Աս­տու­ծո նա­խախ­նա­մու­թյու­նը

Ա­ստու­ծո ա­րար­չու­թյան սկզբուն­քից բղխում է և նո­րա նա­խախ­նա­մու­թյունը կամ տես­չու­թյունը (Ի­մաստ., ԺԴ 3. ԺԷ 2), որ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան ան­մի­ջա­պես հե­տևում է: Ինչ­պես որ ա­ռանց Աս­տու­ծո ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան չէր կա­րող ո­չինչ գո­յու­թյուն ստա­նալ, նույն­պես և ոչ մի ա­րա­րած չի կա­րող ա­ռանց Աս­տու­ծո նա­խախ­նա­մու­թյան կեն­սու­նակ լի­նել ու հարա­տևել: «Որ ոչ այ­նու միայն զար­մա­նա­լի, զի ածն ի չգո­յէ ի գոյ զչգոյսն, եւ ե­ցոյց յոչն­չէ յինչ զչէսն, այլ զի եւ ա­նա­րատ եւ ան­խա­խուտ պա­հէ զլեալսն. ո­րոց եւ յա­ռաջ­նումն իսկ ան­նա­խանձ ետ զկեն­դա­նու­թիւնն, առ ի յայտ­նե­լոյ զիւ­րոյ զբա­րե­րա­րու­թեան հան­դէս» (Եզ­նիկ, 7):

Աս­տվա­ծա­յին այս նա­խախ­նա­մու­թյունը գե­ղեց­կա­պես բա­ցա­տրված է Քրիս­տո­սի քա­րո­զու­թյամբ (Մատթ., Զ 25-34. Ղուկ., ԺԲ 22-30). ըստ ո­րում` մենք ա­մե­նայն ժամ պետք է ու­շա­դիր լի­նինք այն դի­պող խոս­քին, որ նա ա­սաց Աս­տու­ծո նա­խախ­նա­մու­թյու­նից դուրս ամեն ինչ հո­գալ կա­մե­ցող­նե­րին. «Ո՞ ի ձէնջ առ հո­գալ իւ­րում` յա­ւե­լուել կա­րի­ցէ ի հա­սակ իւր կան­գուն մի»: Ինչ­պես որ Ա­րար­չի գոր­ծու­նեու­թյունն անհ­րա­ժեշտ էր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան հա­մար, այն­պես և անհ­րա­ժեշտ է աշ­խար­հի կա­ռա­վա­րու­թյան ու պահ­պա­նու­թյան հա­մար (Ի­մաստ., Զ 7. Մատ., Ժ 29-31. Ղուկ., ԻԱ. Գործք, ԻԷ 34): Եվ Աս­տու­ծո նա­խախ­նա­մու­թյան ան­հա­մե­մատ մե­ծու­թյունն ի­րա­կա­նա­նում է մեր մտա­ռու­թյան սահ­մա­նից ըն­դար­ձակ ծավա­լով նաև մեր վե­րա­բեր­մամբ, զի ոչ միայն այն է տա­լիս ու տնօ­րի­նում, ինչ որ մենք ենք ար­դա­րա­պես կա­մե­նում ստա­նալ ու խնդրում, այլև հա­ճախ այն, ինչ որ մենք մին­չև ան­գամ չենք էլ մտա­ծում նո­րա­նից խնդրե­լու. «Գի­տէ Հայրն ձեր` զինչ պի­տոյ է ձեզ, մին­չեւ ձեր խնդրեալ ինչ ի­ցէ ի նմա­նէ» (Մատթ., Զ 7-8. Ա Պետ., Ե 7): «Աս­տուած գի­տե­լու­թեամբ բաշ­խէ զիւ­րա­քան­չիւր օ­գուտ եւ ոչ, զլա­ցու­թեամբ խա­փա­նեալ, ար­գե­լու յու­մե­քէ զար­ժանն» (Ս. Սա­հակ): Եվ մենք էլ այն­քան անձ­նիշ­խա­նու­թյուն ու­նինք, որ կա­րո­ղա­նում ենք, ճշմա­րիտ կյանք վա­րե­լով, նույնիսկ Աս­տու­ծուն կա­տա­րել տալ մեր կամ­քը. «Տե՛ս, որ­չափ իշ­խան է մարդն, զի եւ զԱս­տուած ի կամս իւր ա­ծէ յառ­նելն զբա­րին» (Հա­ճախ., Է 243, 265, Ի 495):

Աս­տու­ծո նա­խախ­նա­մու­թյան էու­թյունն այս է, որ նա, ստեղ­ծե­լով աշ­խար­հը, կա­մե­նում է կա­ռա­վա­րել ու հասց­նել յուր բա­րի նպա­տա­կին: Բայց ո­րով­հե­տև այդ բա­րի նպա­տա­կին հա­սու­ցու­մը միայն ա­զա­տու­թյամբ, ա­զա­տու­թյան սկզբուն­քի վրա, ա­զա­տու­թյան շրջա­նում պետք է լի­նի, ուս­տի Աս­տու­ծո նա­խախ­նա­մու­թյունը հայտն­վում է մարդ­կա­յին պատ­մու­թյան մեջ: Պատ­մու­թյան մեջ էլ դեր են խա­ղում մար­դիկ իբ­րև ան­ձինք, իբ­րև ան­հատ­ներ, ո­րոնք պետք է բա­րին յուրաց­նեն, իբ­րև էա­կան ան­դամ­ներ հառաջա­դի­մեն և Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ի­րա­կա­նա­ցու­մը հառաջ բե­րեն: Սա­կայն բար­վո յուրա­ցումն էլ հիմ­նված է մար­դու ա­զատ կամ­քի վրա (Հաճ., Ի 490), և կամքն էլ ա­զատ է այն ժա­մա­նակ, երբ կա­րո­ղա­նում է ու­նե­նալ ու­ղիղ ըն­թացքն ու շե­ղու­մը: Հե­տևա­բար դեպի Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ի­րա­կա­նա­ցու­մը դի­մող մարմ­նի բաղ­կա­ցու­ցիչ ան­դամ­նե­րի մեջ կա­րող են լի­նել թե՛ նպա­տա­կին ա­ռանձ­նա­պես ձգտող գոր­ծիչ­ներ և թե՛ շե­ղվող­ներ: Պարզ է, ու­րեմն, որ Աս­տու­ծո նա­խախ­նա­մու­թյունը պետք է տա­նե մարդ­կանց դեպի այդ ար­քա­յութ­յան ի­րա­կա­նա­ցու­մը` ոչ թե լոկ պահ­պա­նու­թյամբ ու կա­ռա­վա­րու­թյամբ, այլև` տնօ­րի­նա­կան փրկա­գոր­ծու­թյամբ:

Աս­տու­ծո նա­խախ­նա­մու­թյունն ու­նի և մի հատուկ ուղ­ղու­թյուն: Կամ­քի ա­զա­տու­թյան պատ­ճա­ռով աշ­խար­հի ըն­թաց­քում բազ­մա­թիվ ինք­նու­րույն ներ­գոր­ծու­թյուն­ներ են լի­նում և ան­թիվ շար­ժա­ռիթ­ներ ու պատ­ճառ­ներ են ի­րար հան­դի­պում: Այդ բազ­մա­տե­սա­կու­թյան ու բազ­մա­զա­նու­թյան մեջ մեկ նա­խախ­նա­մու­թյուն է գոր­ծում, մեկ ա­րար­չա­կան կամ­քի մեկ հայտ­նու­թյուն, սա­կայն այդ կամ­քը, թե՛ իբ­րև կեն­դա­նի կամք, ու­նի յուր ան­թիվ ար­տա­հայտու­թյունք և թե՛ ա­զատ կամ­քի աշ­խար­հում գոր­ծե­լով` ան­հա­մար ու բազ­մա­կող­մա­նի կեր­պով է հայտն­վում: Ըստ ո­րում` Աս­տու­ծո «բազ­մա­պա­տիկ ի­մաստու­թյունը» (Եփ., Գ 10. Հռովմ., ԺԱ 33) այն­պես է նա­խախ­նա­մում, որ մարդ­կա­յին ա­զատ կամքն յուր բազ­մա­զան գոր­ծե­րով դի­մում է դեպի նպա­տա­կի մի կետ: Այլ խոս­քով ա­սած` մար­դու կամ­քը կա­տա­րե­լա­պես ա­զատ է, սա­կայն այդ ա­զա­տու­թյան կո­չումն Աս­տու­ծո նա­խախ­նա­մու­թյունն է, այն­պես որ մարդ յուր ա­զատ կամ­քով կա­րող է կամ ընկ­նել, կամ բարձ­րա­նալ, միայն թե եր­կու դեպ­քե­րումն էլ նա ծա­ռա­յում է այդ տնօ­րի­նու­թյան ի­րա­գործ­ման (Հռովմ., Գ. Մատթ., ԻԶ 24. Հաճ., Զ. Է 214. Ա­գաթ., էջ 325): Ընդսմին` մաս­նավո­րա­պես ևս մար­դու ա­զատ կամ­քի շե­ղումն, գայ­թակ­ղու­թյունն ու հա­կա­ռա­կու­թյունը ծա­ռա­յում են ճշմար­տու­թյան ու սրբե­րի զորաց­ման և ա­րիաց­ման (Ղուկ., ԺԷ 1. Հայտ., ԺԳ 10):

Նա­խախ­նա­մու­թյան այս նշա­նավոր ուղ­ղու­թյունը կա­րող է մա­կե­րևութա­պես նա­յո­ղին թե­րևս հա­կա­սա­կան ե­րևալ, սա­կայն ի­րոք պարզ է և ճշմա­րիտ: Ամ­բողջ ա­րա­րա­ծա­կան աշ­խար­հը բնա­կա­նա­պես կա­խված է Աս­տու­ծուց, զի Աս­տված է բո­լո­րի կեն­սա­տուն ու զորա­ցու­ցիչն, օ­րի­նադ­րող ու կար­գադ­րի­չը, գո­յու­թյան հիմ­քը, բաշ­խողն ու կե­րակ­րո­ղը (Գործք, ԺԷ 25. Սաղմ., ՃԳ 29, 30): Այդ բնա­կան կա­խու­մից հետո մարդ բա­րո­յա­կան ու կրոնա­կան կա­խումն էլ ու­նի Աս­տու­ծուց, ո­րի հա­մե­մատ նա պար­տավոր է յուր կո­չումն ի­րա­գոր­ծել, այ­սինքն` Աս­տու­ծո պա­տվի­րա­նից ու ճշմար­տու­թյունից դուրս չգալ, ինչ­պես հա­մա­պա­տաս­խան է մար­դու էու­թյան իսկ: Սա­կայն այս եր­կու կախ­ման հետ միա­սին Աստ­ված շնոր­հել է մարդ­կանց և ա­զա­տու­թյուն` ըստ յուրյանց կա­մաց գոր­ծե­լու, ո­րոնց հայտ­նում է յուր կամ­քը թե՛ յուրյանց խղճմտան­քով ու թե՛ ար­տա­քին մի­ջոց­նե­րով` որ­պես են մար­գա­րեք ու քա­րո­զիչ­ներն. այլև ավե­տիքն ու սպառ­նա­լի­քը, հոր­դորն ու պա­տի­ժը, լույսն ու խավա­րը, հաջո­ղու­թյունն ու հա­կա­ռա­կու­թյունը, բախտն ու դժբախ­տու­թյունը, բա­րիքն ու հա­րված, հաղ­թու­թյունն ու փոր­ձու­թյունը: «Յոր­դո­րէ զա­մե­նայն միտս ի գոր­ծակ­ցու­թիւն բա­րե­րար կա­մացն» (Հաճ., Ե 219. Ս. Հովհ. Մանդ., 154-164.), քա­նի որ նա Աս­տված է, և ու­րեմն նո­րա կամքն է մար­դու կոչ­ման կա­տա­րե­լա­տի­պը: Սա­կայն այս բո­լոր մի­ջոց­նե­րի հիմքն էլ ավե­տիքն է, սպառ­նա­լի­քը և հա­տու­ցու­մը. ավե­տի­քը մխի­թա­րող ու քա­ջա­լե­րիչ է, սպառ­նա­լի­քը զար­թու­ցիչ և զգու­շա­ցու­ցիչ, իսկ հա­տու­ցու­մը Աս­տու­ծո ար­դա­րու­թյան և ար­դար օ­րի­նաց խրա­տող ար­տա­հայտու­թյունն է (Հաճ., ԺԷ 11): «Այլ որ ա­սի զԱս­տու­ծոյ ցա­սումն կամ բար­կու­թիւն կամ սպառ­նա­լիք, զօ­րի­նացն զի­րա­ւունս ա­սէ»...: «Ե­թէ զընդ դէմսն գոր­ծեմք, է նա մեր Տէր, դա­տի, խրա­տէ եւ ա­ծէ յուղ­ղու­թիւն»: Իսկ «Յոր­ժամ ա­նօ­րէ­նու­թիւնք մեր ա­ռա­ւե­լուն, յայն­ժամ պա­տու­հասքն զե­ղուն ի մեզ»` ըստ աստվա­ծա­յին ար­դար եւ ան­շեղ օ­րի­նաց (Հաճ., Է 183-215. Ը 204-250. Ե­ղի­շե, 306. Եզ­նիկ, 78-84. Ընդհ., 410, 406-409):

Բայց մար­դիկ յուրյանց ինք­նա­կա­մու­թյամբ բո­լո­րո­վին այլ ճա­նա­պարհ­ներ են բռնում թե՛ յուրյանց խոր­հուրդ­նե­րով, թե՛ գոր­ծե­րով ու թե՛ լոկ աշ­խար­հա­յին ո­գով (Ես., ԾԵ 8. Սաղմ., Բ 1-3. Հռովմ., Ա 18. Եփ., Զ 16.), ո­րոնք և ո­մանց իս­կա­կան և անհ­րա­ժեշ­տա­պես բնա­կան են ե­րևում: Մինչ­դեռ Աս­տված այն­պես է տնօ­րի­նել յուր սուրբ կամքն, որ աշ­խարհն ան­շե­ղա­պես ըն­թա­նում է դեպի յուր նպա­տակն ա­ռանց մար­դու կամ­քի ա­զա­տու­թյունը խախ­տե­լու ու խա­փա­նե­լու: Հե­տևա­բար մարդ յուր ա­զատ կամ­քով  կա­րող է բո­լո­րո­վին հա­կա­ռակ և՛ աստվա­ծա­յին, և՛ աշ­խար­հի ճշմա­րիտ ըն­թաց­քին ան­հա­մա­պա­տաս­խան գործ կա­տա­րել, սա­կայն Աս­տված յուր ի­մաստուն կամ­քով ոչ թե կար­գե­լե նո­րան, այլ ընդ­հա­կա­ռակն` այն­պե՛ս մարդ­կա­յին կան­խա­տե­սու­թյունից դուրս զար­գա­ցումն հառաջ կբե­րե բնա­կան կար­գով, որ ի վերջո նույնիսկ այդ հա­կա­ռա­կա­տենչ մարդ­կանց ա­րած­նե­րը հարմարա­պես կծա­ռա­յեն աշ­խար­հի ու­ղիղ ըն­թաց­քին (Հաճ., Դ 44. Եզ­նիկ, 54-58, 147-149. Ղուկ., ԺԵ. Հռովմ., ԺԱ 32-36):

Ըստ այսմ` բա­նա­կան ա­րա­րած­ներն, ո­րոնք ա­զատ կամ­քով են օժ­տված, ա­զա­տա­պես աշ­խա­տում են աշ­խար­հի վրա. մեկը կաշ­խա­տի դրա­կա­նա­պես, մյու­սը բա­ցա­սա­կա­նա­պես, բայց եր­կուսն էլ մի ըն­թաց­քի կծա­ռա­յեն: Այդ­պես և Աս­տու­ծո քա­ջա­լե­րա­կան ու պատ­ժա­կան վար­ձատ­րու­թյունը դեպի մի նպա­տակ է տա­նում: Իսկ գոր­ծե­րի ու ե­րևույթ­նե­րի բո­լոր ճյու­ղավո­րու­թյունք միա­նում են մի­միայն Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան մեջ, որ­տեղ Աս­տու­ծո որ­դիք գի­տա­կից ու գոր­ծա­կից են Աս­տու­ծո (Հովհ., ԺԵ 15. Ա Կոր., Գ 9. Հաճ., Ե 219, 47) և փա­ռավո­րա­պես դա­սակ­ցում են հրեշ­տակ­նե­րին, զի «Եր­կո­քին կող­մանքն միոյ բա­րե­րար կա­մացն ար­բա­նեակք են և ա­շա­կերտք, վե­րին զօրք և մար­դիկ», և եր­կուսն էլ ստեղ­ծվել են աշ­խար­հի հառաջա­դի­մու­թյան ծա­ռա­յե­լու հա­մար (Հաճ., Գ 116. Դ 220, 44, 90):

Եվ ո­րով­հե­տև ա­մե­նայն ինչ ծա­ռա­յում է Աս­տու­ծո կա­մաց ի­րա­գործ­ման և աշ­խար­հի ու­ղիղ ըն­թաց­քին, նույնիսկ այ­դով ճշտա­պես ի­րա­գործ­վում է Աս­տու­ծո նա­խատ­նօ­րի­նու­թյունը և հաստատ­վում է նո­րա կան­խա­տե­սու­թյունը: Աս­տու­ծո նա­խատ­նօ­րի­նու­թյունը հաս­կա­նա­լի է, քա­նի որ նա, մի ո­րոշ նպա­տա­կի հա­մար ստեղ­ծած լի­նե­լով աշ­խար­հը, յուր ի­մաստուն նա­խախ­նա­մու­թյամբ ևս տա­նում է դեպի այդ, մար­դու ա­զատ կամ­քի մի­ջո­ցով: Իսկ կան­խա­տե­սու­թյունը բնավ չէ հա­կա­սում մարդ­կա­յին կամ­քի ա­զա­տու­թյան, քա­նի որ Աս­տված բնա­կա­նա­բար կան­խա­գետ է յուր նա­խատ­նօ­րի­նա­ծին, բայց միև­նույն ժա­մա­նակ իբ­րև ա­մե­նու­րեք և ա­մե­նա­կալ զորու­թյուն` կան­խա­գետ է մար­դու կա­մե­ցո­ղու­թյանց բո­լոր կա­րե­լիու­թյուն­նե­րին յուր ա­մե­նա­գի­տու­թյամբ: Նա չի կա­րող կան­խա­գետ չլի­նել, զի դրսից վա­րող չէ, այլ ա­մե­նու­րեք է և աշ­խար­հի բո­լոր հառաջա­դի­մու­թյունն ու ե­ղե­լու­թյանց հարա­բե­րու­թյուն­նե­րը վա­րում է դեպի մի նպա­տակ: Նո­րա այդ կան­խա­գի­տու­թյամբ չէ վե­րա­նում և մար­դու կամ­քի ա­զա­տու­թյունը, քա­նի որ Աս­տու­ծո հա­մար ոչ մի նո­րու­թյուն չի կա­րող լի­նել, և մեր ա­զատ ընտ­րու­թյունն ու կա­մե­ցո­ղու­թյունը բնավ կա­խված չեն ինքնըստինքյան Աս­տու­ծո գի­տու­թյունից, ինչ­պես, զորօրինակ, մի մար­դու գու­շա­կումն ու­րի­շի ա­նե­լի­քի վե­րա­բեր­մամբ տա­կավին ար­գելք չէ լի­նում նո­րա գոր­ծառ­նու­թյան այդ­պես կամ այ­լա­պես ի­րա­գոր­ծե­լուն: Այս ա­ռավել ևս ա­սե­լի է Աս­տու­ծո նկատ­մամբ, զի Աս­տված ա­մե­նից ա­ռաջ է, ա­մեն­քի մեջ է և ա­մեն­քի հետ է` ըստ ա­մե­նայ­նի: «Զի նո­վաւ կեամք եւ շար­ժիմք, եւ նո­վաւ յա­ռա­ջի­կա­յիսս ի բա­րիսն ըն­թա­նամք միշտ յա­ղագս ա­ւե­տեացն եւ ան­սուտ խոստ­մանցն» (Հաճ., Ի 456, 473. Եզ­նիկ, 163-175. Սաղմ., ՃԼԹ):

Այս ա­մե­նի վրա լավ ու­շադ­րու­թյուն դարձ­նե­լով` կնկա­տենք, որ Աս­տու­ծո նա­խախ­նա­մու­թյունը մեկ ընդ­հա­նուր է և մեկ հա­տուկ: Աս­տված ընդ­հա­նուր նա­խախ­նա­մու­թյամբ պահ­պա­նում է բո­լոր աշ­խար­հը, պահ­պա­նում է նյու­թերն ու ի­րե­րը, ուժերն ու բնա­կան օրենք­ներն յուրյանց գո­յու­թյան և ըն­թաց­քի մեջ (Հաճ., ԻԲ 41), ո­րոնց կար­գով տա­լիս է ա­մեն­քի պետ­քե­րը, ա­մեն­քին կյանք է բաշ­խում, ա­մեն­քին ապ­րե­լու մի­ջոց­ներ է մա­տա­կա­րա­րում[1] և խնա­մում է ոչ միայն ար­դար­նե­րին, այլև` մե­ղավոր­նե­րին և ա­նաստված­նե­րին[2]: Ու­րիշ է հատուկ նա­խախ­նա­մու­թյունը: Հա­տուկ նա­խախ­նա­մու­թյամբ ոչ թե Աս­տու­ծո պահ­պա­նու­թյունն է հայտն­վում, այլ` նո­րա ա­րար­չա­կան ղե­կա­վա­րու­թյունը: Աս­տված հատուկ նա­խախ­նա­մու­թյամբ մեզ հաս­կա­նա­լի կամ եր­բեմն ան­հաս­կա­նա­լի կեր­պով այն­պես դա­սավո­րում է և հարակ­ցում հան­գա­մանք­ներն ու գոր­ծե­րը, որ աշ­խար­հի ընդ­հա­նուր ըն­թաց­քը հրա­շա­պես յուր ու­ղիղ հառաջա­դի­մու­թյունն է ու­նե­նում` կա՛մ ան­ցյալ շեղ­ման մի վերջ տա­լով և կա՛մ մի նոր դա­րագ­լուխ կազ­մե­լով: Այս­տեղ արդեն հայտն­վում է Աս­տու­ծո ա­ռան­ձին ներ­գոր­ծու­թյունը կամ ազ­դե­ցու­թյունն, որ ե­րևում է մա­նավանդ իբ­րև պատ­մա­կան կամ բնա­կան հրաշք և կամ միա­ժա­մա­նակ թե՛ պատ­մա­կան և թե՛ բնա­կան հրաշք, ինչ­պես ե­ղավ Աս­տու­ծո փրկա­գոր­ծա­կան տնօ­րի­նու­թյան ի­րա­գործ­ման մեջ: Եվ այս հրաշ­քի նպա­տակն է ցույց տալ, որ Աս­տված տեր է թե՛ պատ­մա­կան և թե՛ բնա­կան կյան­քի վրա և ա­մե­նայն ինչ տա­նում է դեպի յուր ան­փո­փոխ նպա­տա­կը:

Հա­տուկ նա­խախ­նա­մու­թյան այս հայտ­նու­թյունն է Քրիս­տոս, որ ան­ցյալին վերջ է տա­լիս, նոր սկիզբ ու միջ­նա­կետ է դնում և աշ­խար­հի վեր­ջը պար­զա­պես ներ­կա­յաց­նում յուր հավա­տա­ցե­լոց: Իսկ չհավա­տա­ցող մարդ­կու­թյունը չի կա­րող ո՛չ հե­տև նա­յել, ո՛չ հառաջ, ո՛չ նոր սկիզբ ու­նի և ո՛չ պատ­մա­կան կյան­քի ամ­բող­ջու­թյուն: Հա­տուկ նա­խախ­նա­մու­թյամբ Աս­տված վեր­ջաց­նում է անց­­յալը և նոր սկիզբ դնում, շնորհ­ներ բաշ­խում, մարդ­կու­թյունը կրթում և ան­դամ­ներ պատ­րաստում յուր ար­քա­յու­թյան հա­մար` թե՛ զարկ տա­լով և թե՛ զար­գաց­նե­լով յուր խոս­քի, շնոր­հաց և ի­րա­գոր­ծու­թյանց ազ­դե­ցու­թյամբ: Քրիս­տո­սով է աստվա­ծա­յին հատուկ նա­խախ­նա­մու­թյունը գոր­ծում թե՛ մարդ­կու­թյան և թե՛ յուրա­քան­չյուր ան­հա­տի մեջ, և այդ­պի­սով մար­դը ի­րա­պես ճա­նա­չում է յուր ա­զա­տու­թյունը, կո­չումն ու բարձր նշա­նա­կու­թյունն ու յուր գոր­ծակ­ցու­թյունն Աս­տու­ծո հետ, ըստ ո­րում` դի­մում է ճշմա­րիտ ճա­նա­պար­հով դեպի տնօ­րի­նա­կան նպա­տա­կը և Աս­տու­ծով աշ­խա­տում: Աս­տու­ծով աշ­խա­տանք կամ աշ­խա­տանք և աղոթք` այս է մար­դու ճշմա­րիտ ճա­նա­պար­հը: Աս­տված էլ «զա­­մե­նայն տա­րերս ի գործ արկ­ցէ ա­րուես­տիւ հան­ճա­րոյն մար­դոյ առ ի շի­նու­թիւն աշ­խար­հի» (Հաճ.), և մար­դու կո­չումն է յուր ճա­նա­պար­հի վրա ծա­ռա­յել` այդ շի­նու­թյան կամ ան­ձամբն կա­տա­րե­լով Աս­տու­ծո պա­տվի­րան­նե­րը և բաղ­կա­ցու­ցիչ ան­դամ դառ­նա­լով Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան և կամ նաև ըստ կա­րի խոս­քով ու գոր­ծով այ­լոց և ընդ­հա­նուր ըն­թաց­քի վրա ներ­գոր­ծե­լով (Մատթ., ԻԸ 20): Յու­րա­քան­չյուրը պետք է յուր քան­քա­րը շա­հեց­նե (Մատթ., ԻԷ 14), որ­պես­զի ոչ թե ընկ­նի յուր մարդ­կա­յին ար­ժա­նի­քից ու կո­չու­մից, այլ օ­րըս­տօ­րե ա­ռա­տա­նա հո­գևոր զար­գաց­մամբ և գի­տակ­ցա­բար գոր­ծակ­ցե Աս­տու­ծուն (Հաճ.): Ա­մեն­քիս Աս­տված յուր գոր­ծա­կից­ներն է դարձ­րել, և մենք պետք է ծա­ռա­յենք մեր գոր­ծու­նեու­թյամբ նրա սքան­չե­լի նա­խախ­նա­մու­թյան, որ ա­մե­նայն ինչ մեր կամ­քովն իսկ դի­մե դեպի կա­տա­րումն, և մենք հառաջա­դի­մենք. «Զոր ինչ Աս­տուած քեզ շնորհ տայ, ի պէտս կա­րօ­տե­լոցն սպա­սա­ւո­րեա՛, զի շնորհքն աղ­բիւ­րաս­ցին, եւ դու փա­ռա­ւո­րես­ցիս»^78* (Եզ­նիկ): Ըստ ո­րում` ինչ­պես որ շնորհն ի վե­րուստ է բաշխ­վում, այն­պես էլ եր­կիրս մեր վար­ժա­րանն է, ո­րի մեջ օ­րըս­տօ­րե վարժ­վում ու կրթվում ենք և աստվա­ծա­յին գործ կա­տա­րում Աս­տու­ծո նա­խախ­նա­մու­թյան տակ. «Զի կար­գեաց Աս­տուած զաշ­խարհս որ­պէս դպրոց, զի ուս­ցին ա­րա­րածք զխնամս Ա­րար­չին յառ­նելն եւ կազ­մելն. եւ միշտ նա­խախ­նա­մու­թեամբն նո­րա դար­մա­նեալք, որ ե­րե­ւին եւ որ ոչն ե­րե­ւին» (Հաճ., Է 23):

Հե­տևա­բար Քրիս­տո­սով բաց­վում է յուրա­քան­չյուր ան­ձի ու­ղիղ ճա­նա­պար­հը, և Քրիս­տո­սով ո­րոշ­վում է նո­րա նա­խըն­թաց և հե­տըն­թաց ժա­մա­նա­կը յուր սկզբով, ըն­թաց­քով և վեր­ջով, ըստ ո­րում` նա­խըն­թա­ցը կոչ­վում է նա­խա­պատ­րաստու­թյուն, իսկ հետ­ըն­թա­ցը` կա­տա­րումն: Նա­խա­պատ­րաստու­թյան մեջ ապ­րող մար­դիկ ակն­կա­լող­ներ են, իսկ կա­տար­ման մի­ջի­նը` ժա­ռան­գող­ներ Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան:

Ա­հա այժմ պետք է խոսենք նա­խա­պատ­րաստու­թյան սկզբնա­վո­­րու­թյան, ըն­թաց­քի ու լրման մա­սին և ա­պա մտնե­լու ենք կա­տար­ման լույսի մեջ: