեշ­տակ­նե­րից ան­հայտ է (Մարկ., ԺԳ 32, 33): Այս ան­հայտու­թյունն է պատ­ճառ, որ բնա­պաշտ մտա­ծող­նե­րը նույն­իսկ ա­ռա­քյալ­նե­րի ժա­մա­նակ սկսան թե­րա­հավա­տել` ա­սե­լով. «Ո՞ւր են ա­ւե­տիք գալս­տեան նո­րա, զի յոր­մէ հե­տէ հարք ննջե­ցին, ա­մե­նայն ինչ նոյն­պէս կայ մնայ ի սկզբա­նէ ա­րա­րա­ծոց» (Բ Պետ., Գ 4):

Սա­կայն մի՞թե կա­րող է հավի­տե­նա­կան լի­նել այն հա­կա­սու­թյունն, որ նկա­տում ենք մեր հո­գևոր ձգտմանց և բնու­թյան մեջ. մի՞թե կա­րող է աշ­խար­հը հավի­տյան բար­վո և չա­րի, ճշմար­տու­թյան ու ստու­թյան մի խառ­նա­կու­թյուն, մի շփո­թու­թյուն մնալ. մի՞թե կա­րե­լի է, որ աշ­խար­հի ըն­թաց­քը շա­րու­նակ լոկ ան­կումն ու բարձ­րա­ցումն, կա­տա­րե­լա­տիպ և ան­կա­տա­րու­թյուն, հառաջա­դի­մու­թյուն և հե­տա­դի­մու­թյուն, լու­սավո­րու­թյուն և ա­պա­կա­նու­թյուն լի­նել ա­ռանց ճշմար­տու­թյան, կա­տա­րե­լատ­պի, լու­սո, բարձ­րաց­ման ու հառաջա­դի­մու­թյան վերջ­նա­կան հաղթա­նա­կի: Մի՞թե կա­րող է մեր բո­լոր հառաջա­դի­մու­թյունն ու լու­սավո­րու­թյան զար­գա­ցու­մը ա­ռանց կա­տա­րե­լատ­պի և ա­ռանց կա­տար­ման լի­նել իբ­րև մի խա­բու­սիկ ե­րևույթ մեր աչ­քի ա­ռաջ: Ան­շուշտ տիե­զե­րա­կան պատ­մու­թյունը հաս­տա­տում է, որ աշ­խար­հը պետք է յուր կա­տա­րու­մը ու­նե­նա, և ճշմար­տու­թյունն յուր հաղթա­նա­կը տա­նե ու նպա­տա­կին հաս­նե: Պատ­մու­թյունն էլ հասց­նում է կա­տար­ման ու յուր դա­տաս­տանն է ա­նում ստու­թյան ու խավա­րի դեմ, սա­կայն այդ կա­տա­րումն ու դա­տաս­տա­նը մի­միայն հարա­բե­րա­կան են, և ճշմա­րիտ կա­տա­րումն ու դա­տաս­տա­նը մի­միայն աշ­խար­հի վեր­ջումն է, երբ միայն ճշմար­տու­թյունն ու լույսը պետք է թա­գավո­րե ան­վի­ճե­լի կեր­պով, առ որ և աչք ենք ձգում` պատ­մա­կան ամեն մի դա­տաս­տա­նի վի­ճե­լի վի­ճա­կից հուսա­հատ­վելով: Ուս­տի ա­ռա­քյալ­նե­րը զգու­շաց­նում են հուսա­հա­տվող­նե­րին, հոր­դո­րե­լով, որ միշտ մտքում պա­հեն Քրիս­տո­սի մոտա­լուտ գա­լուս­տը, իսկ այդ գալս­տյան վրա ակն­կա­ռույց ան­հո­գա­ցած սպա­սո­ղին հիշեց­նում են դեռ աշ­խա­տել[1]:

Այս պարզ է, բայց ե՞րբ կլի­նի այդ վախ­ճա­նը: Թեև երկ­րավոր ա­րա­րա­ծին հա­մար այդ ա­նո­րոշ է, և հավա­տա­ցյալ­նե­րը չպետք է ժա­մա­նակն ու ժա­մը գի­տե­նան[2], այ­սով հան­դերձ աս­տվա­ծա­յին մար­գա­րեու­թյուն­նե­րը բավա­կան ո­րո­շումն են տա­լիս, ո­րով նո­քա կա­րող են դա­տել ժա­մա­նա­կի նշան­նե­րը և այդ կա­տար­ման հաս­նե­լը նկա­տել[3]: Այդ նշան­նե­րը ընդ­հա­նուր պայ­ման­ներ են, ո­րոնք նա­խա­գու­շակ­ներ են, և դո­ցա հետ է կա­պված աշ­խար­հի կա­տա­րա­ծը: Իհարկե այդ կա­խված է Աս­տու­ծո ա­մե­նա­կա­րող կամ­քից, բայց մար­դիկ ևս իբ­րև նո­րա գոր­ծա­կից­ներ ո­րոշ դեր են կա­տա­րում դո­րա վե­րա­բեր­մամբ, նա­յե­լով, թե որ­քա՞ն ե­ռան­դով ու շու­տով կտա­րա­ծեն Ավե­տա­րանն ամ­բողջ աշ­խար­հում[4]: «Եւ քա­րո­զես­ցի Ա­ւե­տա­րանս ար­քա­յու­թեան ընդ ա­մե­նայն տիե­զերս ի վկա­յու­թիւն ա­մե­նայն հե­թա­նո­սաց, եւ ա­պա ե­կես­ցէ կա­տա­րած»: Բո­լոր հե­թա­նո­սաց մեջ փրկու­թյուն մտնե­լուց հետո Իս­րա­յելն և՛ս, վեր­ջին տե­ղը բռնե­լով, փրկվելու է, մինչ­դեռ սկզբում ա­ռա­ջինն է ե­ղել (Հռովմ., ԺԱ 25): Այս­պես պետք է լի­նի, վասնզի Աստ­ված «զա­մե­նայն մար­դիկ կա­մի, զի կեց­ցեն եւ ի գի­տու­թիւն ճշմար­տու­թեան ե­կես­ցեն» ու Քրիս­տո­սով փրկվեն[5]:

Սա­կայն ոչ մի հաղթա­նակ չի կա­րող ար­ժա­նիք ու­նե­նալ, ե­թե օ­րի­նավոր պա­տե­րազ­մում չստա­ցվի. հաղթա­նակն այն­քան բարձր է, որ­քան հա­կա­ռա­կոր­դը զորեղ է, ուստիև խավա­րի իշ­խա­նու­թյունն աշ­խար­հում դեռ պետք է նա­խա­պես զորա­նա, որպեսզի հա­կա­սու­թյունն յուր վեր­ջին կետին հաս­նի: Եվ քա­նի որ մար­դիկ դյու­րու­թյամբ չեն ըն­դու­նում փրկու­թյունը, Աստ­ված նո­ցա վրա մո­լո­րու­թյուն­ներ է ձգում` ստու­թյան կա­տա­րու­մը կան­խա­պես հառաջ բե­րե­լու  ու նո­րա գար­շու­թյունը զգա­լի  դարձ­նե­լու հա­մար (Բ Թես., Բ 11): Մո­լո­րու­թյունը, խավա­րը պետք է կա­տա­րյալ դառ­նա, որ ե­րևա նո­րա այ­լան­դա­կու­թյունն և ան­զորու­թյունը, զար­գա­նա յուր բո­լոր ուժով և հա­սու­նա­նա վեր­ջին դա­տաս­տա­նի հա­մար: Հավա­տա­ցյալ­նե­րի ա­ռաջ պետք է լեռ­նա­նա մեղ­քի աշ­խարհն յուր ա­պա­կա­նու­թյամբ թե՛ ժո­ղո­վուր­դի կյան­քում ու քա­ղա­քակր­թու­թյան, թե՛ երկ­րավոր ձգտում­նե­րի ու հոգ­սե­րի և թե՛ կեղծ մար­գա­րեու­թյան ու նե­ռի դիվա­կա­նու­թյան մեջ: Եվ այս ա­մե­նի նկա­րագ­րու­թյունն ու­նինք Քրիս­տո­սի խոս­քե­րի մեջ[6], մի նկա­րագ­րու­թյուն, որ դեպ­քե­րի մի շարք է կազ­մում և ո­րի յու­րա­քան­չյուր մի օ­ղա­կը կա­րող է նաև մեր կյան­քում ի­րա­կա­նա­նալ, սա­կայն աշ­խար­հի կա­տա­րա­ծը կլի­նի շար­քի բո­լոր մա­սե­րի միա­հա­մուռ ա­ղե­տով, երկ­րի ու երկ­նավոր մար­մին­նե­րի հրկի­զու­թյան բռնկմամբ հան­դերձ (Բ Պետ., Գ 10): Ստու­թյան ու խավա­րի կա­տա­րու­մը կլի­նի ե­կե­ղե­ցու հաղթա­նա­կը փա­ռավո­րե­լու և ճշգրտե­լու հա­մար, ըստ ո­րում, ե­կե­ղե­ցին այդ հաղթա­նա­կով յուր նե­ղու­թյան վի­ճա­կից կհաս­նի յուր բարձ­րու­թյան, ինչ­պես սահ­մա­նված է նույնիսկ Քրիս­տո­սի այդ հաղթա­նա­կի նա­խա­տի­պար կյան­քով: Ու­րեմն այդ նե­ղու­թյան ու մո­լո­րու­թյան բարձր զար­գա­ցու­մը պետք է վրա հաս­նի նախքան կա­տա­րա­ծը, ըստ ո­րում, ոչ միայն մար­մնավոր նե­ղու­թյուն­ներ և ի­րա­րան­ցում­ներ պետք է լի­նին (Մատթ., ԻԴ 7), այլև «բա­զում սուտ մար­գա­րէք յա­րի­ցեն եւ զբա­զումս մո­լո­րե­ցուս­ցեն: Եւ վասն բազ­մա­նա­լոյ ա­նօ­րէ­նու­թեան ցա­մա­քես­ցի սէր բազ­մաց»: Այդ նե­ղու­թյան մեջ ոչ միայն հա­կա­ռա­կու­թյունը կսաստ­կա­նա քրիս­տո­նեու­թյան դեմ, այլև նեռն է ե­րևան գա­լու, ինչ­պես ա­սա­ցինք, որ մո­ռա­նա­լով և ու­րա­խա­նա­լով Աս­տու­ծուն` նստե­լու է գահ, հպար­տա­նա­լու է և յուր անձն Աս­տու­ծո տեղ է դնե­լու[7]: Խավա­րի ու մո­լո­րե­ցուց­չի այդ զորա­ցումն ու սոս­կա­լի հա­կա­ռա­կու­թյունը ծայ­րա­հեղու­թյան է հաս­նե­լու, ինչ­պես բա­նաս­տեղ­ծա­կան մար­գա­րեու­թյամբ նկա­րագ­րված է հայտ­նու­թյան մեջ[8]: Եվ ո­րով­հե­տև հա­կա­ռա­կու­թյունը սաստ­կա­պես լա­րվելու է, ընդ­հա­նուր նե­ղու­թյուն ու շփո­թու­թյուն է տի­րե­լու, և խավա­րի պաշտ­պան­նե­րը ձգտե­լու են Աս­տու­ծո ընտ­րյալ­նե­րին ճա­նա­պար­հից ձգել, Քրիս­տոս ևս չի թող­նիլ, որ շատ եր­կար տևի այդ նե­ղու­թյան ժա­մա­նա­կը: Եվ երբ խավա­րի մարդն յուր բո­լոր գոր­ծե­րով ա­մե­նա­բարձր զար­գաց­ման հաս­նի, այն ժա­մա­նակ «տես­ցեն զՈր­դի Մար­դոյ ե­կեալ ի վե­րայ ամ­պոց երկ­նից զօ­րու­թեամբ եւ փա­ռօք բազ­մօք»[9]: Եվ այդ ժա­մա­նակ նե­ռին «Տէր Յի­սուս սա­տա­կես­ցէ հոգ­ւով բե­րա­նոյ իւ­րոյ, եւ խա­փա­նես­ցէ յայտ­նու­թեամբ գալս­տեանն իւ­րոյ»[10]:

Սա­կայն երկ­րոր­դա­կանսն Հայտ­նու­թյան մեջ, որ ձգտում է մեր ի­մա­ցու­թյունից ու բնու­թյունից դուրս հան­դեր­ձյալն յուր ո­րոշ բնա­կան կող­մով հան­դերձ բա­նաս­տեղ­ծորեն նկա­րագ­րել, հիշում է մի հա­զա­րա­մյակ, ո­րում սա­տա­նան կապ­վում, շղթայ­վում է և ա­պա Քրիս­տոս թա­գավո­րում է այդ մի­ջո­ցում յուր հա­րու­ցյալ սուր­բե­րի հետ (Հայտ., Ի): Այս հայտ­նա­պես նշա­նա­կա­կան խոս­քե­րը սխալ հաս­կա­նա­լով` հին Հայ­րե­րից ո­մանք կար­ծե­ցին, թե այդ ժա­մա­նակ 12 ա­ռա­քյալ­ներն ա­թոռ պետք է նստեն ու դա­տեն Իս­րա­յելի 12 ցե­ղե­րը, ըստ ո­րում, հե­զերն էլ կժա­ռան­գեն եր­կի­րը: Ա­պա կար­ձա­կվի վերս­տին սա­տա­նան, կլի­նի կա­տա­րա­ծը, Քրիս­տո­սի գա­լուստն ու վեր­ջին հաղթա­նա­կը[11]:

Այս հա­զա­րա­մյա­կի վրա նույնիսկ հին ժա­մա­նակ զա­նա­զան կար­ծիք­ներ կա­յին[12], ո­րոնց բո­լո­րի հի­մուն­քը Քրիս­տո­սի մարմ­նավոր-նյու­թա­կան թա­գավո­րու­թյունն է հա­կա­ռակ Ավե­տա­րա­նի քա­րո­զու­թյան և հա­մա­ձայն հրեա­նե­րի սպա­սա­ծին: Ո­մանք էլ հո­գևո­րա­պես միառժա­մա­նա­կյա տի­րա­պե­տու­թյուն են ե­րևա­կա­յում աշ­խար­հի վրա նախքան կա­տա­րածն իբ­րև մի երկ­րավոր հաղթու­թյուն չա­րի ու սա­տա­նա­յի վրա: Ըստ այսմ` հա­զա­րա­մյա­կը պետք է լի­նի քրիս­տո­նեու­թյան կա­տա­րյալ զար­գա­ցումն ու տի­րա­պե­տու­թյունն աշ­խար­հի բո­լոր կա­րո­ղու­թյանց վրա նախքան դա­տաս­տա­նը և ու­րեմն մի տե­սակ կի­րա­կա­մուտ է կի­րա­կեից ա­ռաջ: Սա­կայն որ­քան էլ այս կեղծ, ան­հիմն ու ան­հավա­նա­կան բա­ցատ­րու­թյուն­նե­րը ըն­դու­նե­լու­թյուն են գտնում բո­ղո­քա­կա­նաց մեջ, այն­քան էլ նկա­տե­լի է դառ­նում հա­զա­րա­մյա­կի մա­սին ե­ղած այդ կար­ծիք­նե­րի ցնո­րա­կա­նու­թյունը: Մենք գի­տենք ա­ռա­քյալի խոս­քե­րից[13], որ «հա­զար ա­մը» նշա­նա­կա­կան ի­մաստ ու­նի, և Աս­տու­ծո հա­մար ժա­մա­նա­կա­կան սահ­մա­նա­փա­կումն չկա ու չի կա­րող լի­նել, վասնզի Աստ­ված մի օ­րում ավե­լի մեծ զար­գա­ցումն ու հաղթա­նակ կա­րե հառաջ բե­րել, քան մենք նա­խագ­ծում ենք 1000 տա­րվա հա­մար, ինչ­պես և ըստ յուր ան­հա­սա­նե­լի ի­մաս­տու­թյան հա­ճախ ու­շաց­նում է հա­զար տա­րի­նե­րի այն, ինչ որ մենք մեր կար­ճամ­տու­թյամբ մի օ­րվա կամ տա­րվա հա­մար ենք սահ­մա­նում: Այս լավ չհաս­կա­նա­լով` մար­դիկ շատ ան­գամ ընկ­նում են սխա­լի մեջ, ե­րևա­կա­յե­լով յու­րյանց գե­րա­դա­սած նա­խա­գիծ­նե­րի մի ա­ռանձ­նակ շրջան ու թա­գավո­րու­թյուն նույնիսկ աշ­խար­հի ըն­թաց­քում, որ­պի­սի օ­րի­նակ են և ըն­կե­րա­պաշ­տա­կան ու հա­սա­րա­կա­վա­րա­կան ձգտում­նե­րը:

Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին չի ըն­դու­նում հա­զա­րա­մյա­կի այդ­պի­սի թյուր գա­ղա­փա­րը, այլ մեր­ժե­լով այդ սխալ հաս­կա­ցո­ղու­թյուն­նե­րը, վար­դա­պե­տում է ճշտա­պես, որ նշա­նա­կա­կան ի­մաս­տով հա­զա­րա­մյակ է կոչ­վում Քրիս­տո­սի ա­ռա­ջին գալս­տից մին­չև երկ­րորդ գա­լուստն, ո­րում պետք է կա­տա­րու­մը լի­նի Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան կա­տա­րյալ ի­րա­կա­նա­ցու­մը: Այս ա­նունն էլ ծա­գել է շա­բա­թվա հա­մե­մատ ժա­մա­նա­կը յոթ­նա­կի բա­ժա­նե­լուց, ըստ ո­րում, նախքան Քրիս­տո­սի գա­լը վեց­հա­զա­րյակ է կոչ­վում, իսկ ա­պա` հա­զա­րա­մյակ[14]: «Վեց շա­բաթս այս (մե­ծի պա­հոց) զվեց հա­զար դարն նշա­նակ է, քան­զի այս (եօթ­նե­րորդ) շա­բաթս զմեր բնու­թեանս ու­նի զյա­րու­թիւն եւ զդա­տաս­տան, վաս­նո­րոյ գնալն յԵ­րու­սա­ղէմ եւ դղոր­դիլ քա­ղա­քին` զյա­րու­թիւն մե­ռե­լոցն յայտ­նէ, որ­պէս ի Պա­սե­քին շա­բա­թու օրն ճրա­գա­լոյ­ցին` զՔրիս­տո­սի Աս­տու­ծոյ մե­րոյ, զի ի գի­շե­րի զյա­րու­թիւնն պատ­մէ, եւ չեւ եւս յա­րու­թիւն ե­ղեալ, գու­շա­կէ զյա­րու­թիւն: Նմա­նա­պէս եւ ի սմա զհա­մօ­րէն մարդ­կան յա­րու­թիւն ցու­ցա­նէ, որ լի­նի ի կիւ­րա­կէի»: Այս­պես է գրում Ս. Մամբ­րե Վեր­ծա­նո­ղը:

Ու­րեմն Քրիս­տոս, թույլ տա­լով, որ աշ­խար­հի վեր­ջում չա­րի­քը զորա­նա, և նեռն յուր ուժե­րի վեր­ջին լա­րումն ու­նե­նա, վերջ­նա­կան հաղթու­թյուն է հառաջ բե­րե­լու յուր ե­կե­ղե­ցու մեջ յուր հավա­տա­ցյալ­նե­րի ձեռ­քով և ա­պա այդ վեր­ջին փոր­ձան­քի բո­վից զտված ու հաղթա­բար դուրս ե­լած` սուր­բե­րին հա­մար վերջ­նա­կան կա­տա­րու­մը կտա: Այդ ժա­մա­նակ արդեն կա­տա­րյալ կլի­նի հաղթա­նակն[15], որ մո­լո­րու­թյանց ժա­մա­նակ հա­կա­ռա­կորդ­նե­րի աչ­քում ան­հու­սա­լի էր հա­մար­վում. ամեն ոք կտես­նե ճշմար­տու­թյան բարձ­րա­ցու­մը, և շա­տերն էլ ծունր կիջ­նեն ան­մահ թա­գավո­րի ա­ռաջ, և կհաղթա­նա­կե մե­ռե­լոց հարությամբ, ո­րի սկիզբն արդեն ե­ղել է Քրիս­տո­սի հարությամբ:

Այս­պի­սով, մինչ­դեռ քրիս­տո­նեա­կան կյան­քի ըն­թաց­քում Քրիս­տոս միշտ այ­ցե­լել է յուր ե­կե­ղե­ցին, միշտ ե­կել է հա­կա­ռա­կու­թյուն­նե­րը ընկ­ճե­լու և հավա­տա­րիմ­նե­րին զորաց­նե­լու, թշնա­մի­նե­րին ջար­դե­լու և իս­կա­կան հավա­տա­ցող զի­նվոր­նե­րին հառաջ քա­շե­լու հա­մար, այդ ժա­մա­նակ Քրիս­տոս ոչ թե միայն հավա­տաց­յալ­նե­րին  տե­սա­նե­լի կամ զգա­լի կեր­պով, այլ ընդ­հա­նու­րին ակն­հայտ­նի ե­րև­մամբ հան­կար­ծա­կի կգա (Ա Թես., Ե 2): «Զի որ­պէս փայ­լակն, որ ե­լա­նէ յա­րե­ւե­լից եւ ե­րե­ւի մին­չեւ յա­րեւ­մուտս, այն­պէս ե­ղի­ցի գա­լուստն Որդ­ւոյ Մար­դոյ»: «Յան­կար­ծա­կի հաս­ցէ սա­տա­կումն» բո­լոր ար­հա­մար­հող­նե­րի և ճշմար­տու­թյան այ­պա­նող հա­կա­ռա­կորդ­նե­րի վրա: Եր­կինքն ու եր­կի­րը զար­հու­րե­լի կդառ­նան նո­ցա հա­մար, ընդ­հա­նուր տագ­նապ և հուսա­հա­տու­թյուն կտի­րե ա­նաս­տված­նե­րի վրա, և մինչ­դեռ ու­րա­խու­թյամբ կլցվին Քրիս­տո­սի հավա­տա­ցյալ­ներն ու հա­ճու­թյամբ կսպա­սեն նո­րա գալս­տյան, կգա Քրիս­տոս և «ա­ռա­քես­ցէ զհրեշ­տակս իւր փո­ղով մե­ծաւ, եւ ժո­ղո­վես­ցեն զընտ­րեալս նո­րա ի չո­րից հող­մոց, ի ծա­գաց երկ­նից մին­չեւ ի ծագս նո­ցա»[16]: Կեն­դա­նի հավա­տա­ցյալ­ներն այդ ժա­մա­նակ կել­նեն նո­րա դի­մաց, և մե­ռյալ­նե­րը հարություն կառ­նեն այդ տիե­զե­րա­կան մեծ հեղա­փո­խու­թյան մի­ջո­ցին: Եվ այս հաղթա­կան աս­տվա­ծա­յին մեծ գործն այն­պես հան­կար­ծա­կի կլի­նի, որ ոչ մի կար­գավոր նկա­րագ­րու­թյուն չի կա­րող են­թար­կվիլ. և այս պատ­ճա­ռով Այ­գու­ցի կար­գում աղոթում ենք առ Աստ­ված. «Եւ այժմ ա­ղա­չեմք զքեզ, Տէր, եւ զմեզ զա­մե­նե­սեան զհա­ւա­տա­ցեալքս ի քեզ` ար­ժա­նի ա­րա զայս ա­հա­ւոր եւ զսոս­կա­լի օրս տպա­ւո­րել հա­նա­պազ ա­ռա­ջի ա­չաց մե­րոց. եւ յա­մե­նայն զգա­լի եւ ի պատ­րո­ղա­կան կեն­ցա­ղա­վա­րու­թեանց պատս­պա­րեա՛ զմիտս եւ զգա­յա­րանս մեր: Պատ­կե­րա­ցո՛ Տէր, զանհ­րա­ժեշտ գա­լուստ քո ա­ռա­ջի ա­չաց մե­րոց»[17]: