Աստծու գոյությունը, մաս 7-րդ

Մեկ ուրիշ ապացույց է խիղճը, որը մարդու հոգու և մտքի վրա ներգործելով իբրև Աստծու ձայն՝ խոսուն վկան է Նրա գոյության (հմմտ. Հռոմ. 2:14-15): Եթե մեր միջի խիղճը բնության ձայնը լիներ, եթե վարժվելու, սովորության «արգասիք» կամ դաստիարակությունից առաջացած ուժ (այլ հարց է, որ դաստիարակությամբ, ջանասեր վարժանքով և անխափան սովորության միջոցով մենք կարողանում ենք խղճի ձայնը լսել՝ մեծագույն կատարելության զորությանը հասնելով այնան, որ անպարտելի և հաղթող ենք դառնում ամենաբուռն կրքերի դեմ պայքարում անգամ), եթե մեր մարմնի նյութական բնությունից ու նրա ներգործական կամ կրավորական կրքերից ծնունդ առած զորություն լիներ, այդ պարագայում մեր ունեցած այդ խիղճը մեր բոլոր բարոյական գործերի անաչառ դատավոր չէր լինի մեզ համար:

Այլ մեր և՛ բարի, և՛ չար գործերի դեպքում իր հավանությունը պիտի տար մեր մտքին կամ էլ առնվազն պիտի անտարբեր մնար, բնավ չպիտի խայթ պատճառեր: Սակայն իրականությունն այդպիսին չէ: Երբ մենք բարին ենք գործում, եթե իհարկե ճշմարտապես բարեգործության նպատակով ենք դա անում, այդժամ խիղճն ընդարձակում է մեր սիրտը և բերկրանքով է լցնում այն, եթե անգամ նյութապես սաստիկ նեղության, անձկության մեջ ենք գտնվում:

Իսկ եթե անտարբերությամբ կամ առ աչս մարդկանց ենք բարիք գործում, այն վերոնշյալ բերկրությունը չենք ունենում (ինչպես նաև խղճի խայթոցն էլ չենք զգում), եթե անգամ մեր այդ գործած «բարությունը» տեսնողներն ու վայելողները բյուր օրհնություններ և գովաբանություններ շռայլեն մեզ:

Չարը գործելու ժամանակ էլ, երբ կամավորաբար, գիտակցաբար և չար մտածումներից դրդված ենք գործում այդ չարիքը, խիղճը սաստիկ ցավ ու սոսկալի տրտմություն է պատճառում մեզ: Այդժամ մենք մեր սրտերում սուր խայթոցներ կամ էլ, ասես ծանր բեռան տակ ճնշված լինելով, ոգեսպառ անձկություն ենք զգում՝ առանց որևէ մեկի կողմից հանդիմանության արժանանալու, այնպես, որ հաճախ այդ «ազդումներն» ուժգնորեն բռնադատում են մեզ՝ մինչև անգամ ապաշխարության առաջնորդելով:

Իսկ եթե անգիտակցաբար կամ ակամա բռնադատված լինելով ենք չարիք գործում, խիղճն իր սուր խայթոցներով սաստկապես չի տանջում մեզ, այլ շատ մեղմորեն է հանդիմանում և ի վերջո, ասես ձայնակցելով մեր մտքի դատաստանին, մեր մեջ արթնացնում է այնպիսի ազդակներ, որոնք վկայում են, որ մենք պատասխանատու չենք այն գործերի համար, որոնց մեջ թաթախվեցինք կամ որոնք ստիպված եղանք գործելու իբրև անազատ մեքենա, և որ այդ չարիքները անազատ մեքենայի կողմից «արտադրված» անտարբեր գործեր են:

Եթե այս ձայնը մեր մարմնի բնության կողմից մեզ վրա ներազդող ձայնը լիներ, երբևէ չպիտի հակառակվեր կամ դժկամեր մեր զգացումներին, մտածումներին ու գործերին, այլ, միևնույն շարժիչ զորության կողմից բխած և արտադրված լինելով, ինքն էլ պիտի համաձայներ մեր բոլոր արածներին: Սակայն քանի որ այդպես չէ, քանի որ խիղճը անաչառորեն դատում է մեր բոլոր արարքները իբրև մեր բարոյական բնության հսկիչ-դատավոր, ուրեմն այն մեր բարոյական պարտավորությունները սահմանադրող օրենսդիր Աստծու ձայնն է, որն, իբրև անկաշառ խորհրդական և դատավոր, Արարչի կողմից շնորհվել է ամենքին: Այս իմաստով է խիղճը «բնական օրենք» անվանվում, քանի որ ամեն ոք ի բնե ունի այն և կարող է նրանով առաջնորդվել իր պարտավորությունները կատարելիս:

Խղճի՝ իբրև օրենսդիր Աստծու ձայնի, իբրև բարու և չարի ուղեցույցի կամ էլ իբրև բարոյականության «քանոնի»՝ մարդու մեջ գոյություն ունենալու իրողությունն այնքան թախանձեցուցիչ, հզոր ապացույց է Աստծու գոյության համար, որ նյութամոլն ու բնապաշտը՝ շփոթվելով, ապարդյուն ճիգեր են գործադրում ուրանալու խղճի գոյությունը կամ էլ գեթ ջնջելու, տկարացնելու նրա ապացուցողական զորությունը՝ գեթ մի «սին» բառ համարելով խիղճը և ծիծաղելով նրա վրա:

«Ո՛չ,- այդպիսիններին պատասխանում է նոր ժամանակների մի հեղինակ (Ժյուլ Լերմինա, «Մոնտե Քրիստոյի Որդին»),- «խղճի խայթը» սնոտի բառակապակցություն չէ… Մենք կարծում ենք, որ այն գոյություն չունի, մենք հեգնում, ծիծաղում ենք նրա վրա, ուսներս թոթվելով ենք պատասխանում խղճի մասին խոսողին….մինչև այն օրը, երբ հանկարծ ու առանց մեր իմացության, թե որտեղից եկավ, մի ուրվականը խավարում դեպի մեզ է գալիս և մատը դնում է մեր ճակատին…

Այն ժամանակ մեր ուղեղի մեջ մոռացված դեպքերի սոսկալի հարություն է տեղի ունենում: Մենք սկսում ենք վախենալ մեր մտքից, ուզում ենք լռեցնել նրան, բայց նա խոսում է: Մենք ուզում ենք հեռացնել նրան, բայց նա չի հեռանում և ընդհակառակը, ավելի է մոտենում, ու մեր ամբողջ մարմնի վրա միաժամանակյա այնքան տաժանելի ցավեր և խայթոցներ ենք զգում, որ մեր մսերը ցնցվում են»:

Արդ, նյութամոլի ու բնապաշտի համար ևս մեկ անգամ կրկնում ենք, որ անկարելի է ուրանալ այն բացարձակ զորությունը, որը մեր մեջ կա և որը գործում է անկախ մեր կամքից, ամենայն անաչառությամբ և ազատորեն: Այդ զորությունը հենց իսկ մեր իմացական բնության, մեր հոգու զորությունն է, և ոչ թե «հավելված», այդ իսկ պատճառով էլ փոքր երեխան իսկ, առանց չարն ու բարին ուսանելու, իր մեջ զգում է այն: Եվ դարձյալ, բնավ չտեսնված բան է, որ մանուկները անարդար «դատաստան» անեն:

Նյութամոլներից ու բնապաշտներից ոմանք էլ, խուսափողական պատասխաններ տալով, ասում են, որ իբր խիղճը անփոփոխելի Աստծու ձայնը չէ, քանի որ այն բոլոր մարդկանց վրա միօրինակ նույնությամբ չի ներազդում, և այն, ինչը քաղաքակիրթ ազգերի համար որպես մեղք դատապարտության է ենթարկում, վայրենի մազքութների ու վրկանների համար իբրև առաքինություն գովաբանում է: «Քաղաքակիրթ ազգերը,- ասում են նրանք,- իրենց սիրելիներին և ծնողներին օրհասական ցավերի ու լլկանքների մեջ տեսնելով, խղճի թելադրանքով մղվում են նրանց ցավերը մեղմացնելուն, մինչդեռ մազքութներին ու վրկաններին խիղճը հրամայում է նրանց սպանել, որպեսզի վերջիններս ազատվեն տանջանքներից»:

«Ապա ուրեմն,- շարունակում են նրանք,- խիղճն Աստծու ձայնը չէ, ո՛չ էլ բարոյականության անշեղ «քանոն», քանի որ միևնույն բանը քաղաքակիրթ մարդուն իբրև առաքինություն գործել հրամայելով՝ վայրենուն հրամայում է դա չանել՝ տանջանքի մեջ եղող մարդու զրկանքները «երկարացնելը» բարբարոսական անգթություն համարելով»:

Սակայն այսպիսի մեկնաբանությունը խաբեպատիր և սուտ է, քանի որ հիմնվում է գործողությունների տարբերության վրա՝ անտեսելով նպատակի նույնությունը: Առաքինությունն ու մոլությունը, կամ առավել ևս՝ առաքինականությունը և մոլեկանությունը, բարին ու չարը արարքի մեքենայական գործողության մեջ չեն, գործողի դիտավորության և նպատակի՛ մեջ են:

Միևնույն գործողությունը, տարբեր-տարբեր տեսանկյուններից վերցված, կարող է մոլեգի՛ն էլ լինել, առաքինի՛ էլ, անտարբե՛ր էլ: Երբ նկարիչը կտավ է վրձնում լոկ իր վարպետությունը ցույց տալու կամ դրամ վաստակելու համար, դա բարոյական գործ չէ, անտարբե՛ր գործ է: Երբ նա նկարում է բարեպաշտությունից մղված, դա առաքինի գործ է: Բայց եթե նկարում է մոլության գրգիռը բավարարելու համար, այդ դեպքում էլ նկարչի արածը մոլեգին գործ է:

Ուրեմն գործն ըստ դիտավորության և նպատակի կարող է լինել առաքինի, մոլեգին ու անտարբեր: Հետևաբար քաղաքակիրթ և վայրենի ազգերի՝ իրենց սիրելիների օրհասական ցավերը մեղմելու համար գործադրած «դարմանումները» չպիտի դիտարկենք իբրև տարբեր գործողություններ, այլ իբրև միապես բարի դիտավորություններ և նպատակներ:

Ուստի եթե վայրենիների գործը չար է, նպատակը բարի է: Սխալը բարու օրենքինը, խղճմտանքինը չէ, այլ մտքի դատողությո՛ւնն է սխալ, քանի որ այն մերձավորների ցավերը «դարմանելու» այդ եղանակը բարի է նկատում, որի հետևանքով էլ խիղճը ևս այն բարի գործ է համարում և ըստ այդմ իր ազդակն է ուղղում մարդուն:

Ապա ուրեմն այս բոլոր դիտողություններից երևում է, որ խիղճը մարդու մտքի դատողությունն ուղղելու առաջնորդ և դատավոր չէ. միտքը կարող է մոլորվել, սայթաքել ու անգամ գահավիժել, քանի որ անսխալական միտք չկա: Այլ խիղճը մտքի գործելու նպատակի և դիտավորության առաջնորդն ու դատավորն է, որի շնորհիվ բարոյական արարքներ են գործվում:

Ըստ այսմ խիղճն Աստծու ձայնն է, Նրա՛, Ով տնօրինում է բարոյական օրենքները և բարին ու չարը միապես ճանաչեցնում է քաղաքակրթվածին էլ, վայրենուն էլ: Վիկտոր Հյուգոյի «վարդապետությունն» էլ է սա («Թշվառներ», մաս 3, գիրք 7, գլուխ 5). «Մարդու կարողություններից մի քանիսը՝ մտածումը, մտախոհությունը և աղոթքը, ուղղված են դեպի Անծանոթը, այսինքն՝ անիմանալի, անըմբռնելի Էակը: Այդ Անծանոթը մի օվկիանոս է: Իսկ ի՞նչ է խիղճը: Դեպի այդ Անծանոթը տանող փարոսն է այն»:

Կան նաև այնպիսիք, որոնք ասում են, որ եթե խիղճը մեր միջի Աստծու ձայնը լիներ, բովանդակ մարդկության վրա միևնույն չափով պիտի ազդեր, մինչդեռ մարդիկ կան, որոնց նայելով ամենևին չես ասի, որ նրանք խղճի «ազդեցության» ներքո են:

Արդարև, մեր մեջ նաև ոչ սակավաթիվ այնպիսի մարդիկ կան, որոնք ամենաահռելի եղեռնագործությունների ու ոճիրների մեջ են ընկղմված իրենց կամքով, մտածումներով ու հաճությամբ, աչքի են ընկնում սաստիկ պաղարյունությամբ և թերևս նաև գազանային կրքերին ու հաճույքներին հեշտությամբ հագուրդ տալու մոլուցքով:

Սակայն այսպիսի մարդկանց համար ևս պիտի կրկնենք այն նույն խոսքը, որն ասացինք վերևում. մեր միջի խիղճը ջանադիր կրթությամբ և անխափան սովորությամբ կոփելու դեպքում մենք կկարողանանք անսալ նրա ազդարարության ձայնին, և այդժամ խիղճը մեծագույն ադզեցություն կունենա մեզ վրա: Բայց հակառակ պարագայում էլ հակառակ «արդյունքը» կլինի: Երբ մարդ խղճի մեկ ազդարարության առջև խցում է իր ականջներն ու ընդդիմանում է նրա ձայնին, այդ պահից ևեթ դույն մարդու խղճի ձայնն ու վերջինիս ազդարարար ներգործությունն սկսում են տկարանալ:

Եվ եթե մարդ շարունակի հարատևել իր այդ «անլսողության» մեջ, խիղճն էլ, դրան զուգընթաց աստիճանաբար տկարանալով, այնպիսի տկարության կհասնի, որ այլևս նրա ազդակները կնվազեն, կդադարեն ու կթմրեն՝ թանձր և խորը քնի մեջ ընկնելով, սակայն ոչ մեռնելով:

Այդպիսի մարդիկ, որոնք բոլորովին անխիղճ կյանքով են ապրում՝ ամեն տեսակի եղեռնագործություն, ոճիր և նախճիր սրտի ամենայն հանդարտությամբ գործելու անտարբերությունն ու անզգայությունն ունենալով, սաստիկ ու ահռելի հոգեվարքի են արժանանում: Այդժամ ամենաբուռն զորությամբ և ծայրաստիճան զայրույթով նրանց մեջ զարթնում, կենդանանում են խղճմտանքի ձայներն ու ազդարարությունները, և այդպիսի մարդկանց՝ ողջ կյանքում գործած բովանդակ անզգամությունների ու անօրենությունների բոլոր խայթոցները (կենդանացնելով նրանց հիշատակները), նույն և մեկ ազդարարության մեջ զետեղված, անխնա տանջում ու չարաչար լլկում են նրանց, մինչև այդ անաստվածությամբ ապրածներից շատերը հուսահատության մեջ են ընկնում կամ մահանում են:

Միայն ի սկզբանե հավատքի սկզբունքներով սնված անօրեններից շատ քչերին է հաջողվում խուսափել անհուսությունից և սրտի անկեղծ զղջում ապրել: Սա էլ մեկ այլ ապացույց է ոչ միայն Աստծու գոյության, այլ նաև Նրա՝ Իր նախախնամությամբ մշտապես մեր փրկության համար հոգալուն:

(Շարունակելի)

 

Տեր Սահակ քհն. Տեր Սարգսյան, «Քննական կրոնագիտություն հավատքի

ապացույցներով հանդերձ», Կ. Պոլիս, 1897 թ.,

Արևելահայերենի վերածեց Գևորգ սրկ. Կարապետյանը