«Զորավոր Ավետարանը» գիտական լուսաբանությամբ

Յուրաքանչյուր Ավետարան, իր սուրբգրային արժեքից զատ, պատմամշակութային ինքնատիպ հուշարձան է: Մեզ է հասել ձեռագիր ավետարանների մի ամբողջ շտեմարան, որը մեր միջնադարյան ձեռագրական ժառանգության զգալի մասն է կազմում: Դրանք աչքի են ընկնում հատկապես գրչարվեստի ու մանրանկարչության կատարման վարպետությամբ, ինչես նաև կաշեպատ ու մետաղյա ճոխ կազմերով:

Տարբեր ավետարանների վերագրվում է որևէ զորություն՝ զանազան հրաշագործություններ, հիվանդությունների բժշկություն, խնդրակատար հատկանիշներ: Այս շարքին է պատկանում նորերս Արարատյան Հայրապետական թեմի առաջնոր­դական փոխա­նորդ Տ․Նավասարդ արք․Կճոյանի օրհնությամբ, Զորավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցու հոգևոր հովիվ Տ. Գրիգոր քահանա Գրիգորյանի նախաձեռնությամբ, Գեղամ և Արամ Ղուկասյանների մեկենա­սու­թյամբ, Մատենադարանի երի­տասարդ գիտաշ­խա­տողներ Արսեն Հարությունյանի և Արփինե Սիմոնյանի աշխատասիրությամբ հրատարակված «Զորավոր Ավետարանը» պատկերագիրք-ուսումնասիրությունը, որտեղ առաջին անգամ փորձ է արված հանգամանալից քննու­թյան ենթարկել Մ. Մաշտոցի անվան Մատենադարանի № 4060 «Ավետարան» ձե­ռագ­րի ստեղծման, ապա տարբեր վայրեր փոխադրելու պատմու­թյու­նն ու ման­րանկար­չական արվեստը:

            Աշխատության կարևոր արժեքներից մեկը նրա վավերագրական հագեցվածությունն է, փաստագրական նյութի հարստությունը, և գիտահետազոտական հիմնավորումը:

Աշխատությունն ունի «Երկու խոսք» խորագրով ներածություն, ուր արձանագրվում է Մատենադարանի մի շարք ձեռագրերի գրչական և մանրանկարչային բացառիկ կատարելությունը, որոնցում առանձնանում են հանրության մեջ «հրա­շա­գործ», «խնդ­րա­կատար», «զորավոր» և այլ անվանումներ ստացած ձեռագրեր: Պատմվ֊ում է նաև «Զորավոր» Ավետարանն ուսումնասիրելու գաղափարի հղացման մա­սին, որը պայմանավորված է Ավետարանը Ս. Մովսես Տաթևացի հայրապետի հիշատակության օրը Զորավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցի տանելով, երբ եկեղե­ցու քահանա Տ. Գրիգոր Գրիգորյանը իր ցանկությունն է հայտնում գիտաշխա­տողներին՝ կազմել մի ամփոփ և ընդգրկուն ուսումնասիրություն, որի նպատակը կլինի հանրությանն ու հավատացյալներին հաղորդակից դարձնել մինչ օրս պատշաճ ուշադրության չարժա­նացած մագաղաթյա հուշարձանի ստեղծման ու տարբեր վայրեր փոխադրելու պատ­մությանը, գրչարվեստին, մանրանկարչությանը, հիշատակարանին և, վերջապես, «Զորավոր» կոչվելու ավանդությանը:

Նախաբանին հաջորդում է Մատենադարանի ձեռագրագիտության և Մայր ցուցակի բաժնի գիտաշխատող, ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, պատ­մական գիտ. թեկնածու Արսեն Հարությունյանի ուսումնասիրությունը՝ «Զորավոր» Ավետարանի ստեղծման ժամանակի ու հիշատակարանների մասին: Ա. Հարություն­յանը բերում է նախ հայագիտության մեջ շրջանառվող այն կարծիքը, որ «Զորավոր» Ավետարանը բազում ընդհանրություններ ունի Կիլիկյան նշանավոր Սմբատ Գունդստաբ­լի Ավետարանի հետ: Ուսումնասիրելով մագաղաթյա մատյանին կցված թղթյա երկու էջերի հիշատակարանները, ճշգրտում է  և պարզում, որ Բջնիի և Արարատյան թեմի առաջնորդ Մանուել եպիսկոպոսը հեղինակն է ոչ թե ողջ ձեռագրի, այլ ընդամենը վերջինիս գրչին է պատկանում ձեռագրի գնման և ընծայման պատմությունը․ այն գնվել է Երևան­ցի Վիշապի (Ուշապ) ու Ջանանի որդի Հակոբի արդար վաստակով, և մոտավորապես ԺԳ դարավերջին «Զորավոր» Ավետարանը տեղափոխվել է Երևանի Երկուերեսնի կոչվող եկեղեցի: Ա․Հարությունյանը անդրադառնում է նաև ձեռագրի մեկ ուրիշ կազմողի կամ նորոգողի հիշատակարանին՝ Երկերեսնի եկեղեցու սպասավոր Ներսես Մոկա­ցու վկայությանը, որի համաձայն՝ «Վիշապկենց» կոչվող Ավետարանի զորությանը  շատերը հիշյալ շրջանում ականատես են եղել:

Ձեռագրի ուսումնասիրության հետաքրքիր մասերից է նաև Ավետարանի հանգրվանման պատմությունը, որտեղ հեղինակը տեղին անդրադառ­նում է երբեմնի գոյություն ունեցած և շատերին անհայտ Երևանի Երկուերեսնի (եկեղեցին այդպես է կոչվել երկու բեմ ունենալու պատճառով)  կոչված եկեղեցուն նախ այն պատճառով, որ ձեռագրի և՛ ստացողի, և՛ կազմողի հիշատակարաններում վկայված է այս եկեղեցին:

«Զորավոր» Ավետարանի հաջորդ հանգրվանը կապվում է իր անվամբ կոչվող Զորավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցու հետ: Ա․Հարությունյանը ընդգծում է այն  տեղեկությունը, որ եկեղեցում երկար ժամանակ պահվող մի հրաշագործ Ավետարանի պատճառով Ս. Աստվածածինը կոչվել է նաև Ս. Զորավոր, երբ 1835 թ. Ս. Անանիայի անապատը դադարել է լինել մենաստան ու դարձել ծխական եկեղեցի՝ հանձնվելով Մարաղայի գաղթականներին (մինչև ծխական եկեղեցի դառնալը վանքը հայտնի է եղել իբրև Ս. Անանիա առաքյալի անապատ): Հենց մարաղացիների խոսակցական լեզվում էլ եկեղեցին կոչել են Ս. Զորավոր՝ դառնալով յուրահատուկ երդման կամ վկայության բանաձևի առարկա՝ «Էն սուրբ Զօրաւորը վկայ, էն սուրբ Զօրաւորը գիտենայ»:

Ավետարանի հաջորդ հանգրվանը Արտազի Ս. Թադեոս առաքյալի վանքն է եղել, որտեղ տեղափոխվել է անհայտ պատճառներով, ապա 1911 թ. տեղափոխվել է Էջմիածին: Վերջին հանգրվանը դարձյալ Երևանն է (1939թ.)․ այս անգամ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում:

Ուսումնասիրության կից բերվում է Ավետարանի մասին բանավոր ավանդություն, ըստ որի՝ Ավետարանը գրվել է Սևանի անապատում և թշնամու ասպատակություններից մեկի ժամանակ հայտնվելով լճում՝ Հրազդան գետով հասել է մինչև Երևան: Այստեղ այն գտել է մի կին ու նվիրել Ս. Անանիա Առաքյալի անապատին, որտեղ Ավետարանը մնացել է մինչև ԺԹ դարավերջ:

Ուսումնասիրությունը շարունակում է Մատենադարանի ձեռագրագիտության և Մայր ցուցակի բաժնի գիտաշխատող Արփինե Սիմոնյանը ««Զորավոր» Ավետա­րանի մանրանկարչությունը» քննությամբ: Ա. Սիմոնյանը համամիտ է և գործնա­կանում ապացուցում է այն կարծիքը, որ ձեռագիրը կրում է կիլիկյան մանրանկարչության դպրոցի դրոշմը, ինչպես նաև արել է արժեքավոր արվեստաբանական ընդհանրացումներ:

Աշխատությանը կից տրված են ձեռագրի ընդարձակ նկարագրությունն ու Ավե­տարանի մանրանկարների լուսանկարները: Նկարագրության մեջ հիշատակա րան­ները բերված են նաև աշխարհաբար տարբերակով, ինչից ևս աշխատությունը շահում է:

Սույն գրչագիր Ավետարանի հետազոտության հրատարակությունը իր նշված առումներով դառնում է կարևոր գրական հուշարձան հայ միջնադարյան ձեռագրերի հրատարակման մեջ և գալիս է իր արժանի և պատվավոր տեղը գրավելու միջնադարյան մյուս հրատարակված ձեռագիր ուսումնասիրու­թյունների  շարքում:

Աննա ՊՈՂՈՍՅԱՆ

Աղբյուրը՝ Շողակն Արարատյան երկշաբաթաթերթ