Տերընդեզ, Տրընդեզ, Տերընտաս, Տանդառեջ, Դառդառանջ, Դռնատունչ, Դռդոռաջ, Դոռոնջ, Դառանջ, Տոռոնջ-տոռոնջ, Տառինջ-տառինջ, Տնդալեշ, Մելետ, Մելեմետ-Տերընտաս. Տեառընդառաջ բառի աղավաղված տարբերակներն են, որ հայտնի են եղել հայոց կենցաղում:
Ժամանակին գոյություն են ունեցել Տեառնընդառաջի հետ կապված ազգային սովորույթներ և ավանդույթներ, որոնք այժմ համարյա թե մոռացվել են:
Համաժողովրդական այս տոնն ուներ համընդհանուր արարողակարգ և կատարվում էր փետրվարի 13-14-ին: Կենցաղում տոնի ամենատարածված բաղադրիչը ծիսական խարույկի հետ կապված արարողությունն է, որը սկսվում էր փետրվարի 13-ին երեկոյան ժամերգությունից հետո:
Տոնական խարույկն անտառային շրջաններում հիմնականում պատրաստում էին փայտից և հատկապես՝ ցրտեն, ցիրդ կամ ցրդի (գիհի) կոչված ծառի ճյուղերից (ըստ ավանդության, նորածին Քրիստոսին այդ ծառի ճյուղերով էին բարուրել), իսկ անտառազուրկ վայրերում՝ ծղոտից և ամենատարբեր փշերից: Ինչ վերաբերում է տեղին, ապա խարույկը պատրաստում էին եկեղեցիների բակերում, տներում (սովորաբար՝ երդիկների վրա), փողոցներում, դաշտերում և այգիներում: Սովորաբար, առաջնությունը տրվում էր եկեղեցու կամ ավագանու խարույկներին: Խարույկը առաջինը վառում էր քահանան, ապա՝ երիտասարդները:
Տեառընդառաջի բազմաթիվ սովորությունների մասին տեղեկանում ենք Քաջբերունու «Հայկական սովորություններ» գրքից: Հին Ջուղայում փշե դեզ էին պատրաստում եկեղեցու բակում: Հանդիսակատարության ժամանակ երիտասարդները վառված մոմերը ձեռքերին, շարքով կանգնում էին դեզի առաջ: Երբ քահանան, կարգը կատարելով, իր մոմով առաջինը վառում էր դեզը, նրանից հետո վառում էին նորապսակները: Երիտասարդները վառած մոմերով վերադառնում էին տուն, ուր նախապես արդեն պատրաստված կային փոքրիկ դեզեր, որոնք վառում էին այդ մոմերով: Փոքրիկ դեզեր, առանց բացառության, պետք է լինեին յուրաքանչյուրի տան տանիքի վրա: Վառած դեզի վրայով լոք էին տալիս, այսինքն՝ ցատկում էին: Նորապսակ երիտասարդների բարեկամները այդ երեկո նորահարսի համար բերում էին տեսակ-տեսակ ուտելիքներ, որը կոչվում էր խոնչա: Երեկոյան արձակում էին հրացաններ:
Վաղարշապատում և շրջակա գյուղերում նորահարս ունեցող տունը հրավիրում էր աղջիկներին և հարսներին Դըրընդէզի տոնը կատարելու:
Ղազախի գյուղերում դեզը վառվում էր միմիայն եկեղեցու մոտ: Վառելու իրավունքը նույնպես տրված էր նորապսակ երիտասարդներին, որոնցից հետո, սակայն, կարող էր վառել ամեն ոք: Դեզի ծուխի թեքվելը նշան էր այս կամ այն կողմի բերրիության: Բոցը վերջանալուց հետո սկսում էին ցատկել կրակի վրայով: Ապա, մի կիսայրած փայտ դեզից վերցնում տանում էին տները և պահում ապահով մի տեղ կամ դնում էին հավերի բներում, որպեսզի հավերը շատ ձու ածեն, մի կտոր էլ դնում էին խաշի մեջ, որպեսզի հացը առատ լինի:
Նույն սովորությունը կար նաև Արևմտյան Հայաստանում, Կիլիկիայում, Պոլսում և հայրենի բոլոր գյուղերում:
Երեկոյան ժամերգությունից հետո պատրաստում էին ավանդական խեծաղը (կամ՝ խեծախը), որը նշանված աղջկա ծնողները նվիրում էին փեսացուին, միաժամանակ, չմոռանալով նաև վերջինիս նվերները (սովորաբար՝ գոտի, գդակ, թաշկինակ և այլն): Ընծաները հիմնականում ուղարկում էին երեխաների միջոցով, որոնց նկատմամբ խնամիները հարգալից վերաբերմունք էին ցուցաբերում: Ինչ վերաբերում է խեծաղին, փեսացուն այն բաժանում էր տնեցիներին և ընկերներին:
Գրեթե ամենուր՝ ցորենից, գարուց, կորեկից, ոսպից ու սիսեռից աղանձ (խեծաղ) էին պատրաստում: Հարսնացուի ու փեսացուի անուններով հաճախ խնամիներն աղանձափոխանակություն էին կատարում: Նորապսակներին մատուցված նվերները խորհրդանշական բնույթ ունեին, որոնց նպատակը սերնդաճին նպաստելն էր:
Բարեկամ կանայք ևս պարտավոր էին ընծաներով գնալ և նորահարսներին դուրս հանել՝ «ի տես Տեառնընդառաջի»:
Տոնի առթիվ նորապսակներին տրված ծիսական նվերների այդ համալիրը հայտնի էր «խոնչա» անունով:
Տրընդեզին տարածված էր նաև օժիտ տանելու սովորույթը, հատկապես նոր ամուսնացած հարսի օժիտը, որի տեսականին շատ համեստ էր և սովորաբար ձեռագործ իրեր էին (թևաշոր, թաշկինակ, գլխաշոր, գլխարկ և այլն): Ինչ վերաբերում է օժիտ տանելու արարողակարգին, ապա այն հիմնականում ուղեկցում էր հեղինակավոր կանանցից որևէ մեկը: Վերջինս խնամու տանը ցուցադրաբար ներկայացնում էր օժիտը, ինչպես նաև փեսայի ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամի համար նախատեսված նվերները: Խնամիները ևս, իրենց հերթին, նվերներ էին մատուցում օժիտը բերողներին:
Հայոց կենցաղում մինչև 20-րդ դ. 30-ական թթ. գրեթե ամբողջությամբ պահպանվել էր Տրընդեզի ավանդական ծիսահամալիրը՝ տոնա-ծիսական ուտեստը (աղանձ-խեծաղ, հալվա, չիր և այլն), նորապսակների կապակցությամբ ազգականների փոխայցելություններն ու նվիրատվությունները, բաժինքի կամ օժիտի ավանդույթը և հատկապես՝ ծիսական խարույկի հետ կապված արարողությունները, գուշակությունները, որոնց միջոցով ակնկալվում էր սպասվող բերքի առատություն, անձնական երջանկություն և բոլոր տեսակի հիվանդություններից ձերբազատում:
Կազմեց Կարինե Սուգիկյանը
Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի