«Աստվածածնի յոթ վերքը» պատկերագրությունը

Չարչարանաց տիպի գաղափարական բովանդակության հետ կապվում է «Աստվածածնի յոթ վերքի» պատկերագրությունը, որը ձևավորվել է կաթոլիկ արվեստի միջավայրում 13-14-րդ դարերում: Ըստ «Պատկերագրության ընդհանուր հանրագիտարանի» հեղինակների՝ Արևմուտքում տարածված պատկերագրական տարբերակներից մեկում Քրիստոսի մարմինը գոգին սգացող Աստվածածինը պատկերվում է խաչի տակ կանգնած կամ նստած: Իսկ ավելի ուշ շրջանում տարածվել են գոտկատեղից ներքևի հատվածով Աստվածամոր պատկերները, ուր նա ներկայացվում է կամ յոթ սրերով խոցված, կամ էլ առանց սրերի և կրծքի վրա բոցավառվող սրտի պատկերով: Վերջին տարբերակն առաջացել է ֆլանդրիական եղբայրության ազդեցության ոլորտում:

Պատկերագրության գրական հիմքը Ավետարանն է և եկեղեցական մատենագրությունը: Ղուկասի ավետարանում կարդում ենք, որ Սիմեոն ծերունին, Մանուկ Հիսուսին իր գիրկն առնելով, դիմում է Մարիամին՝ ասելով. «Իսկ քո հոգու միջով էլ սուր պիտի անցնի, որպեսզի բազում սրտերի խորհուրդներ հայտնի դառնան» (Ղուկաս 2:35): Քրիստոսի երկրային կյանքի ճանապարհին Նրան հասցված չարչարանքները խորհրդաբանորեն փոխանցվում են Աստվածամորը՝ խոր վերք թողնելով նրա սրտում: Աստվածամոր սիրտը խոցած յոթ վերքերն են՝

Ա. Սիմեոն ծերունու մարգարեությունը, երբ քառասնօրյա Մանկանը բերեցին տաճար:

Բ. Փախուստը Եգիպտոս՝ խուսափելու Հերովդեսի հալածանքներից:

Գ. Երբ Տիրամայրը տաճարում կորցնում է 12-ամյա Քրիստոսին:

Դ. Երբ Հիսուսին դատապարտեցին խաչելության:

Ե. Հիսուսին մահվան դատապարտեցին՝ գամելով Նրան խաչափայտի վրա:

Զ. Հիսուսի հոգին ավանդելը,Նրա կողը խոցելն ու Խաչից իջեցնելը:

Է. Երբ Հիսուսին թաղեցին:

Աբել քահանա Մանուկյանը հետևյալ կերպ է խմբավորում Աստվածամոր վերքերի պատճառները՝ «Մարգարեացումը, հայրենազրկությունը, կորուստը, խաչելությունը, մահը, ցավատանջը, թաղումը» (Ա. քհն. Մանուկեան, Գիւմրիի «Եօթ վէրք»-ը, Երեւան, 2006):

«Տիրամոր յոթ վերքը» կտավը ստեղծագործելիս հայ հեղինակի համար նախօրինակ է հանդիսացել իտալացի քանդակագործ, գեղանկարիչ, ճարտարապետ և պոետ Միքելանջելոյի (1475-1564) հանրահայտ «Պիետա» (իտալերեն - pjeˈta - «ողբ») մարմարե քանդակը, որը գտնվում է Հռոմի Ս. Պետրոս տաճարում: Նկարը քանդակի հայելային պատկերն է: Միայն թե, ի տարբերություն քանդակի, նկարն ունի գեղանկարչությանը հատուկ որոշ հավելումներ. մասնավորապես ողբի տեսարան են ներմուծված դեռատի մոր սիրտը խոցող և հոգու վերքերը ցույց տվող յոթ սրերը: Վերին մասում, բռնակների մոտ, կլոր շրջանակների մեջ պատկերված են դրանցից յուրաքանչյուրի իմաստային մոտիվները: Նկարի ցածի մասում ներկայացված են Հիսուսի չարչարանքները խորհրդանշող փշե պսակը, մեխերը, խաչափայտը, որոնք ավելի ազդեցիկ են դարձնում մահացած Աստվածորդու վրա ողբացող մոր պատկերի դրամատիկ ներգործությունը: Տպավորիչ է Տիրամոր հողաշագանակագույն զգեստի վրա դեղնավարդագույնով մեկնաբանված Հիսուսի մարմինը, որն ավելի է սրում թեմայի ողբերգական բնույթը: Այս ամենի շնորհիվ նկարը բավականին տարբերվում է մարմարե բնօրինակից:

Հայկական սրբանկարչության մեջ մեզ հայտնի են հինգ պատկեր, որոնցից երկուսը գտնվում են Գյումրիի Ս. Աստվածածին (Յոթ վերք) եկեղեցում (1837թ.) և մեկական սրբապատկերներ՝ Ախալքալակի Ս. Նշան եկեղեցում (1865թ.), Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում (թիվ 29), Հայաստանի Ազգային պատկերասրահում (ՀԱՊ, Գ-853): Դրանք անհայտ հեղինակների գործեր են, որոնցից չորսը թվագրվում են 19-րդ դարի առաջին կես, մեկը՝ 17-րդ դարի վերջ-18-ի սկիզբ: Այս նկարներն ունեն պատկերագրական զանազան հորինվածքներ: Գյումրիի Ս. Աստվածածին եկեղեցու գործերից մեկում յոթ սրերով խոցված Ս. Կույսը պատկերված է մինչև գոտկատեղ, ձեռքերն աղոթելու դիրքով կրծքի վրա բռնած: Մյուս սրբապատկերներում նրա գոգին պատկերված է խաչից իջեցված Քրիստոս:

Ազգային պատկերասրահում ցուցադրվող «Աստվածածնի յոթ վերքը» նկարն առաջին անգամ հիշատակվում է Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսի «Դավթարում», ըստ որի՝ կախված է եղել Ս. Հակոբի խորանում: Պատկերի ներքևի հիշատակային գրությունը փաստում է, որ այն Աստապատցի Հովսեփ վարդապետի նվերն է Էջմիածնի վանքին:

Կտավի կենտրոնում պատկերված է Աստվածածինը, գոգին՝ մեռյալ Քրիստոս, իսկ վերնամասում՝ կապտականաչավուն երկնքի խորքին բոլորաձև տեղադրված յոթ սրերը ուղղված են նրա կրծքին, որոնց բռնակների մոտ թեմատիկ պատկերով մեկական շրջանակ է: Աստվածածնի թիկունքի կողմից բարձրանում է մեծ խաչափայտ, իսկ ոտքերի առջև՝ գետնին, Քրիստոսի մատնության ու չարչարանքի գործիքներն են՝ գամեր, աքցան, փշե պսակ, մտրակ, զառ, «գիր վնասուն» թուղթը: Դրանք նման են «Սևանի Աստվածամայրը» սրբապատկերի՝ նույն իմաստն արտահայտող առարկաներին: Շրջանակների մեջ պատկերված տեսարաններն անվերծանելի են՝ ներկաշերտը մաշված ու թափված լինելու պատճառով: Սակայն նկարի բովանդակությունը հուշում է, որ դրանք կապված են յոթ ցավերի հետ:

«Աստվածածնի յոթ վերքը» պատկերը իր հորինվածքային կառուցվածքով բաժանվում է բովանդակությամբ իրար լրացնող և շարունակություն կազմող մի շարք առանձին հատվածների: Կտավի հորիզոնական առանցքին տեղադրված Աստվածածնի գոգին Քրիստոսի մարմինն է, ուղղահայաց առանցքին՝ խաչափայտը, որն ավարտվում է չորրորդ սրի վերևի տիրագունդ հիշեցնող շրջանակով: Խաչից սկիզբ առնող երկու թեք գծերը (կենտրոնում պատկերված է Մարիամի գլուխը) բացվելով իջնում են մինչև Աստվածածնի ձեռքերը և հատվում հորիզոնական առանցքին պատկերված Քրիստոսի մարմնի ու Աստվածամոր՝ իրարից հեռու դրված ոտքերի գծով կազմված ուղղանկյան հետ: Եռամասն այս հատվածների ուրվագիծը ներառում է եկեղեցու գմբեթի մի պատկեր: Քրիստոնեական խորհրդաբանության համաձայն՝ Աստվածածինը խորհրդանշում է եկեղեցին, և այս գաղափարը գեղանկարչական իր ուրույն արտահայտությունն է գտել այս կտավում:

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում գտնվող սրբապատկերում Հիսուսի անկենդան մարմինը Աստվածածնի դիմացն է՝ սպիտակ սավանի վրա, որի ծայրերից բռնած երկու ծնկաչոք հրեշտակներ դնում են քարեհատակին: Խաչից իջեցված Քրիստոս գոգին և յոթ սրերով խոցված Աստվածամոր երկու կողմերում կանգնած են մեկական հրեշտակ և վերևի անկյուններում՝ ամպերի մեջ, հրեշտակների գլուխներ: Նրանց տխուր հայացքներն ուղղված են Ս. Կույսին ու Քրիստոսին: Տիրամայրը պատկերված է գլուխն ուսին հենված, մատներն իրար մեջ անցկացված ձեռքերը կրծքին, անթարթ հայացքն ուղղած Հիսուսին:

Գյումրիի սրբապատկերում Մարիամի լուսաշող դեմքին, հեռուն հառած հայացքում ամփոփված է ոչ այնքան ցավի ու տառապանքի ապրումներ, որքան, Ա. Մանուկյանի ձևակերպմամբ՝ «յաւիտենական խաղաղութիւն մը, հոգեւոր անասել անդորրութիւն մը, անհունը յոյսին ու զօրութիւն յաղթանակող կեանքին»: Նկարի գունային լուծումը նպաստում է տեսարանի ընդհանուր տրամադրությանը:

Ախալքալակի Ս. Նշան եկեղեցու սրբապատկերը տեղադրված է փայտյա, քանդակազարդ երկփեղկ պահարանի մեջ, ինչպես Գյումրիի Ս. Աստվածածին եկեղեցում: Հեղինակը ջանացել է Աստվածածնի ու հրեշտակների ապրումները մարմնավորել սառը կապտամոխրագույն գունաշարի միջոցով:

Քանդակագործության մեջ «Աստվածածնի յոթ վերքի» մեզ հայտնի միակ գործը գտնվում է Գյումրիի Ս. Աստվածածին եկեղեցու արևելյան պատի վրա: Սպիտակ քարից կերտած հարթաքանդակի ներքևում տեղ գտած արձանագրության մեջ արժեքավոր տեղեկություններ կան այս քանդակի և ավանդատանը գտնվող Աստվածածնի սրբապատկերի ծագման մասին: Ըստ այդմ՝ պատկերները Հասանկալայի վանքից 1830թ-ին Պողոս վարդապետը տարել է Հառիճավանք, այնտեղից էլ 1852թ-ին Ներսես Ե Աշտարակեցի կաթողիկոսի (1843-1857) հրամանով տեղափոխվել է Էջմիածնի Մայր տաճար, իսկ 1856թ-ին՝ հանգրվանել Գյումրիում: Սա փաստում է սրբապատկերների նկատմամբ դարեր շարունակ հայ իրականության մեջ գոյություն ունեցող հատուկ վերաբերմունքը:

«Յոթ վերքը» պատկերաքանդակի պատկերագրության մեջ ուշադրություն է գրավում Աստվածամոր թիկունքի կողմում քարքարոտ լեռնալանջի վրա բարձրացող մեկական փարթամ արմավենին: Այս դրվագը նորություն է «Յոթ վերքի» պատկերագրության մեջ: Լեռը կապվում է Քրիստոսի խաչելության վայրի՝ Գողգոթայի հետ: Իսկ արմավենին քրիստոնեական արվեստում խորհրդանշում է դրախտը, հաճախ նաև՝ կենաց ծառը, ինչպես նաև՝ Պաղեստինն ու Երուսաղեմը:

 

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը