Նախանձի և խանդի մասին

Ինչպե՞ս են բնորոշվում նախանձը և խանդը եկեղեցական հեղինակների ուսուցմամբ:

Նախանձը մարդու վշտանալն է ուրիշների հաջողության համար և ուրախանալն է այլոց անհաջողություններով: Եկեղեցական հեղինակները նախանձը համարում են կործանարար մեղք, որովհետև նաև այս բառը, ինչպես նշում է Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին, նշանակում է, որ մարդը նախ իր անձին և հոգուն է վնասում, ապա` բարեկամներին, ընկերներին: Նախանձը համարվում է չար ուժերի ազդեցության հետևանք, եկեղեցական հեղինակները նույնիսկ օգտագործում են «նախանձի դև» արտահայտությունը: Նախանձը նախ և առաջ սատանայի մեղքն է, որովհետև սատանան նախանձեց Աստծո կողմից մարդուն տրված փառքին ու բարերարություններին, և չկարողանալով վրեժխնդիր լինել Աստծուց` վրեժխնդիր եղավ մարդուց: Ինչպես ասվում է Սողոմոնի իմաստության մեջ «Մահը աշխարհ է եկել բանսարկուի նախանձով» (2.24):

Նախանձոտը կոչվում է նախանձաբեկ, որովհետև նախանձի զգացումը մշտապես բեկում և խորտակում է այդպիսի մարդու սիրտը: Նախանձը ներքնապես քայքայում է մարդուն, ինչպես ժանգը` երկաթին: Նախանձ մարդը չի բացահայտում իր զգացումները, թաքցնում է այն մարդուց, ում հանդեպ ունի այդ դատապարտելի զգացումը, իրեն սիրալիր ցույց տալիս: Սակայն ինչպես ներսից վառվող հարդը դրսից մաքուր է երևում, բայց սկսված կրակը ներքին կողմից վառում և կործանում է այն, այսպես էլ նախանձոտ մարդու հետ է լինում: Նախանձը շատ ավելի վատ է արծաթասիրության մեղքից, որովհետև արծաթասերը, փողասերն ուրախանում է, երբ ինքն է ստանում, իսկ նախանձոտն ուրախանում է, երբ ուրիշը չի ստանում` այլոց անհաջողությունն իր համար հաջողություն համարելով: Նախանձն ավելի վատ է բարկության մեղքից, որովհետև բարկությունը լինում է չարիքների, չար գործերի համար, իսկ նախանձը լինում է բարիքների համար: Օրինակ` բարկանում ենք, երբ մեկը թերի է հավատքով կամ անկարգ է գործերում կամ թշնամի է մեզ: Սակայն նախանձը պատահում է, երբ նախանձոտ մարդիկ տեսնում են, որ մարդն ուղիղ է հավատքի մեջ ու սրբակենցաղ և փառավորվում է գործերով:

Խանդը տարբեր է նախանձից, այն իր ունեցածը` հիմնականում սիրելի էակին կորցնելու երկյուղն է, կամ` իր հանդեպ ուշադրության նվազման հետ կապված վախը: Այն հատկանշվում է զայրույթի, անօգնականության, կորցնելու վախի զգացումների միատեղմամբ: Խանդը հանդիպում է նաև երեխաների մոտ, երբ ավագ երեխան խանդում է իրենից ավելի փոքրին, երբեմն վնասում նրան, որովհետև կարծում է, թե ծնողների ուշադրությունը կրտսեր եղբոր կամ քրոջ պատճառով իր հանդեպ պիտի պակասի:

Խանդը մեծապես վնասում է այդ զգացումը կրող մարդուն, վատ անդրադառնում ամուսինների հարաբերության վրա: «Հզոր է սերը մահվան պես, խանդը դաժան է դժոխքի նման, նրա թռիչքը նման է հրի բոցի թռիչքին»,- խանդի վնասակար լինելն այսպես է նկարագրվում Երգ Երգոցում (8.6): Դրա համար Աստվածաշունչը խրատում է հեռու մնալ խանդից, ինչպես նաև առիթներ չտալ խանդելու. «Մի՛ խանդիր սրտակից կնոջդ և չար խորհուրդներ մի՛ հարուցիր քո նկատմամբ»,- ասվում է Սիրաքի իմաստության մեջ (9.1):

Նախանձը համարվում է յոթ մահացու մեղքերից մեկը, խանդը` ոչ: Ո՞րն է մեղքի մահացու և ոչ մահացու լինելու սահմանումը: 

Եկեղեցական հեղինակների ուսուցմամբ կան յոթ մահացու մեղքեր, որոնք են` հպարտություն, նախանձ, բարկություն, ծուլություն, ագահություն, որկրամոլություն, բղջախոհություն: Այս մեղքերը կոչվում են մահացու, որովհետև կարող են ուրիշների, մինչև իսկ սեփական մահվան պատճառ դառնալ: Մահացու մեղքը հաճախ առնչվում է ոչ միայն ֆիզիկական մահվանը, այլև հոգևոր մահվանը, որովհետև այդ մեղքերի մեջ հարատևողը կարող է հոգևոր մահ ունենալ: Հոգևոր մահ է կոչվում չար ընթացքներով Աստծուց հեռանալը, Տիրոջից հեռու գտնվելը: Նախանձը նաև մեծ ատելություն է բերում, որը կարող է պատճառ դառնալ նույնիսկ մարդասպանության: Սուրբ Գիրքն ասում է. «Ամեն ոք, ով ատում է եղբորը, մարդասպան է» (Ա Հովհ. 3.15): Այսպես էր, որ Կայենը, իր եղբորը նախանձելով, սպանեց նրան (Ծննդ. 4.5-8):

Նախանձից Հովսեփին չարություն արած եղբայրներն ի՞նչ վնաս բերեցին Հովսեփին, ում ցանկացան կործանել (Ծննդ. 37.3-4, 18-36): Չէ՞ որ նա Եգիպտոսի տիրակալ դարձավ, իսկ եղբայրները երկար ժամանակ սովի մեջ էին: Աստված ամեն ինչ տեսնում է և անպատիժ չի թողնում չար գործերն ու զգացումները: Նախանձոտն ինքն է իրեն ներսից մաշում, ապա նաև իր նախանձի պատճառով դժբախտությունների մատնվում: Առակաց գիրքն ասում է. «Ընկերոջ համար հոր փորողն ինքն է ընկնելու նրա մեջ» (26.27): Նաև Դավիթ սաղմոսերգուն է ասում. «Նա ով փոս փորեց, խորացրեց, հենց ինքն էլ ընկավ այն փոսը, որ նա պատրաստեց» (Սաղմ. 7.16): Նախանձից եղբորը սպանած Կայենն Աստծո անեծքին արժանացավ (Ծննդ. 4.10-11) և ինքն էլ սպանվեց Ղամեքի կողմից (Ծննդ. 4.23): Նախանձից իրենց եղբայր Հովսեփին վնասածները սովի ու չարչարանքների մատնվեցին (Ծննդ. 42.1-3, 17, 22, 43.1-2, 44.12-14, 47.4): Նախանձից Մովսես մարգարեին բամբասած նրա քույր Մարիամը բորոտությամբ տառապեց (Թվ. 12.1-2, 9-10): Իր հայր Դավիթ թագավորից նախանձի պատճառով թագավորությունը խլելու համար պայքարած Աբիսողոմը սպանվեց պատերազմում (Բ Թագ. 18.9, 14-15): Քրիստոսին մահ պատճառած հրեաները 70 թ. Երուսաղեմի գրավման ժամանակ Վեսպասիանոս կայսեր որդի Տիտոսի միջոցով պատժվեցին, սպանվեցին, շուրջ հարյուր հազարը գերվեցին, շատերն իրենց երկրից տարաշխարհ ցրվեցին: Հրեա պատմիչ Հովսեփոս Փլավիոսը նույնիսկ հաղորդում է, որ Երուսաղեմի պաշարման ժամանակ հրեաների թշվառությունը, սովն այն աստիճանի էր, որ անգամ մայրերը, քաղցից մտագարված, մորթում և ուտում էին իրենց զավակներին, ինչից գարշեցին այդ ամենին ականատես հռոմեացիները:

Մարդիկ հաճախ են գործածում «բարի նախանձ», «չար նախանձ» արտահայտությունները: Ի՞նչ կասեք այս տարբերազատման մասին, և ունե՞ն արդյոք նախանձը և խանդն ընդհանրություններ:

Նախանձը և խանդը ընդհանրություններ ունեն դրական իմաստով, որովհետև «նախանձ» բառը կարող է նշանակել նաև նախանձախնդրություն, իսկ «խանդ» բառի առաջնային իմաստն է խանդավառություն, եռանդ, ոգևորություն: Խանդավառություն, նախանձախնդրություն իմաստով «նախանձել» բայը գործածված է Առակաց գրքում (6.6). «Մրջյունի մո՛տ գնա, ո՛վ ծույլ, նախանձի՛ր նրա գործերին և իմաստո՛ւն եղիր նրանից ավելի»:

Եկեղացական հեղինակներից նախանձի մասին առանձին ճառեր ունեն Սուրբ Հովհան Ոսկեբերանը, Սուրբ Բարսեղ Կեսարացին, մեր հայ եկեղեցական հեղինակներից` Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին: Հովհան Ոսկեբերանը և Բարսեղ Կեսարացին խոսում են դատապարտելի նախանձի մասին, սակայն Գրիգոր Տաթևացին առանձնացնում է նախանձի տեսակները` ասելով, որ նախանձը լինում է չար և բարի: Նախանձը չար է, երբ բարի մարդուն տեսնելով` ցավում են, որ նա բարիքներ ունի և կամ ուրախանում են, երբ մեկին չար բան է պատահում: Նախանձը չար է նաև այն դեպքում, երբ մեկը, չարագործների վատ ընթացքը տեսնելով, ինքը ևս ուզում է նմանվել նրանց: Նախանձը բարի է, երբ մարդը, բարի գործեր տեսնելով, ցանկանում է ինքը ևս դրանք գործել: Այս բարի գործերից Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին նշում է պահքը, աղոթքը, ողորմությունը, հավատը, հույսը, սերը: Սրա համար է առաքյալն ասում. «Նախանձախնդիր եղեք շնորհների» (Ա Կորնթ. 12.31, 14.1, 12): Այսպիսի նախանձը բարի է ու հաճելի Աստծուն և մարդկանց ևս բարի է երևում: Այսինքն` եթե նախանձը ուրիշի բարիքների համար ցավալը, վշտանալը չէ, այլ ուրախանալը և նույնպես այդպիսի բարիքներին հասնելու նախանձախնդրությունը, ապա այդպիսի նախանձը բարի է կոչվում:

Ճի՞շտ է, որ նախանձը մարդու` սեփական անձի հանդեպ ունեցած թերարժեքության հետևանք է:          

Նախանձը նախ և առաջ չարության և ոչ թե մարդու թերարժեքության զգացման հետևանք է: Թերարժեքությունը մի զգացում է, որով տառապում են բազմաթիվ մարդիկ: Թերարժեքության մտածումը մարդու ժամանակի և մտքերի մեծ մասն սպառում է ուրիշի ենթադրյալ կարծիքների մասին անընդհատ մտածելու, թերարժեքություն ունեցող մարդու կողմից շատ հաճախ առանց հիմքի ենթադրություններ անելու այլոց՝ արդեն եղած կամ ապագայում լինելիք կարծիքների մասին: Եվ դա հարկադրում է կյանքը կառուցել, գործերը, վարվեցողությունը, խոսքերն արտահայտել ոչ թե ըստ սեփական կամքի կամ Աստծո կամքի համաձայն, այլ հիմնականում` դիմացի մարդկանց ենթադրյալ կարծիքների նկատառումով: Այս դատարկ զբաղմունքը բերում է երկչոտություն, մարդկային հարաբերությունների մեջ սխալ դիրքորոշումներ: Պետք է անհապաղ դադարել մշտապես ուրիշի կարծիքների մասին ամբողջ օրը մտովի դատողություններ անելուց, և փոխարենը մտածել Աստծուն փառաբանության, սեփական գործերի ու ծրագրերի, սիրով ու արդարությամբ ըստ Աստծո կամքի ապրելու մասին: Ուրիշների կարծիքի մասին թերարժեքության բարդույթով տառապողների մտածումը դադարեցնելը մեծ թեթևություն և հանգստություն կբերի, մարդն ի վերջո կազատվի ինքն իրեն անհարկի մտքերով տառապանքներ պատճառելուց և խաղաղ հոգով ավելի արդյունավոր գործեր կկատարի: Ուրեմն, նախանձը թերարժեքության հետևանք չէ, որովհետև թերարժեքությունը ստիպում է մարդուն ոչ թե վշտանալ ուրիշների հաջողությունների համար, այլ միշտ սիրաշահել և հաճոյանալ ուրիշներին: Այսպիսով, նախանձը գալիս է չարի գայթակղությունից և մարդուն ևս մղում չար գործողությունների անգամ իրեն բարիք անողների հանդեպ: Այսպես Սավուղ թագավորը նախանձեց Դավթին, ով և՛ իրեն, և՛ ողջ ժողովրդին փրկեց պատերազմից ու կոտորածից` Գողիաթին հաղթելով: Սավուղը նախանձեց միայն այն պատճառով, որ ժողովուրդը Դավթին ավելի գովեց, քան իրեն (Ա Թագ. 18.7): Այսպես նաև հրեաները նախանձեցին Քրիստոսին և խաչեցին Նրան, ով իրենց մեջ հրաշքներ էր գործում, քաղցածներին կերակրում, դևերին քշում, մեռյալներին հարություն տալիս: Այսպես նաև մարդը նախանձում է մեկին, ով իրեն ոչ մի չարիք չի արել:

Մեկ ուրիշի` բարիքներով լի կյանքը նշանակում է, որ Աստված փառավորվում է նրա միջոցով: Ոսկեբերանը նշում է, որ նախանձ մարդը կարող է ասել, թե իրեն վշտացնում է ոչ թե ուրիշի բարիքը, այլ ինքը ցանկանում է, որ Աստված փառավորվի հենց իր և ոչ թե ուրիշի միջոցով, որովհետև նախանձոտը կարծում է, որ ինքն ավելի արժանի է բարիքների, քան մյուսները: Հետևաբար, նախանձի մեջ նաև հպարտություն, գոռոզություն կա, և պատահական չէ, որ յոթ մահացու մեղքերի շարքում նախանձն անմիջապես հպարտությունից հետո է հիշվում: Հատկապես այս երկու մեղքերը սատանայի մեղքերն են` հպարտություն Աստծո դեմ և նախանձ մարդու հանդեպ: Պետք է հեռու մնալ մարդուն սատանային նմանեցնող և չարին գործակից դարձնող մեղքերից:

Իբրև չարիք` նախանձը բացասական ազդեցություն է թողնում մարդու հոգևոր և բարոյական կյանքում: Ինչպիսի՞ հետևանքներ այն ունի հասարակության մեջ:    

Նախանձի արատավոր հատկությունն այն է, որ չար զգացում է բերում ոչ թե օտարի, այլ հատկապես բարեկամի, հարազատի, հարևանի հանդեպ: Մարդը չի նախանձում այլազգիներին, այլ հենց իր ազգակցին, իսկ իր ազգակիցներից` իր նմանին կամ իր մերձավորներին: Քաղաքացին չի նախանձում զինվորին և ոչ էլ իշխանը` հողագործին, այլ նմանը` իր նմանին, թագավորը` թագավորին, արհեստավորը` իր գործակցին, գյուղացին` մեկ ուրիշ գյուղացու, հոգևորականը` մեկ ուրիշ հոգևորականի, ինչպես ասում են Սուրբ Հովհան Ոսկեբերանը, Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին: Այսպիսի նախանձը բերում է հասարակության մեջ սիրո պակասի, և այդ նույն հասարակության մեջ վատ պատահարների տարածման, որովհետև նախանձը վշտեր ու տրտմություն, Աստծո պատիժն է բերում նախանձոտ մարդուն: Ահա այսպես էլ մի հասարակության մեջ նախանձը պակասեցնում է սերը և տարբեր նեղություններ ու դժբախտություններ բերում:

Նախանձը նաև հասարակության մեջ սնոտիապաշտությունների տեղիք է տալիս` վնասելով հավատքի ճիշտ ընկալումը: Այսպիսի սնոտիապաշտություններից է նախանձ մարդու չար աչքից պաշտպանվելու համար աչքուլունքների, փշերի գործածությունը, ինչն ընդունելի չէ քրիստոնյաների համար, քանզի մեր զորությունը մեր հավատքն է, տերունական խաչը և ոչ թե տարբեր անսուրբ առարկաներ: Պարզվում է, որ այս սնահավատությունը եղել է դեռևս քրիստոնեության վաղ շրջանում, որի մասին խոսում է Սուրբ Բարսեղ Կեսարացին: Նախանձի մասին իր ճառում նա ասում է, որ նախանձով տառապողներին ավելի վնասակար են համարում, քան թունավոր կենդանիներին, որոնք իրենց թույնը վերքի միջոցով են մարդու մեջ ներարկում և նրանց կծած տեղը աստիճանաբար ավելի է վնասվում: Մինչդեռ նախանձոտների մասին մտածում են, որ նրանք նույնիսկ մի հայացքով կարող են վնասել մեկի առողջությունը, մյուսի գեղեցկությունը, մեկ ուրիշի հաջողությունը և այլն, կարծես նախանձոտ աչքերից վնասակար մի բան է հեղվում: «Ես մերժում եմ այսպիսի սնահավատությունը,- ասում է Սուրբ Բարսեղ Կեսարացին,- որովհետև այն ծեր կանանց կողմից է ներմուծված, բայց հաստատում եմ, որ բարին ատող դևերը, երբ մարդկանց մեջ դևերին հատուկ կամայականություններ են գտնում, օգտագործում են բոլոր միջոցները` նրանց գործածելու իրենց սեփական մտադրությունների համար, որով և նախանձոտների աչքերը ևս գործածում են իրենց կամքին ծառայության համար»: Պետք է իմանալ, որ հավատքն է չարիքների դեմ պատվար լինում, մինչդեռ սնոտիապաշտական առարկաների, թալիսմանների գործածությունը վնասում է մարդու հավատքը, հոգևոր առումով տկարացնում մարդուն և թույլ տալիս չարի հարձակման: Դրա համար պետք է ինքներս մեզ կործանարար դևերի ծառաներ չդարձնենք:

Հասարակության մեջ այլ դասի և ոչ մերձավորների բարիքների հանդեպ հասարակության շատ անդամների դժգոհությունն արդեն տարբեր է նախանձից. այն գալիս է արդարության պահանջից: Հասարակության մեջ ի հայտ է գալիս այդ դժգոհությունը, երբ հասարակությունը խիստ բևեռացվում է, այսինքն` ակնհայտորեն բաժանվում է մեծահարուստների և աղքատների, ընդ որում այդ մեծահարուստներն իրենց աղքատ քույրերի ու եղբայրների քաղցած հայացքների առջև իրենց ահռելի շռայլություններ են թույլ տալիս: Այս դեպքում ոչ թե նախանձի` ուրիշի բարիքների համար վշտանալու հատկությունն է դրսևորվում, այլ հաշվետվության և բացատրության կարիքը, քանի որ շատերի համար անհասկանալի է մնում, թե նույն երկրի նույն պայմաններում ապրող մարդիկ ինչպե՞ս հանկարծ նյութական ունեցվածքով այսքան տարբերությունների մեջ ընկան, և կամ ինչպե՞ս ներկայիս ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը պայմանների վատթարացումով հարվածում է հասարակ ժողովրդին, իսկ այլոց ֆինանսատնտեսական գործերը ծաղկում են ապրում: Երկրում երկակի չափանիշների գործածումը` օրենքի, արդարադատության, ազատ գործունեության շրջանակներում` պայմանավորված հարուստ և աղքատ, հեղինակություն և պարզ աշխատավոր լինելու նկատառումներով, մեղմ ասած, չի նվազեցնում արտագաղթը, աղքատությունը, նեղությունները, և ավելին` սրանով ժողովուրդը ազգ լինելուց վերածում է զանգվածի, որին կարող են կամազրկել, ձևավորել ըստ ուզածի, և որը կարոտ է իրեն վերևից նետված նյութականի փշրանքների, որի առկայության դեպքում նույնիսկ միմյանց կարող են վնասել` մեկը մյուսից ավելի ունենալու համար:

Արդարադատության և օրենքի կիրառման երկակիության պնդումը բամբասանք կամ չարախոսություն կարող է լինել, երբ արվում է անձնական հակակրանքի կամ սուբյեկտիվ կարծիքի դեպքում: Սակայն մենք այսօր սա բարձրաձայնում ենք, որովհետև մանրամասներին, հատուկ տեղեկություններին իրազեկ չլինելու բացը լրացնում են Հայաստանի մարդու իրավունքների պաշտպանի հատուկ ուսումնասիրությունների վրա հիմնված զեկույցները և նրա բարձրաձայնումները: Սուրբ Հովհան Ոսկեբերանն ասում է, որ գողություն է ոչ միայն մեկի ունեցվածքը հափշտակելը, այլև գողություն է ունենալը և ողորմությունը չանելը: Սուրբ Հովհան Մանդակունին ասում է, որ քիչ ունեցողի քիչ ողորմությունը Աստծուն հաճելի է, սակայն շատ ունեցողի քիչ ողորմությունն արդեն ժլատություն է: Այսպիսով, պետք է նման հասարակության մեջ դադարի գողությունը ողորմության գործերով, քանզի դրանով է արտահայտվում նաև արդարությունը, այս դեպքում` սոցիալական արդարությունը հասարակության ներսում: Արդարություն անել կարողացող, բայց արդարություն չկատարող մարդը, ի վերջո, կտեսնի իր հանդեպ Աստծո արդարադատությունը: Այդ իսկ պատճառով ավելի լավ է նախապես արդարության, բարության, ողորմության գործեր անել և Աստծո պատժի փոխարեն Աստծո օրհնությունները ժառանգել:

Մարդը կարո՞ղ է լիովին ձերբազատվել նախանձից: Եթե այո, ապա ինչպե՞ս:

Մարդը պետք է իմանա, որ եթե վշտանալ է պետք, ապա հարկ է վշտանալ ոչ թե ուրիշի բարիքների, այլ սեփական դժվարությունների ու նեղությունների համար: Քրիստոս ասում է. «Եթե սիրեք միայն նրանց, որոնք ձեզ սիրում են, ձեր վարձն ի՞նչ է. չէ՞ որ հեթանոսներն էլ նույնն են անում» (Մատթ. 5.46): Եթե իրեն սիրողներին սիրողը հեթանոսներից լավը չի համարվում, ապա ի՞նչ ներում կստանա նա, ով վնաս է հասցնում իրեն ընդհանրապես չվնասած մարդուն: Շատերի համար հեշտ է վշտի մեջ ընկերոջ հետ լինել, բայց դժվար է ուրախանալ ընկերոջ ուրախությամբ մարդու մեջ ծագող նախանձի պատճառով: Նախանձ մարդն իր մխիթարությունը գտնում է ուրիշի դժբախտության մեջ` տեսնելով իր նախանձը գրգռողներից որևէ մեկի անկումը:

Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին, նախանձից զգուշացնելով, դիպուկ համեմատություններով հոգեշահ խորհուրդներ է տալիս: Ինչպես մարմնի անդամները սիրում են միմյանց, նույնպես և մենք պետք է միմյանց սիրենք: Մի անդամը չի նախանձում մյուսին, թեպետ և չունի նրա հատկությունն ու գործը: Օրինակ` ձեռքը չի նախանձում աչքերին, և ոչ էլ ոտքերը` ձեռքերին: Նույնպես և Եկեղեցու մարմնի մեջ մեկը վերին անդամ է` ինչպես առաջնորդները, մյուսը` վերջին, ինչպես գործավորները, մեկ ուրիշն էլ միջին` ինչպես ունևորներն ու մեծատունները, ոմանք էլ աղքատ են և ծառայում են մեծատուններին: Եվ պետք չէ, որ մի մարդը նախանձի մյուսին:

Մարմնի անդամները, կարելի է ասել, սիրում են միմյանց, քանի որ մի անդամը այլ անդամներից չի խնայում իր գործերը, այլ ձրիաբար բաշխում է: Այսպես աչքերն իրենց լույսը տալիս են ձեռքերին և ոտքերին: Նույն կերպ էլ մենք պետք է բաշխենք մեր գործերը` մարդկանց օգնելով, բարերարություններ, ողորմություններ անելով:

Յուրաքանչյուր մեղք բուժելի է հատկապես դրան հակառակ առաքինության գործադրումով: Այսպես, ամբարտավանության դիմաց դրվում է խոնարհություն գործելը, նախանձի և ատելության դիմաց` սերը, բարկության դիմաց` հեզությունը, ծուլության դիմաց՝ ժրությունը, ագահության և արծաթասիրության դիմաց` ողորմությունը, որկրամոլության դիմաց` պարկեշտությունը, ըստ որի` պետք չէ գինով հարբել և մսով հագենալ, վատ խոսքերի և հայհոյության դեմ` մեղան ու փառաբանությունը, ծաղրի ու կատակերգության դեմ` լացը և միշտ հոգևորի մասին խոսելը, բամբասանքի դեմ` լռությունը: Այս հորդորներից երևում է, որ նախանձ ունենալու պարագայում պետք է ջանանք սեր դրսևորել, որից նախանձի զգացումը նահանջում է` տեղը զիջելով Քրիստոսապատվեր սիրո դրսևորմանը: Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին ասում է. «Մի՛ ատեցեք եղբայրներին չար նախանձով, այլ սիրեցե՛ք նրանց սուրբ սրտով, քանի որ սերն Աստծուց է (Ա Հովհ. 4.7). և ով սիրում է եղբորը, սիրում է Աստծուն (հմմտ. Ա Հովհ. 4.20): Իսկ նախանձն ու ատելությունը սատանայից են»:

Երբեմն խանդի մասին խոսելիս, այն բնորոշում ենք որպես անսահման սիրո արդյունք կամ անվստահության հետևանք: 17-րդ դարի ֆրանսիացի քաղաքական գործիչ և փիլիսոփա Ֆրանսուա դը Լարոշֆուկոն, սակայն, ասել է. «Խանդի մեջ մեկ բաժինը սեր է, իննսունինը բաժինը` ինքնասիրություն»: Այս դեպքում խանդը կարելի՞ է մեղք համարել:

Խանդը ծնվում է առանձնահատուկ մի մարդու հանդեպ սեփականատիրության զգացումից, ուրիշի անձը սեփականացնելու ցանկությունից: Ճիշտ է այն նկատառումը, որ եթե նույնիսկ խանդն առաջանում է սիրուց, ապա` ոչ թե ճշմարիտ, այլ էգոիստական սիրուց: Սեփականատիրոջ զգացումը հակառակ է մերձավորին ծառայությանը, որ պատվիրեց Քրիստոս (Ղուկ. 10.30-37):

Սուրբ Հովհան Ոսկեբերանն այսպես է դիմում խանդոտ մարդուն. «Ասա՛ ինձ, ինչո՞ւ ես ողջ օրը քեզ տրամադրում ընկերներիդ, իսկ կնոջդ` միայն երեկոները: Այդպես վարվելով` չես կարող կասկածները վանել: Եվ եթե կինը մեղադրում է քեզ, մի՛ վիրավորվիր, դա ընկերության և ոչ թե հանդգնության նշան է, դա բոցավառ սիրո, ջերմ համակրանքի և նախազգուշացման մեղադրանք է: Նա վախենում է, որպեսզի որևէ մեկը չգողանա իր ամուսնական առագաստը, իրենից չխլի բարձրագույն բարիքը, չզրկի իր գլխից»: «Ոչնչանում է նաև սերը, եթե վրդովված է խանդով»,- ասում է Սուրբ Եփրեմ Ասորին:

Խանդի հիվանդությամբ վարակված հոգին դյուրահավատ է դառնում և, իր լսելիքը բացելով բոլորի համար, չի կարողանում տարբերել բամբասողներին ճիշտ խոսողներից: Եվ նույնիսկ այդպիսի մեկին ավելի արժանահավատ են թվում նրանց խոսքերը, ովքեր ավելացնում են կասկածը, քան նրանցը, ովքեր ջանում են կասկածը փարատել: Խանդոտ ամուսինը հրահանգում է կնոջը տանից դուրս չգալ: «Իսկ ո՞վ կհամաձայնի կնոջ հրամանով անընդհատ տանը նստել»,- հարցնում է Հովհան Ոսկեբերանը` ցույց տալով խանդի անհեթեթ կողմերը: Խանդից ամուսնու առնչությամբ կասկածներ ունեցող կինը, ամուսնու սաստումը տեսնելով, չի կարողանում մխիթարվել, իր զայրույթը բառերով արտահայտել: Մեկ կամ երկու անգամ ամուսինը կտանի նրա վրդովմունքը, բայց եթե կինն անընդհատ շարունակի իր հանդիմանությունները, ապա ամուսինը նրան շուտով կսովորեցնի, որ ավելի լավ է լռությամբ տանջվել: Այս ամենը տեղի է ունենում կասկածների դեպքում:

Խանդի և նման բացասական զգացումների ժամանակ մարդը վնաս է կրում նաև հոգևոր կյանքում, այդ զգացումների ազդեցության տակ սխալ բաներ խնդրում աղոթքներում: Չիմանալով, թե ինչն է օգտակար, հաճախ անօգուտն ենք խնդրում աղոթքի մեջ: Նաև Պողոս առաքյալն է ասում. «Մենք աղոթում ենք և չգիտենք, թե ինչպես արժան է աղոթել» (Հռ. 8.26): Սա ցույց տալու համար Սուրբ Հովհան Ոսկեբերանը բերում է Ռաքելի օրինակը: «Մարդը չգիտե, թե ինչ է ուզում, չի հասկանում, թե ինչ է խնդրում: Եվ մեծ մասամբ ուզում է վատթարը, խնդրում վնասակարը: Ռաքելը` Հակոբի կինը, անպտուղ էր և երեխաներ չուներ: Նա կրկնակի տրտմում էր, քանզի տեսնում էր, որ ինքը երեխաներ չունի, իսկ իր քույրը շատ ունի: Ի՜նչ սարսափելի կիրք է խանդը հատկապես կանանց սրտերում: Ռաքելը նախանձեց իր քրոջը և խանդից ուզում էր անգամ մեռնել: «Երբ Ռաքելը տեսավ, որ ինքը Հակոբի համար որդի չի ծնում, նախանձեց իր քրոջը և Հակոբին ասաց. «Ինձ զավակներ պարգևի՛ր, այլապես կմեռնեմ» (Ելք 30.1): Բայց ինչպիսի՞ն կլինի քո ծննդաբերությունը, ի՞նչ լավ բան կստանաս քո երեխաներից, որոնց այդքան ուժգին ցանկանում ես: Ավա՜ղ, ի՞նչ եմ լսում: Եկավ Ռաքելի ծննդաբերության ժամը և «նրա ծննդաբերությունը դժվարին եղավ» (Ծննդ. 35.17): Որդուն կյանք տվեց, իսկ ինքը մեռավ ցավերից: Ցանկությունների որդին դարձավ վշտի որդի: Ինչպե՜ս կզղջար նա այն բանի համար, ինչն այդքա՜ն ցանկանում էր: Հոգին ավանդելիս, քանի որ մեռնում էր, նա որդու անունը դրեց Բենիամին` իմ վշտերի որդի (Ծննդ. 35.18)»:

Եկեղեցական հեղինակն իրավամբ գրում է. «Ոսկեբերանի խոսքն ավելի քան արդար է: Քրիստոնյա՛, դու Աստծուց զավակներ ես խնդրում: Բայց գուցե նրանք քեզ ավելի շատ արցունք, քան ուրախություն բերեն: Առողջություն ես խնդրում, բայց գուցե ժամանակի ընթացքում բազմապատկվեն նաև քո մեղքերը: Հարստություն ես խնդրում, բայց գուցե այն պատճառ դառնա քո կործանման: Պատիվ ես խնդրում, բայց գուցե ինչքան վեր ելնես, այնքան ավելի ներքև ընկնես: Դու խնդրում ես աշխարհային և ժամանակավոր բարիքներ, բայց գուցե հենց դրանցում կյանքիդ համար մահ և հոգուդ համար չարչարանք գտնես: Դու չգիտես, թե ինչ ես խնդրում»: Այսպիսով, եթե մարդկային ցանկությունն այդքան սխալական է և միայն աստվածային կամքն է անշեղ, ի՞նչ է մնում անելու, եթե ոչ սեփական կամքը հնազանդեցնել աստվածային կամքին: Ցանկանալ միայն այն, ինչ ցանկանում է Աստված և աղոթքներում ասել. «Հայր իմ... բայց ոչ` ինչպես ես եմ կամենում, այլ ինչպես Դու... Քո կամքը թող լինի» (Մատթ. 26.39-42)»:

Տեր Ադամ քհն. Մակարյան