Ծաղկազարդ. «Մուտք Երուսաղեմ» պատկերի խորհուրդը

Ավետարանական պատկերները պատմում են Հիսուսի երկրային կյանքի դրվագները, ներկայացնում անհասանելին ու անտեսանելին: Նկարները օգնում են հավատացյալին ըմբռնելու աստվածայինը և տեսանելի կերպով հետևելու Հիսուս Քրիստոսի կյանքի պատմությանը:

Հիսուս Քրիստոսի երկրային առաքելության գլխավոր և վերջին իրադարձությունները ծավալվում են Երուսաղեմում: Խաչելությունից առաջ Քրիստոսի վերջին անգամ Երուսաղեմ գալն անվանվում է Մուտք Երուսաղեմ:

Երանելի ավետարանիչները, իրենց հրաշապատում գրերում այս մասին ավետարանալով, գրում են, որ Քրիստոս, մոտենալով Երուսաղեմին, Իր աշակերտներին պատվիրում է մի ավանակ բերել և երբ բերում են, նստում է այդ ավանակին և մտնում քաղաք: Հիսուսին ընդառաջ ելած ժողովրդից շատերն իրենց զգեստները փռում են ճանապարհի վրա, իսկ ուրիշները ծառերից ճյուղեր են կտրում և սփռում ճանապարհի վրա: Առջևից ու ետևից գնացող ժողովրդի բազմությունն աղաղակում էր ու ասում. «Օրհնյալ է այդ թագավորը, որ գալիս է Տիրոջ անունով»:

Հիսուսի այս հանդիսավոր մուտքը Երուսաղեմ քրիստոնեական արվեստում պատկերվում է դեռևս 4-5-րդ դարերի հուշարձաններում: Դրանցից վաղագույնը Յունիուս-Բասսիուսի սարկոֆագն է՝ 359թ.: Հայկական արվեստում հայտնի հնագույն օրինակը պահպանվել է «Էջմիածնի Ավետարանի» 6-րդ դարի փղոսկրե դրվագազարդ կազմի վրա: Մանրանկարչության մեջ այս թեմայով կատարված առաջին պատկերը գտնվում է «Ռաբուլայի Ավետարանում», իսկ հայկական հնագույն պատկերազարդ մատյաններից մեկում՝ 11-րդ դարի սկզբների «Վեհափառի Ավետարանում» (ՄՄ Nº 10780) տեսարանը պատկերված է երկու անգամ՝ Մատթեոսի և Մարկոսի ավետարանների համապատասխան մասերում:

Ավետարանական այս դրվագը ներկայացվում է հիմնականում հետևյալ կառուցվածքով. կենտրոնում պատկերվում է ավանակի վրա նստած, քաղաքին մոտեցող Քրիստոս, օրհնող աջը բարձրացած: Մյուս ձեռքում երբեմն պահում է գալարափաթեթ կամ գիրք: Տիրոջ կողքին և թիկունքում առաքյալներն են, իսկ դիմացը՝ Երուսաղեմի բնակիչները, ովքեր իրենց հանդերձներն են գետնին փռում և ոստեր ընծայում: Երուսաղեմ քաղաքը ներկայացվում է պարսպապատ քաղաքի կամ տաճարի պատկերով: Ծաղկազարդի պատկերներում Քրիստոսի երկու կողմերում պատկերվում են Պետրոսը և Հովհաննեսը՝ խորհրդանշելով, որ նրանք են գլխավորում առաքյալների երկու խմբերը: Սահակ Ձորափորեցի կաթողիկոսը գրում է, որ առջևից և ետևից գնացող ժողովուրդ ասելով պետք է հասկանալ հոգևոր երկու խմբերը՝ մարգարեություն և քահանայություն, որ նախքան Տիրոջ մարմնանալը խոստովանեցին Նրա գալուստը, իսկ ետևից գնացող ժողովուրդը երանելի առաքյալներն են և սուրբ եկեղեցու բազմությունը, որ Նրա տնօրինությունից հետո Դավթի Որդի են խոստովանում Նրան, որ անբաժանաբար հայրական ծոցում մնալով՝ կատարելապես ծնվեց կուսական որովայնից, եղավ կատարյալ մարդ՝ առանց մեղքերի:

Այս տեսարանի պատկերագրության որոշ տարբերությունները կապվում են տարբեր ավետարաններում եղած մանրամասների հետ: Քրիստոս մտնում է Երուսաղեմ նստած ավանակի վրա՝ հաստատելով մարգարեական կանխասացությունը: Ըստ Մատթեոսի՝ Քրիստոս պատվիրում է, որ բերեն էշը և քուռակը, «որպեսզի կատարվի մարգարեի խոսքը, որ ասում է. «Ասացե՛ք Սիոնի դստերը, ահա դեպի քեզ է գալիս քո թագավորը՝ հեզ և նստած էշի ու էշի քուռակի վրա» (Մատթեոս 21:4-5): Որոշ մանրանկարներում հենց այդպես էլ պատկերվում է՝ Քրիստոս նստած է էշին, իսկ կողքից գալիս է քուռակը, իսկ երբեմն այս վերջինի վրա են դրված լինում Հիսուսի ոտքերը: Ըստ Ս. Գրիգոր Տաթևացու՝ այս դրվագում էշը խորհրդանշում է հրեաներին, քուռակը՝ հեթանոսներին: Մյուս երեք ավետարանիչները քուռակի մասին ոչինչ չեն գրում:

«Էշն ու նոր քուռակը հրեա և հեթանոս ժողովրդի նորահավատներն են, որոնք, ընդունելով Նրա վարդապետությունը, սուրբ եկեղեցու մարմինը և անդամները կոչվեցին, իսկ կենդանիների վրա զգեստներ գցելը հոգու և մարմնի մաքրության ընծայումն է նրանց, որոնց վրա պիտի նստեր ու հանգչեր աստվածորդին» (Սահակ Ձորափորեցի կաթողիկոս):

Մանրանկարիչները Քրիստոսի խոնարհության մեջ իսկ ցանկացել են ցույց տալ մահվանը հաղթած թագավորի աստվածային փառքը և Քրիստոսին այնպես են պատկերել ասես ավանակի փոխարեն նա նստել է գահին և ոտքերն էլ դրել է քուռակին՝ որպես մի պատվանդանի: Հիսուս ընտրում է կենդանի, որը վաղուց ի վեր  խաղաղության խորհրդանիշ էր: Ավանակը՝ որպես խաղաղ երթի խորհրդանիշ, առաջին անգամ հիշատակվել է Զաքարիայի մոտ (Զաքարիա 9:9): Թեև Հիսուսի մուտքը հաղթանակած թագավորի մուտք է խորհրդանշում, Նա Երուսաղեմ է մտնում ոչ թե պատերազմում հաղթած թագավորի նման, այլ որպես խաղաղության իշխան: Ավանակին նստելն ունի նաև հետևյալ խորհուրդը. Քրիստոս երկնքից երկիր խոնարհվեց մարդկության փրկության համար և այս խոնարհությամբ անցավ Իր երկրային կյանքի դեպի խաչելություն տանող ճանապարհը: Երուսաղեմ մուտքով սկսվեց Չարչարանաց ճանապարհը: Սահակ Ձորափորեցի կաթողիկոսը Ծաղկազարդին նվիրված իր ճառում ասում է. «Երուսաղեմ մտնելը, Բեթփագե և Ձիթենյաց լեռ գալը պետք է հասկանալ որպես աստվածորդու մերձակա չարչարանքները և Իր մահվամբ մարդկային բնության ազատագրումը մահվանից»:

Մատթեոս և Մարկոս ավետարանիչների համաձայն՝ ոստեր կտրատելու համար ծառ են բարձրանում քաղաքի բնակիչներից ոմանք, իսկ ըստ Ղուկաս ավետարանիչի՝ այդ անում է Զակքեոս կարճահասակը՝ Քրիստոսին տեսնելու համար, բայց ոչ թե Երուսաղեմում, այլ նախքան այդտեղ հասնելը՝ Երիքովում (Ղուկաս 19:1-10): Մանրանկարիչներն այս դրվագը միացրել են Երուսաղեմի մուտքին և որպեսզի մաքսավորը չշփոթվի ոստեր կտրող բնակիչների հետ, նրա բարձրացած ծառի վերևում գրվում է «Զակքեոսն է»: Կիլիկյան որոշ օրինակներում պատկերվում է նաև աշակերտների՝ ավանակը բերելու դրվագը:

Սակայն չնայած Իր շուրջ տիրող բերկրալի հուզումներին, Երուսաղեմին նայող Հիսուսի դեմքը տխրություն էր արտահայտում: Նրա հայացքում ասես արտացոլված էր քաղաքին սպասվող մոտալուտ ավերումը: Ալեքսանդր Մենը նշում է, որ Նա ողբում էր Երուսաղեմը, Ավետումի քաղաքը և կույրերի քաղաքը:

- Գոնե այս օրերին գիտենայի՜ր դու քո խաղաղությունը,- ասաց Նա,- բայց այժմ ծածկվեց քո տեսողությունից, որովհետև օրեր պիտի գան վրադ, երբ թշնամիներդ քո շուրջը պատնեշ պիտի կանգնեն… և հիմնահատակ պիտի անեն քեզ և սպանեն քո մեջ քո որդիներին. և քարը քարի վրա բնավ չպիտի թողնեն, քանի որ քո այցելության ժամանակը չճանաչեցիր:

Երուսաղեմ մտնող Քրիստոսի առջև հանդերձները նետելը, ըստ Գրիգոր Տաթևացու, խորհրդանշում է մեղքի հանդերձից մերկանալը և խոստովանությամբ Տիրոջ ոտքերի առջև տարածելը, որ Հիսուս ջնջի այդ մեղքերը և ճշմարիտ ճանապարհը ցույց տա: Ահա այս պատճառով մանրանկարիչները հատուկ ընդգծում են զգեստներն ավանակի ոտքերի առջև նետելը, որ այն կենդանին, որին նստած էր Հիսուս, կոխկրտելով ջնջի այդ մեղքերը: Հանդերձներն այսպես նետելը հաղթանակած թագավորի առջև խոնարհվելու խորհուրդն ունի նաև: Մամբրե Վերծանողի մեկնության համաձայն՝ զգեստների տարածումը նշանակում է հոգով և մարմնով հիվանդացածներին, որոնք, հավատով մոտենալով Հիսուսին, բժշկվեցին:

Ձիթենու և արմավենու դալար ոստերի կտրատումը բազմիմաստ է. հնում ձիթենին համարվել է իմաստության, խաղաղության, հաղթանակի և փառքի խորհրդանշան: Հին հույները ձիթենու և դափնու պսակներով էին պատվում օլիմպիական խաղերում հաղթած ըմբիշներին: Բայց հիշյալ տեսարանում առաջին հերթին խորհրդանշում է «Հաղթող թագավորի» գալստյան իրողությունը: Ըստ Տաթևացու՝ ձիթենին ծերերի լուսավոր և հասուն իմաստությունն է խորհրդանշում, որն ընծայում էին Աստծուն, իսկ նորափթիթ և պտղաբերող արմավենին՝ տղաների: Միաժամանակ այս ընծայումը ևս թագավորական փառաբանության խորհուրդն ուներ: Ուստի, ձիթենու և արմավենու ճյուղերի ընծայումը Քրիստոսին՝ որպես խաղաղության իշխանի, խորհրդանշում է Ղազարոսին հարություն պարգևելով, մահվան հանդեպ Տիրոջ տարած հաղթանակը:

Զաքարիայի մարգարեության «Ուրախ եղիր, դուստրդ Սիոնի» (Զաքարիա 9:9) և Եսայու մարգարեության «Ասացեք Սիոնի դստերը, ահավասիկ գալիս է քո փրկիչը» (Եսայի 62:11) խոսքի հետևողությամբ՝ Հիսուսին դիմավորողների թվում պատկերվում է և մի կին, որն անվանվում է Սիոնի դուստր: 13-րդ դարում նկարազարդված Հաղպատի ավետարանում նա բարձր աշտարակից ցնծությամբ դիմավորում է եկող Տիրոջը: Երգ Երգոցի «Ելեք ով Սիոնի դստրեր և նայեցեք Սողոմոն արքային ու նրա պսակին» (Երգ Երգոց 3:11) տողերը ևս քրիստոնեական խորհրդաբանությամբ վերաբերվում են Քրիստոսի Երուսաղեմ մուտքին: Այս պատճառով Սիոնի դուստրերից բացի, պատկերվում են ևս մի քանի կանայք: Հին և Նոր Կտակարանների այս զուգահեռով Երուսաղեմի դարպասների մոտ Հիսուսին դիմավորողների շարքը գլխավորում է Հին Ուխտի մարգարեներին բնորոշ դիմագծերով Զաքարիան, որ կանխաճառել էր Հիսուսի մուտքը Երուսաղեմ:

Փարիսեցիներին ու սադուկեցիներին քարոզելով համատիեզերական հրավերը՝ Քրիստոս ասում է. «Եթե այդ մանուկները դադարեցնեն օրհնաբանությունը, քարերը կաղաղակեն»: Մամբրե Վերծանողը մեկնում է, որ դրանով ցույց է տալիս անպտուղ հեթանոսների պտղավետող բարեպաշտ հավատքը,  ինչպես նաև քարերը նշանակում են երանելի առաքյալների ամուր և հիմնադրիչ քարոզությունները: Քարերը պետք է հասկանալ մարգարեները, որոնք աշխատեցին հավատքի շինության վրա և նրանց մարգարեական խոստովանությունները, որոնք ամբողջ տնօրինությունը մարգարեական գրավոր հիշատակություններով որպես անկողոպտելի գանձ ավանդեցին գալիք սերունդներին երկու հավատարիմ վկաներով՝ մարգարեական և ավետարանական աստվածխոսության գրքերով: Աշակերտների բազմությունը նշանակում է հավատացյալների գալիք համատիեզերական հրավերը, իսկ Ձիթենյաց լեռը՝ ձեթն արեգակի գործի մասնակիցն է, լեռը նշանակում է աստվածային վարդապետության բարձրությունը, ձեթ է տերունական լուսափայլ բերանը, որի աստվածխոսությունը լուսավորում է շրջապատը, իսկ ճյուղերը ոտքերի առաջ տարածելը նշանակում է երկրի փշաբեր անեծքից նախկին ծաղկավետությանը դառնալը, և ճյուղերի վերածվելը մեծ ու ճյուղատարած ծառերի՝ պտղալից և սախարթագեղ վերածնունդով, որ ժողովուրդը վերցնում, ընծայում է անեծքը վերացնողին ու երկիրն առաջին արարչագործության պես նորոգողին:

Գրիգոր Տաթևացին, զուգահեռ անցկացնելով Ծաղկազարդի և նրան հաջորդող Ավագ շաբաթվա միջև, ասում է. «Ծաղկազարդին Հիսուսին մեծ հանդիսությամբ ընդառաջ ելան Երուսաղեմից, իսկ Ավագ ուրբաթին, Երուսաղեմից անարգելով, տարան Գողգոթա: Ծաղկազարդին աշակերտները շրջապատել էին իրենց Ուսուցչին, իսկ մատնությունից հետո՝ թողեցին և փախան: Երուսաղեմ մտնելիս Քրիստոսին ընդառաջ ելնողներն իրենց հագուստներն էին փռում Տիրոջ առջև, իսկ խաչելության ժամանակ, խաչը հանելով, մերկացրեցին: Ծաղկազարդին օրհնում էին, իսկ խաչելությանը՝ անիծում: Ծաղկազարդին ոստեր էին մատուցում, իսկ խաչի վրա՝ տեգով ու եղեգով տանջում: Ծաղկազարդին որպես թագավորի դիմավորեցին, իսկ խաչ հանելիս ասացին, թե՝ չկա այլ թագավոր, կայսրից բացի: Եվ վերջապես ծաղկազարդին Օվսաննա, Փրկիչ էին անվանում, իսկ խաչ հանելիս՝ մոլորեցուցիչ կոչում»:

Տարբեր ժամանակներում նկարիչների կատարած նորամուծությունները հիմնականում արտաքին բնույթ են կրել, բայց բուն տեսարանի կոմպոզիցիոն հիմնական կառուցվածքը մնացել է անփոփոխ: Արվեստագետներից ոմանք Քրիստոսի մուտքը Երուսաղեմ ներկայացրել են իբրև ժողովրդական տոնախմբություն հիշեցնող ուրախ ու ջերմ ընդունելություն (օրինակ՝ «Հաղպատի Ավետարան» 1211թ., ՄՄ Nº 6288): Մյուսները շեշտել են պահի խորհրդավորությունը, պատկերել սրբազան երթ, ուր նկատվում է Երուսաղեմում Քրիստոսին սպասվող տանջանքների ու մահվան կանխազգացումը:

«Մուտք Երուսաղեմի» տոնը Հայ եկեղեցին նշում է Ս. Զատկից մեկ շաբաթ առաջ: Այն անվանվում է Ծաղկազարդ կամ ինչպես ժողովուրդն է ասում Ծառզարդար: Սա իր արտացոլումն է գտել նաև հայկական մանրանկարչությունում, ուր տարբեր մանրանկարների բացատրական մակագրություններում այն անվանվում է Մուտք Երուսաղեմ, Արմավենյաց տոն, Ծաղկազարդ  կամ Ծառզարդար:

 

 

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը

Հոդվածի նկարը՝ Մուտքն Երուսաղեմ, ՄՄ ձեռ. Հմր. 6698, թ. 6բ, Ակոռի, 1671թ., ծաղկողներ՝ հայր և որդի Մուրատ և Պետրոս