Ա­պաշ­խա­րու­թյուն

Ս․ Հո­գին տա­նում է մարդ­կանց դեպի Քրիս­տոս Աս­տու­ծո խոս­քի և ս. խոր­հուրդ­նե­րի մի­ջո­ցով, որպեսզի մե­ղավո­րը թո­ղու­թյուն ստա­նա յուր մեղ­քե­րի հա­մար ու, նո­րոգ կյանք առ­նե­լով, դի­մե դեպի ե­րա­նու­թյուն: Ու­րեմն Ս. Հո­գու ա­ռա­ջին գործն է, որ ձգում է մե­ղավո­րին փրկու­թյան ճա­նա­պար­հի մեջ և ա­պա ա­ռաջ­նոր­դում դեպի իս­կա­կան փրկու­թյուն: Այդ փրկու­թյան ճա­նա­պարհն, ո­րով մարդ հե­ռա­նում է յուր մեղ­քե­րից, զզվում է նո­ցա­նից, լա­լիս է նո­ցա վրա, թո­ղու­թյուն հայ­ցում Քրիս­տո­սից և նո­րոգ կյանք խնդրում, կոչ­վում է ա­պաշ­խա­րու­թյուն, այ­սինքն` ա­պաշ­խա­րումն ան­ցյալ մե­ղաց վրա:

Ս. Հո­գին ա­մե­նայն մար­դու կան­չում է Աս­տու­ծո ս. խոս­քով, հայտ­նում է Աս­տու­ծո փրկա­րար տնօ­րի­նու­թյունն ու հոր­դո­րում է հաշ­տվել Աս­տու­ծո հետ և հա­ղոր­դա­կից լի­նել Աս­տու­ծո ե­րա­նա­կան ար­քա­յու­թյան[1]: Այդ կո­չու­մից հետո մնում է, որ մարդ ին­քը բա­նա յուր հո­գու տե­սո­ղու­թյունն ու լսո­ղու­թյունն և սի­րով ըն­դու­նի Ս. Հո­գուն յուր մեջ: Մե­ղավորն, այդ­պի­սի մի տենչ ու ձգտումն ու­նե­նա­լով, լույս է ստա­նում յուր մտքե­րի հա­մար, և տես­նե­լով յուր մեղ­քե­րը, սկսում է թափ տալ յու­րյանից մեղք գոր­ծե­լու ա­խոր­ժա­կը: Իս­կա­կան դար­ձը լի­նում է այն ժա­մա­նակ, երբ մարդ նախ` ա­պաշ­խա­րում է և ա­պա` դի­մում դեպի Աստ­ված և հավատ­քով զորա­նում:

Ա­պաշ­խա­րու­թյունը զղջման հե­տևանքն է. ա­պաշ­խա­րու­թյամբ մենք խնդրում ենք Ս. Հո­գու օգ­նու­թյունն, ո­րով տես­նում ենք մեր մե­ղավո­րու­թյունն ու ա­ռա­քի­նա­կան ան­զորու­թյունն և ա­պա Աս­տու­ծո ար­դա­րու­թյունն ու սրբու­թյունը, այ­նու­հե­տև ող­բում ենք ա­ռա­ջին­նե­րի վրա ու դի­մում դեպի երկ­րոր­դը: Ու­րեմն ճշմա­րիտ ա­պաշ­խա­րո­ղը պետք է ճա­նա­չի ու խոս­տո­վա­նի յուր մեղ­քե­րը, որ դո­քա ա­նար­ժան ու դա­տա­պար­տե­լի ապս­տամ­բու­թյուն են Աս­տու­ծո դեմ, սրտանց հե­ռա­նա դո­ցա­նից ոչ միայն իբ­րև չար հե­տևանք բե­րող­նե­րից, այլ գլխավո­րա­պես իբ­րև զզվելի և ինքնըստինքյան քստմնե­լի ա­րարք­նե­րից և հետո միայն կա­տար­յալ սի­րով և անձ­կու­թյամբ շնորհ ու թո­ղու­թյուն ա­ղա­չե Աս­տու­ծուց[2]: Այս­պի­սով, մե­ղավո­րը նախ պատ­րաստ­վում է և ա­պա ա­ղա­չան­քով անց­նում հավատ­քի շրջանն ու զորա­նում: Հայտ է, որ ա­պաշ­խա­րողն ու հավատ­քով զորա­ցո­ղը վճռում է այլևս երբեք չդառ­նալ այդ մեղ­քե­րի մեջ, ա­պա թե ոչ` նշա­նա­կու­թյուն չի ու­նե­նալ յուր ա­պաշ­խա­րիլն ու փրկու­թյան չի հասց­նիլ: Բռնա­դատ­ված զղջումն և ա­պաշ­խա­րու­թյունն ա­նօ­գուտ է բո­լո­րո­վին, իս­կա­կան զղջու­մը մար­դու ներ­քին հա­մոզ­մուն­քից պետք է բղխի և ա­պաշ­խա­րու­թյան մեջ փայ­լի: Իսկ ե­թե մարդ բռնա­դա­տվելով կամ ցույցի հա­մար ա­պաշ­խա­րի, այդ միայն մի անն­պա­տակ ձևա­կա­նու­թյուն կլի­նի: Ուստիև Աստ­ված Հո­վել մար­գա­րեի բե­րա­նով ա­սում է. «Դար­ձա­րուք առ իս յա­մե­նայն սրտէ ձեր­մէ, պա­հօք եւ լա­լով եւ կո­ծե­լով: Պա­տա­ռե­ցէք զսիրտ ձեր եւ մի զհան­դերձս. եւ դար­ձա­րուք առ Տէր Աս­տուած ձեր» (Բ 12):

Երբ մարդ­կանց դեմ հանցանք ենք գոր­ծում, դա­տավո­րի ա­ռաջ ար­դա­րա­նում ենք` մի­միայն փո­խա­րե­նը տու­ժե­լով, իսկ Աս­տու­ծո ա­ռաջ այդ­պես չէ. մենք ոչ մի բա­նով, ոչ մի գոր­ծով չենք կա­րող մեր ա­րա­ծի փո­խա­րե­նը նո­րա ա­ռաջ ա­նել և ար­դա­րա­նալ: Ինչ էլ ա­նենք, այդ ա­մե­նը չի կա­րող մի մեծ գործ նկա­տվիլ Աս­տու­ծո ա­ռաջ, այլ դո­րա­նով մի­միայն մեր կամքն ու տրա­մադ­րու­թյունն է չափ­վում և միայն ըստ մեր կամ­քին ու հավատ­քին է Աստ­ված մեզ նե­րումն ու շնորհ ա­նում: Ուստիև Քրիս­տոս ա­սում է. «Դուք յոր­ժամ առ­նի­ցէք զա­մե­նայն հրա­մա­յեալսն ձեզ, ա­սաս­ջիք, թէ ծա­ռայք ան­պի­տան եմք, զոր պար­տէաքն առ­նել` ա­րա­րաք» (Ղուկ., ԺԷ 10): Մենք միայն մեր պարտ­քը պետք  է ձգտենք կա­տա­րել և հավատ­քով խնդրենք, որ Քրիս­տոս յուր պա­տա­րա­գով մեր մե­ղաց թո­ղու­թյան հա­տու­ցու­մը լի­նի: Խոս­տո­վա­նե­լով մեր մեղ­քերն և ա­պաշ­խա­րե­լով` զգում ենք մեր ինք­նար­դա­րաց­ման ան­զորու­թյունն ու մեր ան­կու­մը և մեր հույսե­րը դնում ենք Քրիս­տո­սի վրա, որպեսզի նա մեզ վերս­տին ըն­դու­նի իբ­րև մո­լոր­յալ ա­նա­ռակ որ­դու ու զորաց­նե նո­րոգ կյան­քի շնորհ­նե­րով: Այս­տե­ղից հե­տևում է, որ մե­ղավո­րը`

Նախ` պետք է սրտանց զղջա, զզվի յուր մեղ­քե­րից և վճռի վերս­տին չընկ­նել դո­ցա մեջ.

Երկ­րորդ` պետք է դի­մե առ Աստ­ված, խնդրե նո­րա­նից թո­ղու­թյուն յուր ա­նար­ժա­նու­թյան և շնորհ և օգ­նու­թյուն հայ­ցե ճշմա­րիտ կյանք վա­րե­լու հա­մար.

Եվ եր­րորդ` պետք է ձգտի օ­րըս­տօ­րե մաք­րվիլ մեղ­քի հետ­քե­րից, ուղ­ղե յուր մար­մինն ըստ աս­տվա­ծա­յին պա­տվի­րա­նաց, լսի Աս­տու­ծո բո­լոր խոս­քե­րը, շա­րու­նակ զար­դա­րե յուր կեն­ցա­ղը աստ­վա­ծա­յին ա­ռա­քի­նու­թյուն­նե­րով ու գոր­ծե­րով և այդ­պես միա­նա Քրիս­տո­սի հետ, յու­րաց­նե նո­րա շնոր­հած փրկու­թյունն և ապ­րի նո­րա­նով[3]:

Ա­պաշ­խա­րու­թյան հիմ­նա­կան սկզբունքն է մե­ղան­չա­կա­նու­թյան խոս­տո­վա­նու­թյունը. ե­թե, ինչ­պես ա­սա­ցինք, մե­ղավո­րը չխոս­տո­վա­նե, հանձն չառ­նե, չճա­նա­չե ու չգի­տակ­ցե, որ ին­քը մե­ղավոր է, նա զղջա­ցած չէ և չի կա­րող թո­ղու­թյուն ստա­նալ: Մին­չև ան­գամ Հին Ուխ­տում, որ­տեղ Քրիս­տո­սի իս­կա­կան քավու­թյան ստվերն էր միայն, խոս­տո­վա­նու­թյունը պար­տավո­րիչ էր, ո­րով միայն մե­ղավոր­նե­րը կա­րող էին զո­հա­բե­րել և թո­ղու­թյուն ստա­նալ քա­հա­նա­յից[4]: Սա­կայն քա­նի որ մարդ­կու­թյան փրկու­թյունը մի­միայն Քրիս­տո­սով է, թո­ղու­թյունն ևս կա­րող էր լի­նել հավա­տա­ցո­ղի հա­մար մի­միայն հանուն Քրիս­տո­սի: Բայց որպեսզի հավա­տա­ցող­նե­րը ոչ միայն Աս­տու­ծո ա­ռաջ ա­ռանձ­նա­կի բա­նան յու­րյանց սիրտն, այլև յու­րյանց սիր­տը թե­թևաց­նե­լու և ուղ­ղե­լու հա­մար երկ­նավոր միջ­նորդ, աղոթող, ու­սու­ցա­նող, մեղ­քի ճա­նա­չո­ղու­թյունը զար­թեց­նող ու ճշմա­րիտ ա­պաշ­խա­րու­թյան ճա­նա­պարհ ևս ցույց տվող ու­նե­նան: Քրիս­տոս նշա­նա­կեց նաև պաշ­տոնյաներ յուր համ­բառ­նա­լուց ա­ռաջ` ա­սե­լով յուր ա­ռա­քյալ­նե­րին. «Ա­մէն, ա­մէն ա­սեմ ձեզ, զոր կա­պի­ցէք յերկ­րի, ե­ղի­ցի կա­պեալ յեր­կինս, եւ զոր ար­ձա­կի­ցէք յերկ­րի, ե­ղի­ցի ար­ձա­կեալ յեր­կինս»: «Փչեաց ի նո­սա եւ ա­սէ. Ա­ռէք Հո­գի Սուրբ, ե­թէ ու­մեք թո­ղու­ցուք զմեղս, թո­ղեալ լի­ցի նո­ցա, ե­թէ զու­րուք ու­նի­ցիք, կա­լեալ լի­ցի»[5]: Ու­րեմն ինքն Քրիս­տոս, իս­կա­կան միջ­նորդ ու Փրկիչ լի­նե­լով մարդ­կու­թյան, պաշ­տոնյաներ նշա­նա­կեց, որ դո­քա հա­նուն յուր թո­ղու­թյուն տան դար­ձյալ հա­նուն յուր Աս­տու­ծո շնոր­հը խնդրող­նե­րին: Հաշ­տու­թյան այս պաշ­տոնը ոչ միայն մի հա­սա­րակ խոս­տո­վա­նա­հայ­րու­թյուն է, այլև ա­պաշ­խա­րու­թյան քա­րոզ­չու­թյուն, ու­սու­ցումն և ա­ռաջ­նոր­դու­թյուն դեպի ճշմա­րիտ կյանք ու հաշ­տու­թյուն Քրիս­տո­սով Աս­տու­ծո հետ[6]: Այս հո­գևոր բժշկու­թյուն է, որ չի կա­րող ի­րա­գոր­ծվիլ, ե­թե մե­ղավո­րը մտեր­մու­թյուն չու­նե­նա յուր հո­գևոր Հոր հետ և նո­րա­նից դեղ ու դար­ման չխնդրե, ինչ­պես լի­նում էր ա­ռա­քյալ­նե­րի ժա­մա­նակ (Գործք, ԺԹ 18):

Խոս­տո­վա­նու­թյունը լի­նում է ա­ռանձ­նա­կան, որ կա­տա­րյալ մտեր­մու­թյուն պահ­պա­նվի, և մե­ղավո­րը կա­րո­ղա­նա յուր սիր­տը բա­նալ Քրիս­տո­սի պաշ­տոնյա­յի ա­ռաջ, իսկ երբ մե­ղավո­րի հանցան­քը հրա­պա­րա­կա­կան չա­փա­զանց ծան­րակ­շիռ դեպք էր լի­նում, այն ժա­մա­նակ քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցում հրա­պա­րա­կա­պես և՛ ա­պաշ­խա­րու­թյուն, և՛ խոս­տո­վա­նու­թյուն էր պա­հանջ­վում` ըստ Քրիս­տո­սի վար­դա­պե­տու­թյան[7]: Այդ հրա­պա­րա­կա­կան խոս­տո­վա­նու­թյան մին­չև այժմ էլ մի գե­ղե­ցիկ օ­րի­նակն է Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցում, որ քա­հա­նան նախքան պա­տա­րագ մա­տու­ցա­նե­լը թո­ղու­թյուն է խնդրում ա­մեն­քից, որ ոչ ո­քի հետ քեն ու խեթ չու­նե­նա` ըստ Քրիս­տո­սի պա­տվի­րա­նին[8], ըստ ո­րում` շեշ­տում է. «Խոս­տո­վա­նիմ ա­ռա­ջի Աս­տու­ծոյ... եւ ա­ռա­ջի ձեր հարք եւ եղ­բարք, զա­մե­նայն մեղս, զորս գոր­ծեալ եմ...»: Այս մի սքան­չե­լի կարգ է, ո­րով Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու ան­դամ­նե­րը ի­րար հետ հավա­սար­վում, միա­նում են Աս­տու­ծո ա­ռաջ ար­դա­րու­թյուն գտնե­լու նկատ­մամբ:

Ա­պաշ­խա­րող­նե­րը չեն կա­րող նախ­քան թո­ղու­թյամբ հանգս­տու­թյուն գտնե­լը պա­տա­րա­գի հա­ղոր­դու­թյան մեր­ձե­նալ ու խա­ղա­ղու­թյուն խնդրել, վասնզի ինչ­պես տե­սանք, նախ զղջումն և ա­պաշ­խա­րու­թյուն պետք է լի­նի և ա­պա ա­ռա­քի­նու­թյան ճա­նա­պար­հով հա­ղոր­դու­թյան ար­ժա­նա­նա­լը: Ուստիև նախ­քան հա­ղոր­դու­թյան բաշ­խու­մը սար­կավա­գը եր­գում է սե­ղա­նից. «Մի ոք յե­րա­խա­յից, մի՛ ոք ի թե­րա­հա­ւա­տից եւ մի՛ ոք յա­պաշ­խա­րո­ղաց եւ յան­մաք­րից մեր­ձես­ցի յաս­տուա­ծա­յին խոր­հուրդս»[9]. «Եւ որք ոչ էք կա­րողք հա­ղոր­դիլ աս­տուա­ծա­յին խորհր­դոյս, առ դրունս ե­լէք եւ ա­ղօ­թե­ցէք». Ա­պաշ­խա­րող­նե­րը կա­րող էին լսել ժա­մեր­գու­թյուն, քա­րոզ, աղոթել Աս­տու­ծո, բայց ոչ հա­ղոր­դվիլ Քրիս­տո­սի կե­նա­րար մարմ­նի և ա­րյան, վասնզի Քրիս­տոս չի բնա­կվիլ մե­ղավոր սրտի ու հո­գու մեջ մին­չև նո­րա զղջալ ու դառ­նա­լը: Մե­ղավո­րը գտնվում է ոչ թե Աս­տու­ծո հա­ղոր­դակ­ցու­թյան ու նո­րա կեն­դա­նա­ցու­ցիչ շնոր­հաց վա­յել­ման մեջ, այլ Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու դաս­տիա­րա­կու­թյան ու հով­վու­թյան ներ­քո: Ուստիև նա լսում է մի­միայն Աս­տու­ծո խոսքն ու քա­րո­զը` հետզ­հետե ուղ­ղվելու ու կրթվելու հա­մար և աղոթե­լով Աս­տու­ծուն` յուր այդ ա­պաշ­խա­րա­կան ձգտման մեջ գթու­թյուն և օգ­նու­թյուն է հայ­ցում նո­րա­նից[10]:

Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, հավատ­քի ու խղճի ա­զա­տու­թյան սկզբուն­քը, ըստ Ավե­տա­րա­նին, պինդ պա­հե­լով[11], երբեք չէ դի­մում յուր ու­սուց­չա­կան գոր­ծում բռնի մի­ջոց­նե­րի և խույս է տա­լիս մարմ­նավոր ստիպ­մունք­նե­րից կամ պատ­ժան­ման ա­պաշ­խա­րանք­ներ նշա­նա­կե­լուց. «Զի Աս­տուած զկա­մա­ւորն ըն­դու­նի յոր­դեգ­րու­թիւն»[12]: Նա բռնա­դա­տու­թյան կա­տա­րե­լա­պես հա­կա­ռակ է, վասնզի բռնա­դա­տված հավատքն ու ա­ռա­քի­նու­թյունն իբ­րև մի կեղ­ծավո­րու­թյուն, որ մի­ջոց է տա­լիս ա­նար­ժա­նու­թյամբ վա­յե­լե­լու աս­տվա­ծա­պար­գև շնորհ­ներն, ա­ռավել դա­տա­պար­տե­լի է, քան նույնիսկ ան­հավա­տու­թյունը: Դա­տաս­տա­նա­կան գոր­ծի թու­լու­թյունը հին ժա­մա­նակ պատ­ճառ ե­ղավ, որ հո­գևո­րա­կանք հանձ­նա­ռու ե­ղան, ա­պաշ­խա­րա­կան օ­րեր նշա­նա­կե­լով հան­դերձ, եր­բեմն ծանր մի­ջոց­ներ ո­րո­շել և այդ­պես ուղ­ղել մե­ղավոր­նե­րին ու չա­րա­գործ­նե­րին, սա­կայն այժմ քա­նի որ կա օ­րի­նավոր դա­տաս­տան, որ տա­լիս է յու­րա­քան­չյու­րի ար­ժա­նավոր հա­տու­ցու­մը, Ե­կե­ղե­ցին գործ ու­նի մի­միայն հո­գևո­րի հետ[13]. ա­պաշ­խա­րել պա­հան­ջում է յու­րա­քան­չյու­րից, ճա­նա­պար­հը ցույց է տա­լիս և, Աս­տու­ծո պա­տվի­րան­ներն ու­ղե­ցույց դնե­լով նո­ցա ա­ռաջ, ի­րա­գոր­ծե­լը թող­նում է յու­րա­քան­չյու­րի խղճին: Ճշմա­րիտ հավա­տա­ցողն ու Ե­կե­ղե­ցուց չզա­տվո­ղը կա­տա­րե­լա­պես կհե­տևի այդ ա­մե­նայն ա­ռա­քի­նու­թյանց, իսկ չհավա­տա­ցողն, իբ­րև Քրիս­տո­սի չհավա­տա­ցող, արդեն իսկ դա­տա­պար­տված է: Քրիս­տո­սի ա­ռա­ջին քա­րոզն էր. «Ա­պաշ­խա­րե­ցէք, զի մեր­ձեալ է ար­քա­յու­թիւն երկ­նից». «Ե­թէ ոչ ա­պաշ­խա­րի­ցէք, ա­մե­նե­քին նոյն­պէս կորն­չի­ցիք»[14]. ճշմա­րիտ քրիս­տո­նյան էլ ձգտում է դեպի ա­ռա­քի­նու­թյուն, սա­կայն միշտ յուր ան­ցյալ սխալ­ներն և ան­հաջո­ղու­թյանց պատ­ճառ­նե­րը քավե­լով և այն­պես հառաջա­դի­մե­լով: Սխա­լա­կան է և մե­ղան­չա­կան է մարդ յուր գոր­ծու­նեու­թյան մեջ, ըստ ո­րում, նա միայն չէ հառաջա­դի­մում, որ յուր սխա­լանքն ու մեղ­քե­րը չէ քավում, սրբվում օ­րըս­տօ­րե և զորա­նում հավատ­քով ու Ս. Հո­գու շնորհ­նե­րով: Ա­պաշ­խա­րու­թյան այս ս. խոր­հուրդն է, որ Ս. Հո­գու ըն­դու­նակ է դարձ­նում մեր սիրտն ու նո­րա­նով դեպի նոր կյանք ու գոր­ծու­նեու­թյուն է զի­նա­վա­ռում:

Սա­կայն Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցին էլ չի կա­րող յուր սրբու­թյան դեմ մե­ղան­չել, ըստ ո­րում յուր դաս­տիա­րակ­չու­թյան չհնա­զան­դվո­ղին չի կա­րող ըն­դու­նել յուր մեջ և աս­տվա­ծա­յին շնորհ­նե­րը մա­տա­կա­րա­րել նո­րան. այդ է հրա­մա­յում Քրիս­տոս. «Մի տայք զսրբու­թիւն շանց եւ մի՛ ար­կա­նէք զմար­գա­րիտս ձեր ա­ռա­ջի խո­զաց, զի մի առ ոտն կո­խես­ցեն զնո­սա, եւ դար­ձեալ եր­գի­ծու­ցա­նի­ցեն զձեզ» (Մատթ., Է 6). շուն է կո­չում ան­սուրբ և անզ­գա, իսկ խոզ` կեղ­տոտ ու մարմ­նա­բոյծ մարդ­կանց: Նմա­նա­պես հրա­մա­յում է ս. ա­ռա­քյալը. «Բայց արդ գրե­ցի չխառ­նա­կել, ե­թէ ոք եղ­բայր ա­նուա­նեալ կամ պոռ­նիկ ի­ցէ, կամ կռա­պա­րիշտ, կամ ա­գահ, կամ բամ­բա­սող, կամ ար­բե­ցող, կամ յափշ­տա­կող, ընդ այն­պի­սումն եւ հաց մի ու­տել»: Այ­սինքն` այն հավա­տա­կից եղ­բայրն, որ ա­նար­գե­լով յուր հավատ­քը` վերս­տին ընկ­նում է հե­թա­նո­սա­կան ախ­տե­րի մեջ, մեր­ժվելով պետք է մեր­ժվի Ե­կե­ղե­ցուց և նո­րա հավա­տա­րիմ ան­դամ­նե­րի բա­րե­կա­մու­թյունից, որպեսզի չզորա­նա չա­րու­թյան օ­րի­նակն ու փա­կվի հավա­տա­ցյալ­նե­րի գայ­թակ­ղու­թյան ճա­նա­պար­հը[15]: Թույլ տալ չա­րու­թյան հառաջ գնալ և ան­տար­բեր աչ­քով նա­յել, երբ սրբու­թյունն է ա­նարգ­վում, և հավատ­քը ոտ­նա­կոխ լի­նում հրա­պա­րա­կով, վեր­ջա­պես ա­զատ թող­նել, որ սրբա­պիղծ մար­դիկ ա­ռանց որևիցե սրբազ­գա­ցու­թյան հավա­սար տեղ բռնեն սրբու­թյան ա­ռաջ ոչ ա՛յլ ինչ է նշա­նա­կում, ե­թե ոչ` կա­տա­րե­լա­պես ան­ձամբ իսկ թե­րա­հավատ և ան­հավատ գտնվել ու դա­տա­պար­տվել իբ­րև կեղ­ծավոր ու ճշմար­տու­թյան ան­նա­խան­ձախն­դիր[16]: «Զի քրիս­տո­նեայք նո­քա են, որք զհրա­մանն Քրիս­տո­սի պա­հեն եւ առ­նեն հա­նա­պազ»,- ա­սում է Ս. Հովհան Ման­դա­կու­նին:

Այս­պի­սի դեպ­քում ե­կե­ղե­ցու պաշ­տոնյան դի­մում է յուր դաս­տիա­րակ­չա­կան հնար­նե­րին. նա նա­խա­պես քա­րո­զում է և հան­դի­մա­նում, ա­պաշ­խա­րան­քի են­թար­կե­լով այդ­պի­սի մար­դուն և առ­ժա­մա­նակ զրկե­լով հա­ղոր­դու­թյան ս. խոր­հուր­դից, ըստ հրա­մա­նին. «Քան­զի եւ ձեզ ան­նե­րե­լի տան­ջանք են, ե­թէ զչա­րիս ու­րուք գի­տի­ցէք, եւ նա ե­կեալ յանդգ­նես­ցի ի ս. մար­մինն Քրիս­տո­սի, եւ ակ­նա­ծի­ցես ինչ խրա­տել, մեր­ժել եւ յան­դի­մա­նել: Այլ վասն ծու­լու­թեան եւ ակ­նա­ռու­թեան զսուրբ մար­մինն Քրիս­տո­սի ա­նօ­րի­նաց եւ ա­նար­ժա­նից բաշ­խի­ցէք, եւ որ­պէս շանց եւ խո­զից ըն­կե­նու­ցուք, եւ քանի՜ պատ­ժոց եւ ան­նե­րե­լի տան­ջանք մատ­նի­ցիք, որք մատ­նիչք եւ պար­տա­կանք տէ­րու­նա­կան մարմ­նոյս ե­ղե­րուք», - ա­սում է Ս. Հովհան Ման­դա­կու­նին (169): Ու­րեմն քա­հա­նա­յի պար­տավո­րու­թյունն է չձգել յու­րյան հավա­տա­ցած սրբու­թյունն այդ­պի­սի ա­նուղ­ղա ա­նար­գո­ղի ա­ռաջ, այլ մեր­ժել, հան­դի­մա­նել ու խրա­տել և դաս­տիա­րա­կել: Բայց երբ ա­նար­գո­ղը չէ հնա­զանդ­վում և հայտ­նա­պես ել­նում է հա­կա­ռակ նո­րան և յուր Ե­կե­ղե­ցու հավատքն ու սրբու­թյունը մեր­ժում, այդ­պի­սին արդեն նզով­վում է, այ­սինքն` վերջ­նա­կա­նա­պես կտրվում է Ե­կե­ղե­ցու ան­դա­մակ­ցու­թյունից` ըստ Քրիս­տո­սի և ա­ռա­քե­լա­կան հրա­մա­նին. «Յառ­նէ հեր­ձուա­ծո­ղէ յետ միան­գամ եւ եր­կիցս խրա­տե­լոյ` հրա­ժա­րես­ջիր. գի­տաս­ջիր, զի թիւ­րեալ է այն­պի­սին, եւ մե­ղան­չէ ան­ձամբ զանձն դա­տա­պար­տեա»: Ըստ ո­րում, Քրիս­տոս պա­տվի­րում է նախ` ա­ռան­ձին, եր­կու վկա­յով և ա­պա ե­կե­ղե­ցու ա­ռաջ յան­դի­մա­նել, և ե­թե չդառ­նա, հե­ռա­նալ նո­րա­նից ու «հե­թա­նոս և մաք­սավոր» հա­մա­րել[17]: Այդ­պես վար­վում էին և ա­ռաք­յալ­նե­րը[18], բա­նադ­րե­լով ու դնե­լով այդ­պի­սի­նե­րին Աս­տու­ծո ընդ­հա­նուր նա­խախ­նա­մու­թյան տակ կամ թե բա­ցա­սա­կան նա­խա­պատ­րաս­տու­թյան մեջ:

Նզո­վե­լով դո­ցա` Ե­կե­ղե­ցին նպա­տակ ու­նի` նախ այդ վեր­ջին մի­ջո­ցով ուղ­ղե­լու մո­լո­րվա­ծին[19], և երկ­րորդ` հավա­տա­ցյալ­նե­րին զգույշ և ա­զատ պա­հե­լու գայ­թակ­ղու­թյունից և վատ օ­րի­նա­կից: Այդ­պի­սի­նե­րը կոչ­վում են Քրիս­տոո­սի թշնա­միք, ո­րոնց հա­մար ա­սում է Ս. Հովհան Ման­դա­կու­նին. «Այն­պի­սին ե­թէ եղ­բայր իսկ ի­ցէ եւ կամ քոյր, կամ որ­դի, կամ դուստր, նզո­վես­ցի եւ մեր­ժես­ցի ի սի­րոյն եւ ի խնա­մոյն եւ ի բա­րե­կա­մու­թե­նէ, եւ ընդ այն­պի­սումն եւ հաց մի ու­տեր», «զի չէ պարտ թշնա­մեաց Աս­տու­ծոյ բա­րե­կամ լի­նել»: Չէ՞ որ, - ավե­լաց­նում է սուրբ հայ­րը, - կեղ­տոտ զգես­տով մար­դու հետ ե­թե շփվիք` կկեղ­տո­տվիք, այդ­պի­սի­նե­րի հետ բա­րե­կա­մու­թյուն չենք ա­նում, հա­պա ինչ­պե՞ս կա­րե­լի է հո­գով ան­սուրբ­նե­րի հետ բա­րե­կա­մու­թյուն ա­նել: «Եւ արդ զայս ա­մե­նայն ի­մա­ցեալ ի բաց ե­ղի­ցուք ի բա­րե­կա­մու­թե­նէ Հրէից եւ հե­թա­նո­սաց եւ հեր­ձուա­ծո­ղաց...»`[20] սահ­մա­նա­փա­կե­լով մեր հարա­բե­րու­թյուն­նե­րը հե­ռավո­րա­գույն սահ­մա­նի մեջ` ըստ ժա­մա­նա­կի հան­գա­մա­նաց:

Շատ հա­ճախ է պա­տա­հում, որ մար­դիկ, այս վեր­ջին ուղ­ղիչ խրա­տին են­թար­կվելով,[21] կամ կյան­քում և կամ մահ­ճում զղջում են, և թո­ղու­թյուն ստա­նա­լով նույն քա­հա­նա­յից, ար­ժա­նա­նում են քրիս­տո­նեա­վա­յել թաղ­ման, իսկ ե­թե հա­մա­ռե­լով ու հարա­տևե­լով յու­րյանց ան­հավա­տու­թյան և ան­վա­յել­չու­թյան մեջ մեռ­նում են, գեթ բա­ցա­սա­կա­նա­պես զգաս­տաց­նում են ու­րիշ­նե­րին, ըստ ո­րում և հավատ­քով պար­կեշ­տա­ցող­նե­րը չեն գայ­թակղ­վում և տես­նում են, որ Աս­տու­ծո շնորհ­նե­րը մի­միայն հավատ­քով և վա­յե­լուչ կյան­քով կա­րե­լի է ըն­դու­նել[22]:

Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, հավա­տա­րիմ մնա­լով յուր սրբու­թյան, վար­վում է յուր որ­դի­նե­րի հետ նաև իբ­րև որ­դե­գո­րով ծնող, տա­լով յուր հանցավոր որ­դուն ա­մե­նայն թե­թևու­թյուն` միայն թե սրտանց զղջա­լու և ա­զա­տա­պես քրիս­տո­նեա­կան կյանք վա­րե­լու հա­մար: Նո­րա սկզբունքն է. «Ե­թէ ի­ցեն մեղքն իբ­րեւ զձան­ձա­խա­րիթ ան­լուա­նա­լի սե­ւու­թեամբ` իբ­րեւ զձիւն սպի­տա­կաս­ցին եւ ե­թէ ի­ցեն ա­րեամբ չափ որ­պէս զներ­կած որ­դան ի գոյն կարմ­րու­թեան ա­նե­լա­նե­լի, իբ­րեւ զասր սրբես­ցին»[23]: Ուստիև մեր մեղ­րա­շուրթն ս. հայրն հրա­մա­յում է[24]. «Մի երկն­չիր ի մե­ղաց բազ­մու­թե­նէ մտա­նել յա­պաշ­խա­րու­թիւն, միայն ան­կիր առ Աս­տուած, չէ դա­տա­ւոր, այլ բժիշկ, չէ դա­հիճ սպա­նող, այլ հայր գո­րո­վա­գին: Ընդ ա­ռաջ քո ե­լա­նէ որ­պէս ա­նա­ռակ որդ­ւոյն, զպա­րա­նո­ցաւ քո ան­կա­նի, որ դար­ձարդ յա­պաշ­խա­րու­թիւն, յաչս առ բե­րան համ­բու­րէ զքեզ հայրն երկ­նա­ւոր, զպատ­մու­ճան ա­ռա­ջինն ան­մե­ղու­թեան հրա­մա­յէ զգե­ցու­ցա­նել քեզ. կօշ­կաւն ի միւս ան­գամ թիւ­նիցն թշնամ­ւոյն ամ­րա­ցու­ցա­նէ զքեզ: Պա­տա­րա­գաւն ի մարմ­նոյ Որդ­ւոյն Աս­տու­ծոյ կե­րակ­րիս. ընդ քեզ վա­յե­լեն ըն­տիր ծա­ռայքն ի պա­տա­րա­գէն, եւ սուրբք ա­մե­նայն եր­գեն եւ պա­րեն ի դառ­նալ յա­նա­ռա­կու­թե­նէդ քում­մէ»:

Ոչ մի ծան­րու­թյուն, ոչ մի դժվա­րու­թյուն, այլ միայն զղջալ, հավատ­քով զի­նվիլ և այդ հավատ­քի հա­մա­ձայն կյանք վա­րել[25]: Ա­հա այս է պա­հան­ջում Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին յուր հավա­տա­ցյալից, որ ա­զա­տա­պես կա­մե­նում է կրթվիլ նո­րա գրկում. և այն ժա­մա­նակ այդ­պի­սի հավա­տա­ցյալը կստա­նա նո­րա­նից ա­մե­նայն շնորհ ու բա­րիք­ներ լիա­ռատ ու ձրիա­պես` թե՛ այս և թե՛ հան­դեր­ձյալ կյան­քի բա­րե­զար­դու­թյան հա­մար:

Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին, ուժ տա­լով հո­գևո­րա­կան­նե­րի ինք­նու­րույն ու շա­հա­դի­տա­կան իշ­խա­նու­թյան, ա­պաշ­խա­րու­թյունը ծա­ռա­յեց­նում է այդ նպա­տա­կին: Այս խորհր­դի եր­րորդ կողմն է նա «հա­մա­րում հա­տու­ցումն թշնա­մա­նացն Աս­տու­ծոյ, որ ի մե­ղաց»: Հռովմեա­կա­նաց կար­ծի­քով ա­պաշ­խա­րանքն ոչ թե ուղ­ղիչ և բա­րե­զար­դիչ մի­ջոց է, որ նշա­նա­կում է քա­հա­նան դաս­տիա­րակ­չա­կան նպա­տա­կով, այլ պա­տիժ է, որ մե­ղավո­րը դեռ պետք է կրե և բավա­կա­նու­թյուն տա Աս­տու­ծո ան­պա­տված ար­դա­րու­թյան: Նո­քա պա­հան­ջում են այս հա­տու­ցու­մը, ա­սե­լով, որ թեև Քրիս­տոս փրկել է ա­մեն­քին հավի­տե­նա­կան պատ­ժից, սա­կայն նա չէ ա­զա­տում ժա­մա­նա­կավոր պա­տիժ­նե­րից, ինչ­պի­սիք են` վիշտ, ան­հաջո­ղու­թյուն, հիվան­դու­թյուն ու մահ. ա­պաշ­խա­րու­թյամբ մե­ղավոր­նե­րը չեն ա­զատ­վում այդ ա­մե­նից, այլ միայն հավի­տե­նա­կան պատ­ժից են թո­ղու­թյուն ստա­նում, ըստ ո­րում և ո­րո­շում են, որ նե­րո­ղու­թյուն է «նե­րումն ժա­մա­նա­կա­ւոր պատ­ժոց, որ յետ թո­ղու­թեան մե­ղաց եւ յա­ւի­տե­նա­կան պա­տու­հա­սի մնայ քա­ւե­լի»: Իսկ հան­դեր­ձյալում մե­ղավո­րը տան­ջանք է կրում իբ­րև պա­տիժ «քավա­րա­նի» մեջ ու սրբվում: Ուս­տի քա­հա­նան նշա­նա­կում է զա­նա­զան հա­տու­ցում­ներ, ո­րոնք մե­ղավո­րը կա­րող է կա՛մ ին­քը վճա­րել կա՛մ այ­լոց մի­ջո­ցով կհա­տու­ցա­նե ու կյու­րաց­նե Քրիս­տո­սի ու նո­րա սուր­բե­րի «ավե­լա­ցուկ վաս­տակ­նե­րը»: Այս հա­տու­ցու­մը կա­րե­լի է տալ թո­ղու­թյան թղթե­րով (Ին­դուլ­գեն­ցիա): Հա­տու­ցումն չտվող­նե­րը հան­դեր­ձյալում կընկ­նեն «քավա­րա­նի» մեջ ու կկրեն յու­րյանց պա­տի­ժը: Հռովմեա­կանք այս մո­լո­րու­թյունը հիմ­նում են Հին Կտա­կա­րա­նի մի քա­նի ան­հա­մա­պա­տաս­խան օ­րի­նակ­նե­րի վրա, ո­րոնք են` Ծննդ. Գ 17-18. Ի­մաստ., Ժ 1-21. Թվոց, Ի 11-12, 24. Բ Օրենք ԼԲ 49-51. Բ Թագ., ԺԲ 13-14. և Մատթ., Գ 7-8:

Սա­կայն Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին ին­քը շատ ան­գամ հա­տու­ցումն չէ նշա­նա­կում, զորօրինակ` նո­րա­դարձ­նե­րին, և ընկ­նում է հա­կա­սու­թյան մեջ, մինչ­դեռ պետք է թե՛ ա­մեն­քին, թե՛ ա­մե­նայն մեղ­քի հա­մար և թե՛ յու­րա­քան­չյուր մեղ­քի ճիշտ հա­մե­մատ հա­տու­ցումն նշա­նա­կեր: Պա­տիժ տա­լիս էր մի­միայն Հին Ուխ­տի օրենքն, իսկ Քրիս­տոս ծանր լուծ չդրավ մե­ղավո­րի վրա, այլ թող­նում էր ա­մե­նայն հավա­տա­ցո­ղի մեղքն ա­ռանց պատ­ժի, այդ­պես վա­րվեց նա ամեն ժա­մա­նակ, և ու­րեմն հռովմեա­կա­նաց ա­պա­ցույց­նե­րը ոչ մի ուժ չու­նին Քրիս­տո­սի ա­ռաջ: Մին­չև ան­գամ Հովհան­նես Մկրտի­չը ոչ թե ա­պաշ­խա­րա­կան պա­տիժ էր նշա­նա­կում, այլ միայն բա­րի գոր­ծեր` իբ­րև ար­տա­հայտու­թյուն ճշմա­րիտ զղջման: Ուստիև Քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցին երբեք ա­պաշ­խա­րան­քը հա­տու­ցումն չէ հա­մա­րել, այլ միայն դաս­տիա­րա­կիչ և ար­դա­րու­թյան վար­ժու­թյուն, ինչ­պես տես­նում ենք ժո­ղո­վա­կան կա­նոն­նե­րից և ս. հայ­րե­րի գրված­նե­րից, ո­րոնք ա­պաշ­խա­րան­քը միայն հաս­տա­տու­թյուն են հա­մա­րում զղջման և զղջման են ա­ռաջ­նա­կարգ տեղ տա­լիս: Հին Ուխ­տում օ­րի­նաց տակ մե­ղավո­րին պատ­ժում էին ծան­րա­պես (Ել., ԾԳ 5), իսկ Քրիս­տոս, գա­լով աշ­խարհ, բո­լոր մեղ­քե­րից ա­զա­տեց հավա­տա­ցող մե­ղավո­րին ու փրկեց յուր սե­փա­կան չար­չա­րան­քով և ա­րյամբ, ինչ­պես ա­սում է ա­ռա­քյալը (Հռ., Գ 25. Եբր., Է 23-25): Ու­րեմն հռովմեա­կանք, ընկ­նե­լով հա­կավե­տա­րա­նա­կան մո­լո­րու­թյան մեջ, պետք է ըն­դու­նին նաև, որ կա՛մ Քրիս­տո­սի չար­չա­րանքն ու մահն է մեր փրկու­թյան հա­մար ան­բավա­րար, և կա՛մ Աստ­ված միևնույն մեղ­քի հա­մար եր­կու ան­գամ է բավա­րա­րու­թյուն ստա­նում` մեկ Քրիս­տո­սից ու մեկ էլ մե­ղավո­րից: Իսկ այս մի ծայ­րա­հեղ մո­լո­րու­թյուն է:

Հա­տուց­ման մո­լո­րու­թյունից հռովմեա­կանք հա­նել են և մի երկ­րորդ մո­լո­րու­թյուն, այն է, որ Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տը կա­րող է, այս­պես ա­սած, թե­թևաց­նել մե­ղավո­րի պա­տիժն յուր նե­րու­մով կամ բո­լո­րո­վին թող­նել` շնոր­հե­լով նո­րա հա­տուց­ման փո­խա­րե­նը «յանս­պառ գան­ձուց վաս­տա­կոց Քրիս­տո­սի եւ սրբոց` ա­ւան­դե­լոց յե­կե­ղեց­ւոջ», ո­րի մա­սին խոսե­ցանք նա­խըն­թա­ցում: Այդ նա կա­րող է ա­նել, երբ մե­ղավո­րը կա­տա­րած լի­նի ո­րոշ պա­հանջ­ներ, ինչ­պես` կար­դա­լով նշա­նա­կած աղոթք­ներ, ե­կե­ղե­ցա­կան ո­րոշ ա­րա­րո­ղու­թյանց ներ­կա գտնվելով, ո­րոշ օ­րեր հա­ղորդ­վելով, ուխ­տի գնա­լով ո­րոշ սրբոց ու նո­ցա մա­սունք­նե­րին և այլն, և այլն: Այդ ժա­մա­նակ Հռով­մա հայ­րա­պե­տը տա­լիս է թո­ղու­թյան թուղթ, ըստ ո­րում, այդ­պի­սի թղթեր տա­լիս է թե՛ կեն­դա­նի­նե­րի, թե՛ մե­ռել­նե­րի և թե՛ ներ­կա ու ա­պա­գա մեղ­քե­րի հա­մար, ըստ ո­րում, և ոչ միայն փո­ղով ծա­խում է այդ թղթերն, այլև յուր ա­թո­ռա­կա­լու­թյան ու տա­րե­դար­ձի տոնե­րին յուր ա­պա­րան­քի պատշ­գամ­բից շաղ է տա­լիս ժո­ղովր­դի վրա` իբ­րև ո­ղոր­մու­թյուն աղ­քա­տաց[26]: Եվ այս ա­մենն ար­դա­րաց­նում են հռովմեա­կանք` հիմ­նվելով այն խոս­քե­րի վրա, ո­րոնք ա­սել է Քրիս­տոս յուր ա­ռա­քյալ­նե­րին ու հետո կա­տա­րել[27]:

Մենք արդեն գի­տենք, որ Քրիս­տոս ի­րավունք տվավ բո­լոր ա­ռա­քյալ­նե­րին ու նո­ցա հաջորդ­նե­րին` թող­նել դար­ձո­ղի և ա­պաշ­խա­րո­ղի մեղ­քե­րը. գի­տենք, որ այդ կա­տար­վում է մի­միայն Քրիս­տո­սի չար­չա­րա­նաց վաս­տա­կով, ու նո­րա սրբե­րը այ­լոց հա­մար ավե­լորդ վաս­տակ չու­նին, այլ միայն բա­րե­խոս են, ուստիև ե­կե­ղե­ցին չու­նի սուր­բե­րի վաս­տա­կոց գան­ձա­րան: Հարկ չկա բա­ցատ­րե­լու, որ քա­հա­նա­յա­պետ­ներն ի­րավունք չու­նին մե­ռյալ­նե­րի մեղ­քե­րը թող­նե­լու, ըստ ո­րում, Քրիս­տոս ոչ մի այդ­պի­սի ի­րավունք չէ տվել ե­կե­ղե­ցա­կան պաշ­տոնյանե­րին, և մե­ղավորն, ինչ­պես տե­սանք, թո­ղու­թյուն կգտ­նե մի­միայն զղջմամբ և Աս­տու­ծո նվի­րվելով և ոչ քա­հա­նա­յա­պե­տի կա­մա­յա­կա­նու­թյամբ: Եվ այս կա­մա­յա­կա­նու­թյունը չպետք է խառ­նել այն ժա­մա­նա­կի դեպ­քե­րի հետ, երբ Պո­ղոս ա­ռա­քյալը (Բ Կոր., Բ 6-7), նո­րա­նից հետո և ե­կե­ղե­ցա­կան հայ­րե­րը, տես­նե­լով մե­ղավո­րի ա­պաշ­խա­րան­քի տակ ճնշվիլ զղջա­լը, վերց­նում էին ա­պաշ­խա­րան­քը և նո­րան արդեն ուղ­ղու­թյան ճա­նա­պար­հի վրա ճա­նա­չում: Այս­տեղ մե­ղավո­րի զղջումն է դեր խա­ղում և ոչ թե ավե­լորդ վաս­տակն ու մեղ­սա­գի­նը, ըստ ո­րում, եր­բեմն էլ ա­պաշ­խա­րան­քը ծան­րաց­նում էին, ե­թե մե­ղավո­րը թե­թև ա­պաշ­խա­րան­քով չէր ուղղ­վում: Ու­րեմն Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին ոչ միայն չա­րու­թյամբ ձեռք բե­րած փողն Աս­տու­ծո ա­ռաջ ո­ղոր­մու­թյուն է դարձ­նում, որ դա­տա­պարտ­վում է Հին Ուխ­տում ան­գամ (Բ Օր., ԻԳ 18. Մատթ., ԻԷ 6), ա­պաշ­խա­րո­ղին էլ ոչ միայն այն հա­րուս­տի դրու­թյան մեջ է դնում, ո­րի մա­սին ա­սված է, թե հարս­տու­թյան վրա վստա­հա­նա­լով` Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան մեջ տեղ չեն գտնիլ (Մարկ., Ժ 23-24), այլև սի­մո­նա­կան մո­լո­րու­թյամբ վա­ճա­ռում է Ս. Հո­գու շնորհ թո­ղու­թյունը (Գործք, Ը 18-24. Հովհ., Ի 22-23): Մեղ­քի գինն ըն­դու­նել և վարձ դարձ­նել Քրիս­տո­սի պա­տա­րա­գի հաշ­տու­թյան ա­մե­նա­սոս­կա­լի ոճ­րա­գոր­ծու­թյունն է: Իսկ այս խա­բեա­կան գոր­ծը հառաջ տա­նե­լու հա­մար հռովմեա­կանք հնա­րել են այս­պես կոչ­ված` «ա­ռունկն­ճառ» (confessio oris) խոս­տո­վա­նու­թյուն, ո­րով քա­­հա­նան ի­րավա­բա­նա­կան կար­գով ա­ռանց ան­ձին տես­նե­լու հա­տուց­ման կար­գադ­րու­թյուն­ներ է ա­նում և յուր խցի մի փոքր ծա­կո­վը հայտ­նում դուր­սը ե­կե­ղե­ցում նստած խոս­տո­վա­նո­ղի դա­տաս­տա­նը:

Բո­ղո­քա­կանք, մեր­ժե­լով հռովմեա­կա­նաց բռնա­կա­լա­կան ո­գին, ա­պաշ­խա­րու­թյան ս. խոր­հուրդն ևս մեր­ժե­ցին, թեև սկզբում տա­տամ­սում էին այդ­պես վա­րվելու և մի­միայն թե­թևաց­րին այդ: Այդ մո­լո­րու­թյունը ծա­գել է իս­կա­պես վե­րո­հիշյալ հա­կա­հո­գևո­րա­կան ուղ­ղու­թյունից, երբ նո­քա, տրա­մադ­րվելով հա­կա­ռակ փաս­տեր գտնե­լու, սխալ կար­ծիք կազ­մե­ցին, որ իբր թե ա­ռա­քյալ­նե­րի ժա­մա­նակ այդ խոր­հուր­դը չէ ե­ղած: Սա­կայն այս ակ­նե­րև մո­լո­րու­թյունը հերք­վում է ոչ միայն Քրիս­տո­սի վե­րո­հիշյալ պատ­վեր­նե­րով և օ­րի­նա­կով (Հովհ., Ի 21-23. Մարկ., Բ 7-11), այլև նույնիսկ ա­ռա­քյալ­նե­րի գոր­ծա­ծով, ըստ ո­րում, Պո­ղոս ա­ռա­քյալը մի մե­ղավո­րի մատ­նում է սա­տա­նա­յին «ի սա­տա­կումն մարմ­նոյ, զի ո­գին ապ­րես­ցի յա­ւուրն Տեառն մե­րոյ Յի­սու­սի Քրիս­տո­սի» (Ա Կոր., Ե 5): Մե­ղավոր­նե­րը գա­լիս էին, խոս­տո­վա­նում յու­րյանց մեղ­քե­րը ա­ռա­քյալ­նե­րի ա­ռաջ (Գործք, ԺԹ 14-20), ուստիև Հա­կով­բոս ա­ռա­քյալը հրա­մա­յում է ա­մեն­քին. «Խոս­տո­վան ե­ղե­րուք մի­մեանց զմեղս, եւ ա­ղօթս ա­րա­րէք ի վե­րայ մի­մեանց, որ­պէս զի բժշկես­ջիք, քան­զի յոյժ զօ­րա­ւոր են ա­ղօթք ար­դա­րոց յօգ­նա­կա­նու­թիւն» (Ե 16):

Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, հավա­տա­րիմ մնա­լով ա­ռա­քե­լական կար­գին, ո­րով ա­պաշ­խա­րու­թյունը հիմ­նա­կան և ա­ռա­ջին քայլն է դեպի փրկու­թյուն, ոչ մի կերպ չէ շեղ­վում Ս. Գրքի գծած ճա­նա­պար­հից: Ըստ ո­րում, նո­րա հայ­րա­պե­տա­դիր սկզբունքն է. «Ճշմա­րիտ դարձն միայն եւ ու­ղիղ խոս­տո­վա­նու­թիւնն բա­ւա­կան են ի փրկու­թիւն եւ յար­դա­րու­թիւն»[28]: Այդ դարձն ու խոս­տո­վա­նու­թյունը պետք է կա­տա­րենք այս­տեղ` քա­նի կեն­դա­նի ենք ու մեր ձեռ­քե­րումն է մեր մե­ղան­չա­կան ձգտմանց գոր­ծիք և վա­ռող մար­մի­նը, և քա­նի որ դեռևս մեր մեղ­քը չէ բար­դվել օ­րըս­տօ­րյա մե­ղան­չում­նե­րով. «Զի զոր սա­կաւն հա­մա­րիս, եւ ոչ փու­թաս ա­պաշ­խա­րել, նո­վին կո­րու­սա­նէ (սա­տա­նայ)»[29]. և «Զի որ միով ինչ պա­տուի­րա­նացն Աս­տու­ծոյ գթի­ցէ, ե­ղեւ ա­մե­նայն օ­րի­նացն պար­տա­պան»[30]: Ըստ ո­րում և ա­պաշ­խա­րե­լով կա­րող ենք քավել մեր մեղ­քե­րը Քրիս­տո­սի ճշմա­րիտ քավա­րա­նում, այն է` մեր Ե­կե­ղե­ցում:

Բայց ա­սա­ցինք, որ «ա­պաշ­խա­րու­թիւն է ստգտա­նելն զինքն եւ հրա­ժա­րել ի վնա­սա­կա­րացն եւ ի չար ցան­կու­թեանցն: Եւ փո­խա­նակ միոյ-միոյ չա­րեացն` զար­դա­րու­թիւն ընդ­դէմ դնել, զի խա­փա­նես­ցէ զմեղսն»[31]: Ու­րեմն ինչ­պե՞ս պետք է կա­տա­րվի այդ խոր­հուր­դը:

Ա­պաշ­խա­րու­թյունը պետք է բղխի մար­դու հո­գուց և եր­կու ճա­նա­պարհ բա­նա նո­րա հա­մար` մեկ դեպի Աստ­ված և մեկ դեպի յուր ան­ձը` պահ­քով[32]: Ա­հա այն եր­կու ճա­նա­պարհ­ներն[33], ո­րոնք միակ են և ո­րո­շված են նույնիսկ Քրիս­տո­սից:

Աղոթ­քով մենք մեր սիր­տը վե­րուղ­ղում ենք դեպի Աստ­ված, և նո­րա հայտ­նու­թյամբ ու կամ­քի ու­սում­նա­սի­րու­թյան նվի­րվելով, նո­րա օգ­նու­թյունն ու խնամքն ենք խնդրում աս­տվա­ծա­վա­յե­լուչ կյան­քի վե­րա­հաս­տա­տու­թյան հա­մար: Այս մա­սին արդեն խոսել ենք նա­խըն­թա­ցում: Իսկ պահ­քով, այ­սինքն` պա­հե­լով մեր ան­ձը աշ­խար­հա­յին հրա­պույր­նե­րից, հրա­պու­րա­կան գրգիռ­նե­րից և չա­րա­հա­կում ըն­թաց­քից, քավում, պատ­րաս­տում ենք մեզ ըն­դու­նա­րան լի­նել Աս­տու­ծո օգ­նա­կա­նու­թյան: Ըստ ո­րում, «կար­ճեն զան­ձինս ի կե­րակ­րոց, զի զսրբու­թիւնն, զոր ի մտի ե­դին պա­հել դիւ­րաւ պա­հի­ցեն», - ա­սում է Եզ­նի­կը (286): Պահ­քը սկսվում է նույնիսկ ու­տե­լու, խմե­լու պահ­պա­նու­թյունից, «զի ո­րո­վայնք թանձ­րա­ցեալք խոր­հուրդս սուրբս ոչ ծնա­նին, այլ պա­հել պա­տեն ընդ պատ­րուա­կաւ զգա­յու­թիւնս մարմ­նոյն: Եւ որք ո­րո­վայ­նին ծա­ռա­յեն, անհ­նար է լի­նել հա­ւա­տա­րիմ ծա­ռայ Աս­տու­ծոյ»[34]: Ուստիև Ա­դա­մին հրա­մա­յված պահ­քը սկսվեց պտղար­գե­լու­թյամբ, որ պա­հե­լով նա կա­րող էր ցույց տալ յուր տի­րա­կան վե­րա­բեր­մուն­քը դեպի աշ­խարհն ու նո­րա հրա­պույրը` նվի­րվելով Աս­տու­ծուն ու նո­րա խոս­քին: Եվ մենք տես­նում ենք, որ այդ­պես են պա­հում ոչ միայն Մով­սեսը, Ե­ղիան, Դա­նիելն և այլ մար­գա­րեք և աս­տված­պաշտ­ներն[35], այլ նույն ինքն Քրիս­տոս (Մատթ., Դ 1-11). «Զի սուրբքն ա­ռա­ջինք, յոր­ժամ կա­մէին մեր­ձե­նալ առ Աս­տուած, յա­ռաջ պա­հօքն մաք­րէին, եւ ա­պա առ մա­քուրն մեր­ձե­նա­յին եւ աս­տուա­ծա­տեսք լի­նէին», - ա­սում է Ս. Հովհան Ման­դա­կու­նին:

Սա­կայն ու­տե­լուց պա­հե­լը չէ միայն, որ պահք է. «Զի ոչ է ար­քա­յու­թիւն Աս­տու­ծոյ կե­րա­կուր եւ ըմ­պե­լի, այլ ար­դա­րու­թիւն եւ խա­ղա­ղու­թիւն, եւ խնդու­թիւն ի Հո­գին Սուրբ»` ըստ ա­ռա­քյալի ամ­փոփ ար­տա­հայտու­թյան[36]: Պահք է և բե­րա­նի պա­հե­լը ան­վա­յե­լուչ խոս­քե­րից, մտքի պա­հե­լը ան­հարմար մտա­ծո­ղու­թյունից, ա­կան­ջը` չա­րի լսո­ղու­թյունից, ոտ­քը` չար ըն­թաց­քից, թեև ու­տել խմե­լը ա­ռա­ջին տեղն են բռնում, զի այ­դոն­ցով է զորա­նում մար­դու մարմ­նավոր ցան­կու­թյանց ու կրքե­րի հղփու­թյունը: Բայց իհարկե այդ մի կողմն է, իսկ պահ­քի ամ­բող­ջու­թյունը բո­լոր զգա­­յա­րան­նե­րի պահ­պա­նու­թյունն է. լոկ մեկն ու մեկի պահ­պա­նու­թյունը չի կա­րող նպա­տա­կի հասց­նել: «Զի այս­պի­սի պահքն ոչ սրբեն եւ ար­դա­րա­ցու­ցա­նեն, այլ պղծեն եւ կո­րու­սա­նեն: Բայց ե­թէ կե­րակ­րովք իսկ պար­կեշ­տա­նայ­ցէ, եւ այ­լով ան­դա­մօքն ոչ պա­հես­ցէ, ի զուր եւ ընդ վայր ջա­նայ»: Այդ­պի­սի պա­հո­ղը կեղ­ծավո­րում է, ուստիև պատ­ժի է ար­ժա­նի, «զի զա­մե­նա­գէտն Աս­տուած ան­գէտ հա­մա­րե­ցաւ չա­րա­չար կրօ­նիցն կեղ­ծա­ւո­րու­թեամբ»[37]:

Պա­հել բո­լոր զգա­յա­րանք­ներն Աս­տու­ծո պա­տվի­րա­նին հա­կա­ռակ ըն­թաց­քից` այս դեռևս պահ­քի բա­ցա­սա­կան կողմն է, ո­րով բա­ցա­սա­կա­նա­պես աշ­խա­տում ենք չո­րաց­նել մեր մեջ ամ­բար­տավա­նու­թյունը, նա­խան­ձը, բար­կու­թյունը, ծու­լու­թյունը, ա­գա­հու­թյունը, որկ­րա­մո­լու­թյունն ու բղջա­խո­հու­թյունը: Մինչ­դեռ այս յոթը մեղ­քե­րը չի կա­րե­լի մի­միայն բա­ցա­սա­կան ներ­գոր­ծու­թյամբ ա­պա­քի­նել և ա­մո­քել: Անհ­րա­ժեշտ է նաև դրա­կան ներ­գոր­ծու­թյուն` դնե­լով յու­րա­քան­չյուր մեղ­քի յոթը ա­ռա­քի­նու­թյան զորա­ցում, ո­րով պետք է պա­րար­տա­նա չո­րաց­րած մեղ­քե­րի ցան­կու­թյունից ե­րաշ­տա­ցած հո­գին: Այդ ա­ռա­քի­նու­թյուն­ներն են` հավատք, հույս, սեր, ա­րիու­թյուն, խո­հե­մու­թյուն, ար­դա­րու­թյուն ու ող­ջա­խո­հու­թյուն: Եվ ե­թե ամ­փո­փենք ս. հայ­րե­րի այս եր­կու դա­սա­կար­գու­թյունը, կտես­նենք, որ բա­ցա­սա­կա­նա­պես պետք է մեզ պա­հենք չա­րու­թյունից մեր բո­լոր զգա­յա­րանք­նե­րով և դրա­կա­նա­պես մտնենք բա­րի գոր­ծու­նեու­թյան մեջ թե՛ առ մեր անձն ու թե՛ առ մեր ըն­կե­րը[38]: Դեպի մեր անձն այն է, որ պետք է աշ­խա­տենք ցա­մա­քեց­նել չար հա­կում­ներն ու զորաց­նել բա­րին, իսկ առ այլս պետք է աշ­խա­տենք տի­րա­պես բա­րե­րար լի­նել և բա­րու­թյան մշակ` ըստ չափ ու կա­րո­ղու­թյան[39]: Հե­տևա­բար և թե՛ բա­­ցա­սա­կա­նա­պես ու թե՛ դրա­կա­նա­պես կա­րող է պահք պա­հել յու­րա­քան­չյուր ոք այն­պես և այն­քան, ինչ­պես և որ­քան անհ­րա­ժեշտ է յուր չար ցան­կու­թյանց ա­մոք­ման ու յուր ա­ռա­քի­նու­թյանց բարվոք­ման հա­մար ա­ռանց ինք­նա­խա­բու­թյան և կեղ­ծավո­րու­թյան[40]:

Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին չա­փով-կշռով պար­տավո­րու­թյուն­ներ չի կա­րող սահ­մա­նել յու­րա­քան­չյու­րի հա­մար և ել­նել ա­ռա­քե­լա­կան պո­ղո­տա­յից` ըստ Հռովմեա­կան մո­լո­րու­թյան: Պահ­քի թե՛ դրա­կան ու թե՛ բա­ցա­սա­կան կողմն այն ժա­մա­նակ կա­րե ար­դյունավոր լի­նել, ե­թե միայն ի սրտե լի­նի և ըստ կա­րո­ղու­թյան չա­փին: Եվ որպեսզի յու­րա­քան­չյուր հայ հիշե նաև յուր մե­ղաց ա­պաշ­խա­րու­թյունն և ա­ռա­քի­նա­կան պա­տե­րազ­մը, դրված են պահ­քի օ­րեր և շա­բաթ­ներ ի հուշ և ի հիշա­տակ և  ի օ­րի­նակ քրիստո­նեա­կան պահ­քի և ա­ռա­քի­նու­թյանց հան­դես­նե­րի: Չա­րի թո­թա­փելն և ճշմար­տու­թյամբ սպա­ռա­զի­նվի­լը անհ­րա­ժեշտ է երբեք չմո­ռա­նալ (Եփ., Զ 10-19): Այս եր­կու կող­մը գե­ղեց­կա­պես ար­տա­հայտում է Ս. Հովհան Ման­դա­կու­նին. «Այլ պարտ է մա­նա­ւանդ յա­ւուրս պա­հոցն, զոր յո­րո­վայ­նէդ ար­գե­լուս, աղ­քա­տաց ըն­ձե­ռել զայն, զի դու քաղ­ցի­ցես, եւ քաղ­ցեալն յա­գես­ցի, եւ մեղք քո քա­ւես­ցի»: Ան­շուշտ աղ­քա­տաց հա­գեց­նե­լը ոչ թե լոկ ո­րո­վայ­նի հա­մար է, այլ մա­նավանդ հո­գևոր է, այ­սինքն` այն ա­մե­նը, ինչ որ ծա­ռա­յում է կա­րոտ ըն­կե­րի, ժո­ղովր­դի կամ Ե­կե­ղե­ցու բա­րե­զար­դու­թյան, լու­սավո­րու­թյան ու հառաջա­դի­մու­թյան: Իսկ ե­թե չքավոր ես, դո­րա հա­մար Ս. Հովհան Ման­դա­կու­նին գրում է. «Հան եւ դու պտուղ ի քոց ան­դա­մոց, քան­զի յա­չաց պտուղ է`կու­րին յա­ռաջ­նոր­դել եւ հա­նել ի դիւր. յո­տից պտուղ է կա­ղին ցուպ մտա­նել, եւ զհարկ ո­տիցն նո­րա հար­կա­նել. ի ձե­ռաց պտուղ է ան­դա­մա­լու­ծին ա­ռաջ­նոր­դել եւ գօ­սա­ցե­լոյն օգ­նել. ի լե­զուէ պտուղ է զմո­լո­րեալն ու­սու­ցա­նել, զտար­տա­մեալն սփո­փել. ի լսե­լեաց պտուղ է լսել վաղ­վա­ղա­կի եղ­բօրն հրա­մա­նի եւ խո­նար­հու­թեամբ կա­մաց նո­րա հնա­զան­դիլ: Արդ, զայս ա­մե­նայն ո­ղոր­մու­թիւն ա­ռանց ոսկ­ւոյ ա­մե­նե­ցուն մարդ է բաշ­խել եւ վարձս ա­ռա­ւել ըն­դու­նել, քան յըն­չիցն ո­ղոր­մու­թե­նէն»:

Ա­պաշ­խա­րե­լուց հետո հավա­տա­ցյալը գա­լիս է խոս­տո­վա­նում յուր մեղ­քե­րը քա­հա­նա­յին և ձրի թո­ղու­թյուն ստա­նում[41]: Ե­թե խոս­տո­վա­նու­թյունն անձ­նա­կան կամ ա­ռանձ­նա­կան մե­ղաց հա­մար է, քա­հա­նան, ըստ կա­րևո­րու­թյան, հար­կավոր խրատ­ներ է տա­լիս և Աս­տու­ծո պար­գևած ի­րավամբ, բայց հանուն Հիսու­սի Քրիս­տո­սի թո­ղու­թյուն շնոր­հում: Միայն թե այ­նու­հե­տև քա­հա­նան դար­ձյալ ներշն­չում է նո­րա մեջ. «Եւ դար­ձեալ տամ զքեզ ի խոր­հուրդս ս. Ե­կե­ղեց­ւոյ, զի զոր ինչ գոր­ծի­ցես բա­րիս, ե­ղի­ցի քեզ ի բա­րե­գոր­ծու­թիւն եւ ի փառս հան­դեր­ձեալ կե­նացն»: Այս­պի­սի մի վեհ խոր­հուրդ է պա­րու­նա­կում Ս. Գրի­գոր Լու­սավոր­չի ար­տա­սա­նած «Ո­ղոր­մես­ցին»[42]:

Բայց երբ մե­ղավո­րը հրա­պա­րա­կա­պես մե­ղան­չել է և եղ­բայր­նե­րին գայ­թակ­ղու­թյուն պատ­ճա­ռել, հրա­պա­րա­կա­պես ևս ա­պաշ­խա­րում է թե՛ ուղ­ղվելու և թե՛ գայ­թակ­ղու­թյունը վե­րաց­նե­լով` վերս­տին վե­րա­կանգ­նե­լու յուր եղ­բայ­րա­կան ան­դա­մակ­ցու­թյունը Ե­կե­ղե­ցում: Ա­պաշ­խա­րու­թյան այս կար­գով դար­ձո­ղը նախ սկսում է յուր դար­ձի խոս­տո­վա­նու­թյունը նույնիսկ գավ­թից և յոթը սաղ­մո­սով ներ­կա­յաց­նում է, թե ինչ­պի­սի հո­գևոր վի­ճա­կում է գտնվում (Սաղմ., ԽԱ, ԾԶ, ՀԶ, ՃԼԷ, ՃԻԲ, ԼԷ, ՃԻԱ): Ա­պա քա­հա­նան աղոթում է Աս­տու­ծո` սրբել նո­րան ու Ս. Հո­գու տա­ճար դարձ­նել, ըստ ո­րում և կար­դում է Հին ու Նոր Ուխ­տից Աս­տու­ծո այն խոս­քերն, ո­րոնք հաս­տա­տում են դար­ձող մե­ղավո­րի մե­ղաց քավու­թյունն ու ավե­տի­քը[43]: Հե­տո լսե­լով քավու­թյան ե­րա­նու­թյունը (Սաղմ. ԼԱ) և ա­նա­ռակ որ­դու ա­ռա­կով Աս­տու­ծո գթու­թյան ձայ­նը` մտնում է ե­կե­ղե­ցի, ըստ ո­րում և քա­հա­նան խառ­նում է նո­րան «ի լու­սե­ղէն ե­րամս ար­դա­րոցն, եւ ջա­հազ­գես­տեալ զձեզ` նո­րա­փե­տուր զար­դա­րես­ցէ»: Ա­պաշ­խա­րու­թյան այս երկ­րորդ մա­սը կա­տար­վում է նախ` քա­հա­նա­յի` «Հրա­ժա­րիմ­քը» ե­րիցս ա­սել և հետո` Հավա­տամ­քը դավա­նել տա­լով, ի վերջո կար­դաց­վում են Ս. Գրքից աս­տվա­ծա­յին թո­ղու­թյան խոս­քե­րը, հնա­զան­դու­թյան, խո­նար­հու­թյան և Աս­տու­ծո խնա­մա­ծու­թյան սաղ­մոս­ներն և Աս­տու­ծո ու­րա­խու­թյունը դար­ձո­ղի վրա: Ըստ ո­րում և քա­հա­նան աղոթե­լով առ Աստ­ված` ըն­դու­նել դար­ձո­ղին յուր պահ­պա­նու­թյան տակ, հան­դի­սա­պես բա­րե­մաղ­թում է նո­րա մարմ­նի զգա­յա­րանք­նե­րին և ան­դամ­նե­րին դեպի բա­րի գոր­ծու­նեու­թյուն:

Ա­պաշ­խա­րու­թյան թո­ղու­թյուն ստա­նա­լուց հետո հավա­տաց­յալը դի­մում է Քրիս­տո­սի մեղ­սա­քավիչ ու կեն­դա­նա­րար մարմ­նի և ա­րյան հա­ղոր­դու­թյան, ո­րով նա զին­վում ու զի­նա­վառ­վում է ճշմա­րիտ պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քը վերսկ­սե­լու հա­մար: Ըստ ո­րում և թե՛ ա­պաշ­խա­րության, թե՛ հա­ղոր­դու­թյան և թե՛ առ­հա­սա­րակ ս. խոր­հուրդ­նե­րի կա­տար­ման հա­մար բա­ցար­ձա­կա­պես ար­գել­վում է հո­գևո­րա­կա­նին վար­ձատ­րու­թյուն պա­հան­ջել, այն­պես որ հա­ղոր­դադ­րամ ու խոս­տո­վա­նադ­րամ առ­նող քա­հա­նա­նե­րի մա­սին Ս. Գրի­գոր Տա­թևա­ցին ա­սում է, թե[44] «դա­տաս­տան ըն­դու­նե­լոց են ան­ձանց իւ­րեանց ի մե­ծի ա­տե­նին Քրիս­տո­սի»:

Այս­պի­սով, ա­պաշ­խա­րու­թյան բո­լոր կար­գի ուղ­ղու­թյունն է` նախ զղջումն հառաջ բե­րել մե­ղավո­րի մեջ. երկ­րորդ` թո­ղու­թյուն և քավու­թյուն խնդրել Աս­տու­ծուց. եր­րորդ` քավու­թյան հավաս­տիք տալ դար­ձո­ղին. չոր­րորդ` խոս­տումն ստա­նալ նո­րա­նից հե­ռու լի­նե­լու մեղ­քից և հավա­տա­րիմ լի­նե­լու Աս­տու­ծո ե­կե­ղե­ցուն և միա­բա­նու­թյան. և վեր­ջա­պես հին­գե­րորդ` Աս­տու­ծո զի­նա­վա­ռու­թյունը բա­րե­մաղ­թել նո­րան ի նոր գոր­ծու­նեու­թյուն. որ և լրա­նում է ս. հա­ղոր­դու­թյամբ և միա­բան եղ­բայր­նե­րի ու­րա­խակ­ցու­թյամբ հան­դի­սա­պես:

Ա­պաշ­խա­րո­ղի զղջման ար­տա­հայտու­թյուն է այն գե­ղե­ցիկ խոս­տո­վա­նու­թյունն, որ հայտ­նի է «մե­ղայ» ա­նու­նով և ներ­կա­յաց­նում է ամեն տե­սակ մեղ­քե­րի գի­տակ­ցա­կան զղջումն ու զզվանք այլևս չգոր­ծե­լու հա­մար: Այդ­տեղ դար­ձո­ղը նախ` 1. խոս­տո­վա­նում է, որ ին­քը Աս­տու­ծո ա­ռաջ ըստ ա­մե­նայ­նի մե­ղավոր է, ա­պա` 2.  թվում է յուր հո­գևոր մեղ­քե­րը. 3. մտքի չար գոր­ծե­րը. 4.մարմ­նի չար հա­կում­նե­րը. 5. լե­զվի պա­տվի­րա­նա­զան­ցու­թյունք. 6. ձեռ­քի չա­րա­գոր­ծու­թյունք. 7. յոթը մե­ղաց հա­մե­մատ մարմ­նավոր ձգտում­նե­րը[45]. 8. թվում է յոթը մա­հա­ցու մեղ­քե­րը. 9. Ամ­փո­փում է յուր վե­րա­բեր­մուն­քը դեպի Աս­տու­ծո հրա­ժա­րե­լիք ու հանձ­նա­ռա­կան (բա­ցա­սա­կան ու դրա­կան) պա­տվի­րան­ներն և զգա­լով ի սիրտ և ի հո­գի յուր ա­նօգ­նա­կա­նու­թյունը` թո­ղու­թյուն է խնդրում Քրիս­տո­սից յուր պաշ­տոնյա­յի մի­ջո­ցով[46]:

Ա­հա ա­պաշ­խա­րու­թյան այս սուրբ խոր­հուր­դը Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցում, ըստ ա­մե­նայ­նի, հա­մա­պա­տաս­խա­նում է Ավե­տա­րա­նի սկզբանց և ուղղ­վում է ոչ միայն առ քավու­թյուն և վե­րա­կանգ­նումն մե­ղավո­րի, այլև առ հավաս­տիա­ցումն, որ ճշմա­րիտ զղջա­ցո­ղը վերս­տին դառ­նում է Աս­տու­ծո որ­դին և Քրիս­տո­սի սի­րե­լի եղ­բայրն ու հան­դեր­ձյալի ժա­ռան­գա­կի­ցը: