«Բարով եկար ա՜յ Զատիկ, դու մի հատ ես ա՜յ Զատիկ»

Սբ. Զատկի տոնին նվիրված բազում ժողովրդական սովորություններ կան:

Զատկի հետ առնչվող գլխավոր արարողությունները սկսվում էին շաբաթ և ավարտվում երկուշաբթի օրերին: Շաբաթ երեկոյան՝ ճրագալույցին, եկեղեցում կատարվում էր Պատարագ՝ նվիրված Քրիստոսի Հարությանը, որով վերջ էր դրվում յոթ շաբաթ տևած Մեծ պասի շրջանին: Յուրաքանչյուրը մոմ էր վառում և ճաշակում իր հետ վերցրած ձուն, դրանով իսկ, հրաժեշտ տալով պահքին: Պասը լուծելու արարողությունը կոչվում էր «թաթախում», իսկ ժամանակը՝ «թաթախման գիշեր»:

Շաբաթ մայրամուտին երդիկից իջեցնում էին Մեծ պասի յոթ շաբաթները խորհրդանշող և պասը չպահողներին «պատժող» Ակլատիզը՝ վերջին փետուրով:

Կիրակի առավոտյան Պատարագ էր մատուցվում, որի ընթացքում հավատացյալները Սուրբ Հաղորդություն էին ստանում: Այդ ժամանակ էլ կատարվում էր զատկական մատաղի հանդիսությունը, որը հիմնականում հայտնի էր «ախառ» անունով: Մատաղացուն սովորաբար եզ էր, արջառ կամ երինջ, որոնք գնվում էին գյուղի կամ քաղաքի համայնքի կողմից կամավոր հիմունքներով հավաքված դրամական միջոցներով: Այն մորթում էին եկեղեցու գավթում, ուր Պատարագից հետո յուրաքանչյուրը ստանում էր իր բաժինը, որը կամ տեղում էին ճաշակում, կամ՝ տներում: Երբեմն մատաղը հում վիճակում բաժանում էին համայնքի ծխերին՝ մինչ Պատարագի արարողությունը:

Զատկական տոնի գլխավոր մասն էին կազմում նաև զանգվածային կամ ընտանեկան ուխտագնացությունները: Ուխտի էին գնում զանազան ուխտատեղիներ, հատկապես գյուղից դուրս գտնվող մոտակա սրբավայրեր: Ուխտավորներն իրենց հետ տանում էին մատաղացու գառ, գինի, անհամար ձվեր, բաղարջ հաց և կաթնեղեն:

Զնաբերդցիներն այդ օրը («Զադիգ»-ին) ուխտի էին գնում իրենց գլխավոր սրբավայրերը՝ Սբ. Հովհաննես և Սբ. Հակոբ մատուռներն ու Սբ. Թովմաս առաքյալի վանքը: Երեխաներն ու պատանիները գրեթե ամբողջ օրն անց էին կացնում ձվախաղերով:

Ձուն և դրանից պատրաստված կերակուրները կենտրոնական տեղ էին զբաղեցնում զատկական սեղանի: Տարածված էին նաև այնպիսի կերակրատեսակներ, ինչպիսիք էին. ածիկը, ջլբուրը, եղինջապուրը, թանապուրը, չորաթանը, տապակած բանջարը, նվիկը, չամչով փլավը, ինչպես նաև՝ փոլածով, ձկով և զիրայով պատրաստված փլավները, որոնք հատկապես շատ սիրված էին հին երևանցիների կողմից:

Զատկի տոնին կատարում էին շնորհավորական փոխայցելություններ և նվիրատվություններ: Այդ արարողությունները սկսվում էին ժամերգության ավարտից, մատաղի հանդիսությունից կամ քահանայի կողմից ծխերն օրհնելուց հետո: Քահանան տներն օրհնում էր՝ խոնչա-մատուցարանի վրա դնելով թթխմոր, աղ, ջուր, խունկ, հացահատիկ և հատկապես ձու:

Առավոտյան գնում էին նախ՝ տանուտերին ու քահանային շնորհավորելու, ապա՝ բարեկամներին. այդ առիթով հիմնականում օղի էին վերցնում:

Սյունիքում այդ երիտասարդների ընտանիքներից մի գառ (վզից մի քանի կարմիր ձվեր կապած) մրգերով և օղիով ուղարկում էին հարսնացուի տները: Փեսացուի ազգականների կողմից հարսնացուին նվերներ տալու սովորույթը հայտնի էր «փայ» անունով: Զատկին սանահերը գնում էր քավորի տուն՝ նրա տոնը շորհավորելու: Բասենում, հենց եկեղեցում էլ կատարվում էր նվիրատվական ծեսը: Այստեղ մոմ էր մատուցում քավորկինը՝ սանամորը, սկեսուրը՝ հարսնացուին: Հին Ջուղայում Զատկի առավոտյան, երբ եկեղեցում սկսվում էր «Փառք ի բարձունս» արարողությունը, սանամայրը կնքահորը նվիրում էր 20-30 կարմիր ներկած ձու, մի խաչաձև մոմ՝ կոթն ամրացված ձվի վրա ու խաչի թևերը վառած:

Ձուն ամենակարևոր տեղն էր գրավում զատկական տոնում: Զատկական ժողովրդական սովորություններից է ձու ներկելը: Ձուն մեծամասամբ ներկում էին Ավագ Շաբաթ օրը կամ կիրակի վաղ առավոտյան: Հիմնականում ներկում էին կարմիր, ինչպես նաև դեղին, կանաչ, կապույտ և այլ գույներով: Ձուն հաճախ եփում էին պղնձե ամանի մեջ, նախօրոք դրա մեջ դնելով սոխի կլեպներ: Հում ձուն նախշում էին մեղրամոմով, զանազան կանաչեղենի տերևներով կամ թելերով և այդպես եփում: Եփվելու ընթացքում, նախշված տեղերը մնում էին սպիտակ, իսկ ձվի մյուս մասը համապատասխան գույնն էր ստանում:

Նշանված երիտասարդները այսպիսի նախշած ձու էին նվիրում հարսնացուներին: Ձվի պտղաբերման, նոր կյանքի խորհրդանիշ լինելը ցայտուն դրսևորվել են հայոց հարսանյաց ծեսում և առօրյա սովորություններում: Այսպես, հարսանյաց ծեսի բոլոր հին գրառումները վկայում են, որ խնամիների կողմից տոների առթիվ նոր նշանված աղջիկներին ուղարկվող կապոցներում անպայման ձվեր են դրվել: Իր հերթին նորահարսը փնջած ձու է ուղարկել փեսացուի տուն:

Զատկական ձվերը սովորաբար մեծ քանակությամբ էին եփում՝ տոնին հաջորդող օրերին դարձյալ հյուրասիրելու, նվիրելու և ձվախաղեր կազմակերպելու նպատակով: Պատահական չէր ժողովրդի մեջ տարածված այն կարծիքը, թե՝ «զատկական ձուն երկար է դիմանում»:

Մեծ տարծում ունեին զատկական ձվախաղերը: Զատկին ձու էին կռվեցնում գրեթե բոլորը, սակայն նրա ամենաակտիվ մասնակիցները երեխաներն էին: Ձուն կռվեցնում էին երկու կողմերով: Նախքան կռվեցնելը, ձվերը ատամներին թեթևակի խփելով, ստուգում էին դրանց ամրությունը: Հաղթող էր համարվում նա, ում ձուն ջարդում էր հակառակորդինը:

Կային ձվախաղերի տասնյակ ձևեր: Այդ խաղերից ամենատարածվածը ձուկոտրոցին էր, բայց պահպանվել էին նաև՝ ձուգլդորիկը, ձվարշավը, ձուպտտոցին և ձուսեղմոցին:

Լոռի-Գուգարքում այդ ձվախաղերը կոչվում էին «կրկտանուկի» (կամ՝ «ձվի կրկտի») և «թոլանուկի» (կամ՝ թոլանկի):

Ջավախքում, միմյանց Զատիկը շնորհավորելուց հետո, երեխաներն ու երիտասարդները հավաքվում էին տանիքների վրա և ձու կռվեցնում:

Ձվախաղերը և ձվի հետ կապված սովորույթներն այնքան շատ էին տարածված ու սիրված, որ շատ հաճախ Զատիկը կենցաղում ընկալվում էր որպես ձու ներկելու կամ ձու խաղալու տոն:

Տարածված խաղերից էր նաև գոտի լախտին:

Վաղարշապատի գյուղերում, Զատկի կիրակի օրը, տղաների խմբերը զատկական երգերի (ավետիսների) ուղեկցությամբ տնետուն այցելելով, ձվեր էին հավաքում:

Զանգեզուրում, երբ քահանան «այսօր յարեաւ ի մեռելոց» շարականն էր երգում, երեխաները ճռռան էին խաղում: Մեծ ու փոքր, տղամարդ և կին զուռնա-դհոլի ուղեկցությամբ երգում էին, պարում, երիտասարդները կոխ էին բռնում: Լոռիում ամեն թաղ իր համար փահլևան էր ընտրում, որոնք նաև կոխի մրցույթներ էին կազմակերպում: Յուրաքանչյուրը, սովորաբար, խաղում էր իր հասակակցի հետ:

 

Կազմեց Կարինե Սուգիկյանը

31.03.24
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․