Բարսեղի և Գրիգորի տեսությունը ուղղափառ հավատքի մասին

Բարսեղ. «Ես ունա՞կ եմ արդյոք պատմելու Որդու՝ նախքան աշխարհի լինելը ունեցած գոյության մասին»:

Գրիգոր. «Յուրաքանչյուր ոք անկարող է պատմել, քանի որ ամենքն էլ Հորից և Որդուց հետո են գոյություն առել, մինչդեռ նախքան աշխարհի լինելը Որդու գոյության մասին պատմելու համար անհրաժեշտ ու հարկավոր է, որ այդ պատմողը գոյություն ունենար Որդու լինելուց էլ առաջ, որպեսզի կարողանար պատմել Նրա ծնունդի մասին, որովհետև Ինքը՝ Հայրը, այդ մասին լռեց ու որևէ բան չասաց»:

Բարսեղ. «Այդ դեպքում ինչպե՞ս են ոմանք ասում, թե գիտեն այդ մասին, և պատմում են»:

Գրիգոր. «Եթե կարողանում են պատմել, ուրեմն լսել են, եթե լսել են, ուրեմն հայտնությամբ են լսել, և այդկերպ նրանց հայտնի է դարձել իրենց իմացածը»:

Բարսեղ. «Երանելի են նրանք, ովքեր այդ գիտությունն ունեն և խոսում են դրա մասին»:

Գրիգոր. «Իսկ ի՞նչ են ասում այդպիսիք»:

Բարսեղ. «Ասում են, որ Որդին առանց հոսումի, առանց բաժանության, առանց մեկուսանալու և անապականաբար է ծնվել, ու սա է Որդու ծննդյան մասին նրանց իմացած պատմությունը, սակայն առավել մանրամասնություններ ո՞վ կարող է ասել, քանի որ ովքեր էլ որ գիտեն, միայն մի փոքր մասը գիտեն, իսկ ամբողջովին որևէ մեկը իմանալ չի կարող»:

Գրիգոր. «Որևէ մեկը Որդու ծննդյան ժամանակ ներկա չէր, ուստի և որևէ մեկը չի կարող այն պատմել՝ Նրա ծնունդի մասին օրինակներ բերելու միջոցով ինչ-որ բան ներկայացնելով: Եվ արդ, ամենքն էլ առավելագույնը միայն վերոնշյալները կարող են ասել, ուստի և անգամ Պողոս առաքյալն իր համար անտեսանելի այդ երևույթի մասին չհանդգնեց օրինակ բերել, այլ նույնիսկ ինքն իրեն իր նպատակին հասած չհամարեց (հմմտ. Փլպ. Գ 13), էլ ուր մնաց, որ հանդգներ Աստծու բնության և ինքնության մասին բարբառել:

Առաքյալը չհանդգնեց Քրիստոսի նման խոսել, որպեսզի ուսուցանի մեզ, որ անկատար հոգիներ ենք և այսկերպ պետք է խորհել. «Մենք, որ ստեղծվածներն ենք Աստծու, չենք կարող խոսել այն ամենի մասին, ինչի մասին որ Հայրը լռեց, Որդին որևէ բան չասաց և Սուրբ Հոգին չխոսեց»: Հիրավի, այս գիտենալով՝ ի՞նչ կարող են ասել արարածները, որ չունեն Աստծու գիտությունը: Ուրեմն, սխալ է որևէ մեկի կողմից Որդու անժամանակյա ծննդյան մասին որևէ բան խոսելը և ուսուցանելը:

Իսկ եթե ոմանք էլ անում են այդ, ապա նրանք խելագար են, որ իրենց հոգով անգետ լինելով՝ այդ անգիտության ախտը առողջ իմացություն են կարծում՝ առանց գիտենալու, որ իրենց իմացածը բավականին հեռու է հավաստի ճշմարտություն լինելուց, քանի որ այդպիսիք հավատում են միայն տեսանելի բաներին, իսկ անտեսանելի երևույթներն էլ քննության չեն ենթարկում: Մինչդեռ իմացությունը հարցաքնին մոտեցման արդյունքում է տրվում՝ ի հակադրություն տեսանելի երևույթների մասին ունեցած իմացության»:

Բարսեղ. «Իսկ ի՞նչ է նշանակում՝ «Սկիզբը Սկզբի» խոսքը»:

Գրիգոր. «Նշանակում է, որ Առաջին Պատճառը սկիզբն է Երկրորդ Պատճառի, ինչպես որ ասում են ոմանք»:

Բարսեղ. «Այո՛, և նույն Ինքը՝ այդ Երկրորդ Պատճառը, բնությամբ բնակվեց Մարիամի արգանդում»:

Գրիգոր. «Իրավ, ինչպես որ կանխավ իսկ ասվեց, «բնությա՛մբ»»:

Բարսեղ. «Եվ չբոցակիզվեց Մարիամի արգանդը այդ անսպառելի ու մարդկային բնության համար անմերձենալի հրից»:

Գրիգոր. «Չբոցակիզեց և անգամ փոքր-ինչ չայրեց Մարիամին իր իննամսյա հղիության ընթացքում»:

Բարսեղ. «Բայց ինչպե՞ս չայրեց բնական զորության տկարությամբ օժտված փոփոխելի մարդուն»:

Գրիգոր. «Այնպես, ինչպես որ չայրվեցին երեք մանուկները հնոցի հրի մեջ, այնպես, ինչպես չայրվեց հրով բորբոքված, բայց չայրվող մորենին՝ նմանվելով ոսկու՝ հրի միջով անցկացվելուն»:

Բարսեղ. «Հույժ դժվար է, սակայն, հասկանալ Աստծու և մարմնի միացումը, ուստի ամենքն էլ այդ ամենի մեջ հավաստիանալու կարիք ունեն»:

Գրիգոր. «Դա ընդունելի է այնպես, ինչպես ընդունում ենք ամուսնությանն անհաղորդ ու անփորձ կնոջ ծննդաբերելն ու ծննդաբերելուց հետո էլ կույս լինելը»:

Բարսեղ. «Իսկ որտեղի՞ց կարող ենք հավաստիանալ, որ Աստված բնությամբ, և ոչ թե՝ զորությամբ իջավ երկիր»:

Գրիգոր. «Քեզ Երեմիայի օրինակը կարող եմ բերել՝ դրանում հավաստիացնելու համար»:

Բարսեղ. «Եվ ի՞նչ է ասում Երեմիան»:

Գրիգոր. «Երեմիան ասում է. «Սա է մեր Աստվածը, որի հետ չի կարող համեմատվել ուրիշը: Նա գտավ իմաստության բոլոր ճանապարհները և այն տվեց Իր ծառա Հակոբին և Իր սիրեցյալ Իսրայելին» (Բարուք Գ 36-37): Նա էր, ով այնժամ իմաստություն տվեց Հակոբին, իսկ այնուհետ «երկրի վրա երևաց ու շրջեց մարդկանց հետ» (Բարուք Գ 38) և, ինչպես առաքյալն է ասում, «մարդու կերպարանքով խոնարհեցրեց Ինքն Իրեն» (Փիլիպ. Բ 7): Աստված մարդ դարձավ, և ո՞վ կարող է ճանաչել Նրան, քանի որ Նա իմանալի չէ այնպես, ինչպես մյուսներն են իմանալի, այլ, ինչպես խոստովանում ենք, Նա Աստված է և մարդ. ո՞վ կարող է ճանաչել Նրան»:

Բարսեղ. «Նա, մարմին «հագնելով», ճշմարտապես մարդկային կերպարանք առավ»:

Գրիգոր. «Եվ այդ նույն մարմնով էլ համբարձվեց, նույն մարմնով նստեց Հոր աջ կողմում, և նույն այն մարմնով էլ պիտի գա, որով առաքյալները տեսան Նրան՝ երկինք բարձրանալիս»:

Բարսեղ. «Ու պետք է որևէ ընդդիմություն չլինի այն հարցում, որ զանազանություն չկա Նրա ու Նրա մարմնի միջև»:

Գրիգոր. «Եթե զանազանություն լինի, ապա պետք է բախվենք նաև տարբերության հանգամանքին, իսկ եթե տարբերություն լինի, ապա դա էլ իր հերթին պիտի պարզության բացակայություն ենթադրի, իսկ ահա եթե պարզություն էլ գոյություն չունի, ապա այդ դեպքում Քրիստոս որևէ կերպ չի տարբերվի մնացյալ մարդկանց կարգավիճակից:

Սակայն չի կարելի նման անտեղի երևույթներ վերագրել Որդուն, ինչպես, օրինակ Մարկելիանոս Գաղատացին է անում՝ ասելով, որ Քրիստոս մարմնով երկինք համբարձվելով՝ այնուհետ էլ երկնքում նույնպես գերեզմանվեց, ապականվեց Նրա մարմինն ու այդ պատճառով էլ անհրաժեշտություն առաջացավ երկրորդ անգամ մարմին վերցնելու, որով էլ, ըստ այս Մարկելիանոսի, Քրիստոս պիտի նորից գա այն նույն կերպ, ինչ կերպ որ վեր էր բարձրացել:

Այս Մարկելիանոսը անգամ Քրիստոսի հարությունը սնոտի է համարում,  ուստի մենք, որպեսզի խուսափենք նմանատիպ մոլորություններից, հարկ է խոստովանենք, որ Քրիստոս, երկինք վերանալով, գնաց ու Իր ողջ անապականությամբ բազմեց Հոր կողքին՝ Իր ոտքերի առաջն ունենալով դատապարտության ենթակա Նովատիանոսին և Ապողինարին, որպեսզի նրանց հուր «մատուցի»՝ երկնային մի հուր՝ նրանց տանջելու համար, այն պատճառով, որ նրանք Տիրոջ համար օտար կրակ էին մատուցել Աստծուն (հմմտ. Ղևտ. Ժ 1-2)»: Եվ դարձյալ, եթե Քրիստոսի մարմնի ու Բանն Աստծու միջև բացակայեր մաքրանշան պարզությունը, ապա ինչպե՞ս կարող էր Հայրը հանդուրժել, որ Քրիստոս բազմեր Իր գահին:

Բարսեղ. «Մի՛ կարծիր, խնդրեմ, որ թերահավատությանս պատճառով եմ այսքան հարցադրումներ կատարում, այլ՝ ըստ սուրբգրային այն խոսքի, թե՝ «քահանայի շուրթերը գիտություն պիտի պահպանեն և նրա բերանից օրենք պիտի փնտրեն, քանի որ նա ամենակալ Տիրոջ պատգամաբերն է» (Մաղ. Բ 7): Արդ, ուրեմն, Բանն Աստված բնությամբ երևա՞ց Կույսին և տեսանելի եղա՞վ նրան, ում մեջ բնակվելուն որ հաճեցել էր Ինքը»:

Գրիգոր. «Ո՛չ, ո՛չ Ինքը Մարիամին երևաց, ո՛չ էլ Մարիամը տեսավ Նրան»:

Բարսեղ. «Եթե այդպես է, ապա չի՞ ստացվում արդյոք, որ, Բանը չբնակվեց Մարիամի մեջ»:

Գրիգոր. «Այդպես չէ, քանի որ մենք էլ մեր հոգին չենք տեսնում, սակայն դա չի նշանակում, որ մենք հոգի չունենք, այնպես չէ՞»:

Բարսեղ. «Այդպես է, մենք գիտենք, որ հոգի ունենք»:

Գրիգոր. «Այդպես էլ Մարիամը գիտեր, որ իր ներսում Աստված է, այնպես, ինչպես ովքեր հոգի ունեն, զգում են այդ հոգու զորությունը, թեպետ չեն տեսնում այն»:

Բարսեղ. «Բայց արդյո՞ք սրբերը չտեսան Աստծուն՝ առանց իրենց իսկ հոգին տեսնելու»:

Գրիգոր. «Ո՛չ, սրբերը չտեսան Աստծուն»:

Բարսեղ. «Սակայն չէ՞ որ նա, ով երևաց Աբրահամին, ասաց, թե ինքն Աբրահամի Աստվածն է»:

Գրիգոր. «Այդժամ Աստված երևաց ո՛չ թե բնությամբ, այլ լուսե երևմամբ, քանի որ Տերն ասում է՝ «Աբրահամը ցնծաց՝տեսնելով Իմ աշխարհ գալու օրը» (հմմտ. Հովհ. Ը 56), իսկ այդ օրն էլ նաև մեզ համար լուսե օր է կոչվում»:

Բարսեղ. «Նաև Հակոբը չտեսա՞վ, որն ասաց՝ «Աստծուն դեմ առ դեմ տեսա և ողջ մնացի» (Ծննդ. ԼԲ 31)»:

Գրիգոր. «Հակոբն էլ Աստծուն տեսավ մարդանման կերպարանքով՝ նման իր տեսած սանդուղքի վրայով ելնող-իջնող հրեշտակների կերպարանքին (հմմտ. Ծննդ. ԻԸ 12), որի դեմ, ինչպես մարդու դեմ, ընդդիմանալով՝ մարտնչեց Հակոբը (հմմտ. Ծննդ. ԼԲ 25)»:

Բարսեղ. «Այդ դեպքում ինչո՞ւ ասաց, թե՝ «տեսա Աստծուն» (հմմտ. Ծննդ. ԼԲ 31)»:

Գրիգոր. «Նա այդպես ասաց իր տեսիլքում սանդուղքի ճանապարհով վեր ու վար գնացող հրեշտակներ տեսնելու և մի հրեշտակի կողմից էլ «Իսրայել» անվանվելու պատճառով»:

Բարսեղ. «Հոբը և՞ս չտեսավ, չէ՞ որ ասաց՝ «Սրանից առաջ ես ականջներովս էի լսել Քո մասին, բայց հիմա աչքերս տեսան Քեզ» (Հոբ ԽԲ 5)»:

Գրիգոր. «Նա Տիրոջ փառքը տեսավ՝ մրրիկի և ամպի միջոցով երևացած (Թվ. ԺԲ 8)»

Բարսեղ. «Իսկ Մովսե՞սը, որը փառավորվեց Աստծու տեսությամբ, ինչի մասին Տերն ասաց. «Ես նրա հետ բերան առ բերան խոսեցի, բացահայտ, և ոչ թե առակներով» (Թվ. ԺԲ 8)»:

Գրիգոր. «Մովսեսը Տիրոջ փառքի երևումը տեսավ և ոչ թե Տիրոջ բնությունը, քանի որ Տերը խոսեց ու կանչեց Մովսեսին ամպի միջից, իսկ Նրա փառքի կերպարանքն էլ նման էր կրակի բոցին (հմմտ. Ելք Գ 2-4)»:

Բարսեղ. «Եվ ոչ էլ Եղիա՞ն, որը համբարձվեց երկինք»:

Գրիգոր. «Եվ ո՛չ էլ Եղիան, քանի որ նա մեղմ օդի ձայնը լսեց, որի միջոցով Տերն ասում էր. «Վաղն առավոտյան կելնես ու կկանգնես լեռան վրա: Տերը կանցնի, մի սաստիկ հողմ կբարձրանա, Տիրոջ առաջ կավերի լեռները, կխորտակի ժայռերը: Հողմից հետո երկրաշարժ կլինի, սակայն Տերը երկրաշարժի մեջ չի լինի: Երկրաշարժից հետո կրակ կթափվի, սակայն Տերը կրակի մեջ չի լինի: Կրակից հետո մեղմ օդի ձայնը կլինի. Տերն այնտեղ կլինի: Երբ Եղիան տեսավ այդ ամենը, իր կաշվե վերարկուով ծածկեց երեսը» (հմմտ. Գ Թագ. ԺԹ 11-13), քանի որ չէր համարձակվում նայել Նրան»:

Բարսեղ. «Ոչ էլ Եսայի՞ն, որն ասաց, թե՝ «Տեսա Տիրոջը, որ նստած էր բարձր ու վերամբարձ աթոռին… և սերովբեներ կային Նրա շուրջը» (հմմտ. Ես. Զ 1-2)»:

Գրիգոր. «Ո՛չ Եսային տեսավ, ո՛չ էլ անգամ սերովբեներն են տեսնում: Եսային իբրև մի տեսիլք տեսավ, քանի որ գրված է՝ «տեսիլքը, որը տեսավ Եսային»: Իսկ ահա վեցթևյան սերովբեներն էլ երկու թևերով ծածկում էին իրենց դեմքը (հմմտ. Ես. Զ 2)՝ անկարող լինելով տեսնել Աստծու փառքի ամբողջությունը: Եվ արդ, եթե սերովբեները, որոնք բոլոր երկնային հոգիների մեջ մեծագույնն են, անկարող են Աստծուն տեսնել, ապա առավել ևս նրանցից ավելի ցածր գտնվող հրեշտակների դասերը չեն տեսնի Նրան»:

Բարսեղ. «Այդ դեպքում ինչո՞ւ է մարգարեն ասում, թե՝ «Տեսա Տիրոջը, որ նստած էր աթոռին, իսկ ամբողջ երկնային զորքն էլ գտնվում էր Նրա աջ ու ձախ կողմերում» (հմմտ. Ես. Զ 1-2): Նաև ուրիշ կողմերից էլ հրեշտակներ էին գալիս՝ շրջապատելով Տիրոջը: Այդ դեպքում ինչպե՞ս է, որ ճշմարիտ է քո այն խոսքը, թե հոգևոր դասերը չեն տեսնում Աստծուն, կամ մի՞թե մարգարեներն ու հրեշտակներն են ստում»:

Գրիգոր. «Ո՛չ, նրանք ո՛չ ստում են, բայց ո՛չ էլ տեսնում են Տիրոջը, քանի որ «Աստծուն ոչ ոք երբեք չի տեսել, այլ միայն՝ Միածինը» (հմմտ. Հովհ Ա 18), ինչպես որ գրված է»:

Բարսեղ. «Նայեցին, սակայն չտեսա՞ն»:

Գրիգոր. «Եթե նրանք տեսան, ուրեմն Տերն է ստում, իսկ եթե չտեսան, ապա նրանք են ստում: Եվ ինչպես որ դու ես ենթադրում, այդ դեպքում մի կողմը սուտ է դուրս գալիս»:

Բարսեղ. «Արդ, ուրեմն, ի՞նչ կարող ենք ասել այդ մասին»:

Գրիգոր. «Սուրբ Գրքի խոսքն է, որ մեզ համար պատասխան է մատակարարում, իսկ այնտեղ գրված է. «Տիրոջ աջ ու ձախ կողմերում զորքեր էին կանգնած, և Տերն ասաց՝ «ո՞վ կխաբի Աքաբին»» (հմմտ. Բ Մնց. ԺԸ 18-19): Եկան-հավաքվեցին հրեշտակները, նրանց հետ եկավ նաև սատանան, որը այստեղ քեզ է խաբում և որը խաբեության խորհրդանիշն է նաև Աստծու առաջ, ու իբրև Աստծու «բարեկամ» հանձն առավ խաբելու «առաքելությունը»՝ երկինք ելնել-իջնելու իր կարողության շնորհիվ:

Սակայն դա թող քեզ տարակուսանք չպատճառի՛, և իմացի՛ր նաև, որ անիրավությունը տեղ չունի Աստծու մոտ, ու ոչ էլ ստությունը՝ նրանց մոտ, ովքեր ասում են, թե տեսան Աստծուն: Նրանք տեսան Տիրոջ փառքը, ուստի և ճշմարիտ են իրենց խոսքում: Նույնպես նաև Տերն է ճշմարիտ, քանի որ Աստծու բնությունը ոչ ոք երբեք չի տեսել, բայց միայն՝ Միածինը (տե՛ս Հովհ. Ա 18):

Իսկ ինչ վերաբերում է այն հարցին, թե ով էր, որ խաբեց Աքաբին և ինչպես, ապա ա՛յն իմացիր, որ այդ անողը սատանան էր, սակայն ոչ առանց Աստծու թողտվության, քանի որ առանց Աստծու ոչինչ չի լինում. բարիքը լինում է Աստծու կամքով, իսկ չարիքը՝ Նրա թույլատրությամբ: Իսկ եթե Աստված միայն բարին թույլատրի և չարին գործելու թույլատվություն չտա, ապա որևէ մեկը անկարող կլինի Աստծու առաջ բարիք գործելու, ուստի ճշմարիտ է Տերը և չկա Նրանից ավելի զորեղ որևէ այլ բան:

Արդ, ուրեմն, արժանավորները տեսան Աստծու փառքը ոչ թե ըստ երևացածի ամբողջության, այլ յուրաքանչյուրն՝ ըստ իր տեսնելու կարողության, նման կուրության մեջ հանկարծակի փայլատակման, որը տեղի ունեցավ Պողոսի «աչքերի» հետ: Հրեշտակներն էլ Աստծու փառքն են տեսնում, և ոչ՝ բնությունը, ինչպես և մարդիկ, որոնք դեռ ոչ միայն Աստծու բնությունը չեն կարող տեսնել, այլ անգամ՝ հրեշտակների՛ բնությունը: Տիրոջ փառքի փայլատակման մասին Պողոսին պատահած դեպքի՛ց ուսանիր և խորհի՛ր, որ եթե այլոց համար անգամ Աստծու փառքի այդ փայլատակումն է անհասանելի, ապա ինչպե՞ս կարող է Նրա անչափելի փառքը տեսանելի լինել»:

Բարսեղ. «Արդ, ուրեմն, մարդիկ անզո՞ր են՝ տեսնելու հրեշտակների բնությունը»:

Գրիգոր. «Այո՛, այլ, ինչպես որ ասվեց, թե հրեշտակները Աստծու բնությունը չեն տեսնում, նմանապես էլ մարդիկ չեն տեսնում հրեշտակներից որևէ մեկի բնությունը»:

Բարսեղ. «Իսկ Աբրահամն ինչպե՞ս տեսավ»:

Գրիգոր. «Աբրահամը հրեշտակներին տեսավ մարդու կերպարանքով, ուստի նրանց համար նկանակներ պատրաստել տվեց, չնայած գիտեր, որ հրեշտակներն այդ մարդկային կերակուրները չեն փափագում»:

Բարսեղ. «Իսկ Մովսե՞սը»:

Գրիգոր. «Մովսեսն էլ տեսավ հրի կերպարանքով, և Նրան հրեշտակ կոչեց, ով «կրակի բոցով մորենու միջից երևաց» (Ելք Գ 2)»:

Բարսեղ. «Իսկ Եզեկիե՞լը»:

Գրիգոր. «Չորեքկերպյան կառքի տեսքով» (տե՛ս. Եզկ. Ա 4-16):

Բարսեղ. «Մարիամը՝ Տիրոջ մայրը ինչպե՞ս տեսավ Գաբրիելին»:

Գրիգոր. «Մարդու կերպարանքով, ինչի պատճառով էլ Մարիամը տարակուսեց ու երկմտեց (տես՛ Ղուկ. Ա 16-29)»:

Բարսեղ. «Իսկ ինչպե՞ս տեսավ Պետրոսը՝ բանտում»:

Գրիգոր. «Իբրև երազ, քանի որ, ինչպես գրված է, նրան թվում էր, թե անուրջ է տեսնում (տե՛ս. Գործք ԺԲ 6-11)»:

Բարսեղ. «Նաև չեն տեսնում անճառելի զորություննե՞րը, չնայած, որ նրանք շրջապատում են Տիրոջ մեծ փառքը»:

Գրիգոր. «Ո՛չ, չեն տեսնում»:

Բարսեղ. «Եվ ինչո՞ւ»:

Գրիգոր. «Քանի որ յուրաքանչյուր դաս իր տեղն ունի, որտեղ էլ հանգրվանում է»:

Բարսեղ. «Իսկ քանի՞ դասեր կան»:

Գրիգոր. «Ինչպես որ Հուդա առաքյալը գրեց՝ յոթը»:

Բարսեղ. «Ասա՛, աղաչում եմ, այդ յոթ դասերի անունները»:

Գրիգոր. «Խոնարհագույն դասը կազմում են Հրեշտակներն ու Հրեշտակապետերը, որոնցից ավելի բարձր դիրքում է Իշխանությունների դասը: Այնուհետ, նրանցից էլ ավելի բարձրում են Զորությունները, ապա՝ Աթոռները, հետո՝ Պետությունները՝ իրենց տեղում: Սրանցից ավելի բարձրում էլ Տերություններն են, որոնց հաջորդում է Սերովբեների ու Քերովբեների դասը, իսկ ամենքից էլ գերագույն դիրքում Աստված է»:

Բարսեղ. «Սրանք բոլորը հավասարազոր բնություն, փառք ու պատիվ ունե՞ն, թե՞ նրանց միջև առավելության զանազանություն կա»:

Գրիգոր. «Մե՜ծ զանազանություն կա նրանց միջև»:

Բարսեղ. «Ասա՛, խնդրեմ, որո՞նք են այդ զանազանող տարբերությունները»:

Գրիգոր. «Մի դասը մյուսից տարբերվում է իր բնության մեծությամբ, իր ունեցած զորությամբ և իր փառքով»:

Բարսեղ. «Իսկ ինչպե՞ս է դրսևորվում տարբեր դիրքեր զբաղեցնող այդ դասերի զանազանությունը»:

Գրիգոր. «Ինչպես որ մեր աշխարհում ջրերը իրենց զբաղեցրած ծավալով ավելի գերակա դիրք ունեն ցամաքի նկատմամբ, այդկերպ էլ ավելի բարձր դիրք ունեցող հրեշտակային դասերն ավելի գերակա ու մեծապատիվ են մյուսների հանդեպ»:

Բարսեղ. «Իսկ ջրերը որքա՞ն «գերակա» են ցամաքի հանդեպ»:

Գրիգոր. «Ջրերն անբավ են և իրենց մեջ այս աշխարհը բովանդակում են, ինչպես մանանեխի մի հատիկի»:

Բարսեղ. «Ամենուր եղող ջրերն էլ անբա՞վ են, թե՞ մասամբ միայն»:

Գրիգոր. «Ամենուր եղողներն էլ»:

Բարսեղ. «Իսկ ինչպե՞ս»:

Գրիգոր. «Ե՛վ ըստ իրենց խորության, և՛ ըստ բարձրության, և՛ ըստ լայնության, և՛ ըստ երկարության, այսինքն՝ ըստ ամենայնի, քանի որ մեր աշխարհը ասես լողում է ջրերի ընդերքում՝ բոլոր կողմերից ջրերով շրջապատված»:

Բարսեղ. «Որտեղի՞ց է դա հայտնի»:

Գրիգոր. «Այն, որ անբավ են անդնդի ջրերը, և որ չկա այլ երկիր, բացի նրանից, որ մենք ունենք, հայտնի է Սուրբ Գրքից, որտեղ ասվում է՝ «խորությունների խորքից ձայնեցին Քեզ Քո սահանքների ձայնով և երկրի բոլոր ջրերը անցան իմ վրայով» (հմմտ. Սաղմ. ԽԱ 8): Ուստի և հայտնի է, որ մեր այս աշխարհը ասես լողալիս լինի խորը ջրերում»:

Բարսեղ. «Իսկ վերոնշյալ հրեշտակային դասերի բնություններն ինչպե՞ս են առավել մեկը՝ մյուսից»:

Գրիգոր. «Այն նույն կերպ, ինչպես որ հրեշտակների բնությունն է առավել գերազանց, քան մարդկային բնությունը»:

Բարսեղ. «Որքա՞ն առավել գերազանց է հրեշտակի բնությունը մարդու բնությունից»:

Գրիգոր. «Այդ մեծության գերազանցության մասին դու կարող ես համոզվել առկա օրինակներին նայելով»:

Բարսեղ. «Ո՞ր օրինակներին»:

Գրիգոր. «Օրինակ՝ այն, որ սատանան՝ Արուսյակը, որը մեկն էր հրեշտակներից, երբ իբրև փայլակ երկնքից ընկավ ու խորտակվեց, անփոփոխելի «պահեց» իր հրեշտակային բնությունը, մինչդեռ մարդը, որ հավասարապատիվ էր Աստծու Քերովբեներին, երբ անկում ապրեց, կորցրեց իր բնության նախկին վայելչությունն ու փոփոխեց իր բնույթը:

Այս նույն կերպ նաև օձի՛ օրինակը ունենք, որի մեծության մասին ևս վկայում են գրքերը՝ ասելով, թե ծովային ու ջրային բոլոր կենդանիներն էլ, եթե ի մի հավաքվեն, միևնույն է, նրանցից որևէ մեկի մոտ չի գտնվի այնպիսի շքեղ մաշկ, որպիսին օձի մաշկն է: Մեծամեծ կենդանիներից մինչև փոքրագույնները, որոնց իրենց փոքրության պատճառով անգամ դժվարանում ենք տեսնել, չունեն այն գեղեցկությունը, որն ունի օձի մաշկը պատող թեփուկներից որևէ մեկը, իսկ այդ մի թեփուկն էլ չնչին մասն է կազմում օձի ողջ գեղեցկության:

Եվ այդ շքեղազարդ բնությունն ունեցող օձը նույն այն օձն է, որի մեջ մտավ չարը՝ նրան իր նախկին պատվից վար գցելով, սակայն, այնուամենայնիվ, անգամ այդժամ օձը չկորցրեց իր բնության հրաշագեղությունը, չնսեմացավ նրա բնությունն ու չփոփոխվեց այն, ինչպես աննյութեղեն մի հոգի, և նրա գեղեցկությունն էլ անսպառելի մնաց՝ ի հակադրություն մարդկային բնության, որը անկում ապրելով՝ զրկվեց իր բնության շքեղությունից»:

Բարսեղ. «Իսկ ինչպե՞ս են միմյանցից առավել հրեշտակային դասերի զորությունները»:

Գրիգոր. «Այնպես, ինչպես որ հրեշտակի զորությունն է գերազանց մարդու զորությունից»:

Բարսեղ. «Եվ որքա՞ն է հրեշտակային զորությունը գերազանցում մարդկայինին»:

Գրիգոր. «Դրա մասին ևս քեզ մատնացույց է անում Սուրբ Գիրքը»:

Բարսեղ. «Ինչպե՞ս»:

Գրիգոր. «Այն օրինակով, որ «Տիրոջ հրեշտակը ելավ և Ասորեստանի բանակից հարյուր ութսունհինգ հազարին սպանեց» (Ես. ԼԷ 36)»:

Բարսեղ. «Իսկ ինչպե՞ս է մեկի փառքը առավել մյուսից»:

Գրիգոր. «Ինչպես որ արեգակը՝ ճրագից»:

Բարսեղ. «Այսինքն՝ այդկերպ վերին դասերն առավել գերազանց են, քան ստորիննե՞րը»:

Գրիգոր. «Այո՛, ճիշտ այդպես»:

Բարսեղ. «Եվ այդ հրեշտակային զանազան դասերն էլ, Աստծու հետ համեմատելիս, նման են համատարած ջրերի մեջ «լողացող» մեր այս աշխարհի՞ն»:

Գրիգոր. «Այո՛, իսկ ահա արդեն մարդկային բնությունն էլ, Աստծու համեմատ, նման է մի փոքրիկ մարգարտի՝ մեր աշխարհի ունեցած մեծության հետ հարաբերության համատեքստում: Իսկապես որ, եթե փորձենք պատկերացնել, թե մարդն ինչ է Աստծու դիմաց, ապա պիտի տեսնենք նրա ոչնչությունը: Սակայն որպեսզի «գոյացություն տանք» մեր այս խոսքին, կարող ենք Աստծու հետ համեմատության մեջ գտնվող մարդկային բնությունը պատկերացնել իբրև հողմի մի փոշեհատիկի, որն անգամ տեսնել չենք կարող: Այստեղի՛ց ճանաչիր Աստծու՝ մարմին առնելու խորհրդի սքանչելիությունը, թե այդկերպ Տերը որքա՜ն առավել «մեծության» կոչեց մեզ:

Եվ Աստված մեր անկարողությունը փառավորության աստիճանի բարձրացրեց՝ Իր տնօրինությամբ հրամայելով ու խոսքով կարգադրելով. «Թո՛ղ որ ի մի հավաքվեն բոլոր ծովերն ու ցամաքը թո՛ղ ժողովվի մի տեղում, և թո՛ղ որ մեղր հոսի այդ երկրում: Թո՛ղ որ հողը ամբոխի ջրերը մի վայրում և թո՛ղ որ սաստիկ ալիքները խաղաղ հանդարտություն ձեռք բերեն»: Արդ, դու, քո աչքով նայելով այս ամենին ու փնտրելով քո որոնածը, կգտնես այն:

Իսկ եթե քո աչքով էլ անկարող լինես աստվածային այս կարգավորվածությունը տեսնելու, ապա ուրեմն մտքո՛վ որոնիր ու տե՛ս, թե ինչպես ուղղվեց ջրերի ընթացքը և ինչպես հողմերի փոթորկումով ջրերը հավաքվեցին մի վայրում՝ «տեղ տալով» ցամաքին, և թե ինչպիսի սքանչելիությամբ ոչնչից գոյություն առավ ամեն բան:

Նույն կերպով նաև մի՛տքդ հառիր Փրկչի բնության անճառելի մեծության և արարչական զորության ու Նրա առած մարդկային մարմնի որպիսության վրա, և կրկին կհամոզվես, որ մարդկային բնությունն ինքնին ոչինչ է, սակայն արժեք է ստանում Բանի մարդեղացմամբ»:

Բարսեղ. «Այնսինքն՝ Աստված, որ ամեն բան բովանդակում է Իրենում, ամենո՞ւր է»:

Գրիգոր. «Իր զորությամբ, այո՛, Աստված ամենուր է, և Նա Իր ափի մեջ է պահում ամեն բան, ինչպես Իր ձեռքում եղող մի մարգարիտ»:

Բարսեղ. «Ապա ուրեմն, քանի որ Նա, ինչպես մի մարգարիտ, Իր ափի մեջ է փայփայում զգայական ու իմանալի ամեն բան, ուստի և այդտեղից հայտնի է դառնում, որ Նա ամենուրե՞ք է»:

Գրիգոր. «Այո՛, և հենց քո համար է, որ Ինքը՝ Աստված, հաճեց նաև Իրեն ոչ վայելուչ տիրույթներում հանգրվանել:

Բարսեղ. «Իսկապես որ, եթե Նա մեզ փնտրելու եկավ, ինչպես մի մարգարիտ կփնտրեր, ապա և հաճեց ամե՜ն-ամենուր հայտնվել հանուն մեզ»:

Գրիգոր. «Եվ քանի որ մարդկային բնությունն էլ, իբրև մի մարգարիտ, Աստծու ափի մեջ է, ուրեմն և մարդը պիտի ձգտի կառչած մնալ Տիրոջ ձեռքից ու միաձույլ լինել Նրա հետ, որպեսզի ինքն էլ աստվածավայելչության արժանանա: Ուստի դու այս ամենի վրա՛ կենտրոնացրու քո միտքն ու երբևէ մի՛ երկբայիր»:

Բարսեղ. «Ուրեմն, ի՞նչ է անհրաժեշտ սովորել այս ամենի մասին»:

Գրիգոր. «Այն, որ Աստված Իր գործերով ամենուր է. երկնքում Տերը փառավորում է իմանալի զորություններին և, ինչպես որ կամենում է, զորություն է մատակարարում. երկրի վրա արեգակն է ծագեցնում և արևի ծագումից մինչև մյուս ծագելը՝ արևի ելքի պահից մինչև արևամուտը, Նա շրջում է երկրի վրայով: Աստված է, որ լուսինը «տեղադրեց» իբրև ժամանակի գործիք, աստղերը՝ իբրև նշաններ, հրամայեց, որ լինեն որոտներն ու կայծակները, պատվիրեց, որ ամպերը անձրև տեղան:

Նա՛ տարածեց հողմերը՝ օդի ընթացքը ապահովելով: Նա՛ է, որ թռիչք «պարգևեց» թռչուններին, մարդկանց ծնելու հնարավորութուն ընձեռեց, բոլոր ջրային կենդանիներին՝ բազմանալու, և նավերին՝ Իր ստեղծած ծովերի ողջ երկայնքով տարածվելու: Աստված սահմանեց այն կարգավորությունը, որ ձմեռվան հաջորդի գարունը, ամառվան՝ աշունը, նաև՝ որ ցերեկվա ու գիշերվա ներդաշնակ հաջորդականությամբ էլ հողը պտղաբերությամբ առատ հունձք տա:

Երկինքը հաստատեց իբրև շինվածքի հիմքի վրա դրված տանիք ու, առհասարակ, Իր բոլոր գործերով կարգավորություն ու շենություն հաստատեց աշխարհում, ինչի օրինակն է նաև մարմնի վրա թագավորող հոգու իշխանությունը կարգելը և Իր կամքով էլ մեր մարդկային բնության ընթացքն ուղղորդելը, ա՛յն մարդկային բնության, որին Տերը ոչնչից լինելիության կոչեց»:

Բարսեղ. «Իսկ ի՞նչ է լինելիությունը»:

Գրիգոր. «Լինելիությունը որևէ բնության շարժումն է, նրա ընթացքը դեպի գոյություն»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ է երկինքը»:

Գրիգոր. «Ամեն բան եզերող տիրույթն է, որը թեև զգալի, բայց անմարմին է»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ է արեգակը»:

Գրիգոր. «Արեգակը երկնային հուր է, որը «միայնակ» լուսավորում է ողջ օրը, իսկ նրա կողքին էլ մշտապես տեսանելի է տվնջյան աստղը՝ երևակը»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ է լուսինը»:

Գրիգոր. «Լուսինը տեսանելի ամպ է, գիշերվա «մխիթարությունն» ու ժամանակի ցուցիչը»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ է գիշերը»:

Գրիգոր. «Արեգակի «պակասությունն» է գիշերը»:

Բարսեղ. «Իսկ առավո՞տը»:

Գրիգոր. «Առավոտը օրվա սկիզբն է, առաջին լույսը»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ է օրը»:

Գրիգոր. «Արեգակի ընթացքը արևելքից՝ մինչև իր մայր մտնելու պահը, երբ լույսն է տիրում՝ ի հակադրություն գիշերվա»:

Բարսեղ. «Միջօրե՞ն ինչ է»:

Գրիգոր. «Միջօրեն մի ժամանակամիջոց է, որի ընթացքում մարմինների ստվերները փոքր-ինչ ավելի երկարությամբ են երևում»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ է ժամանակը»:

Գրիգոր. «Ժամանակն արեգակի շարժումն է, արեգակի համակարգված ընթացքը»:

Բարսեղ. «Իսկ ի՞նչ է օդը»:

Գրիգոր. «Օդը տարր է, որն ըստ իր բնության՝ ամենուրեք ու շարժման մեջ է»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ է հողմը»:

Գրիգոր. «Հողմը օդի շարժումն է երկրով մեկ»:

Բարսեղ. «Իսկ ի՞նչ է իրենից ներկայացնում տարրը»:

Գրիգոր. «Տարրը մի մասնիկ է միայն, որը միանալով իր նման այլ մասնիկների, զգալի ուժ է դառնում»:

Բարսեղ. «Իսկ ի՞նչ է մարդը»:

Գրիգոր. «Կենդանի, բանական մահկանացու»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ է հոգին»:

Գրիգոր. «Կենդանի արարածի կենդանության պատճառը. հոգին աներևույթ է ու թափանցում է ողջ մարմնի մեջ»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ է աչքը»:

Գրիգոր. «Աչքը տեսանելի երևույթները զատորոշելու «գործիք» է»:

Բարսեղ. «Իսկ ի՞նչ են լսելիքները»:

Գրիգոր. «Լսելիքները «գործիք» են՝ խոսքերն ունկդրելու համար»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ են հոտոտելիքները»:

Գրիգոր. «Միջոց՝ շնչելու և հոտերը զատորոշելու համար»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ են շոշափելիքները»:

Գրիգոր. «Շոշափելիքները միջոց են՝ առարկաները շոշափելու միջոցով զգալու համար»:

Բարսեղ. «Իսկ ի՞նչ է իրենից ներկայացնում մանկությունը»:

Գրիգոր. «Այն մարդու կյանքի մի շրջան է, երբ դեռևս ձևավորված չէ միտքը, ինչն էլ անկայուն վարվելակերպ ունենալու պատճառ է դառնում, ուստի և մարդն այդ ժամանակ դեռևս հեռու է պատվական լինելուց»:

Բարսեղ. «Իսկ ո՞րն է մարդու միջին տարիքի բնութագիրը»:

Գրիգոր. «Դա այն տարիքն է, երբ մարդը հանձն է առնում կրել առաքինության լուծը, երբ հասունանում է միտքը, բայց և սկիզբն է դրվում մարդու մեղսական կյանքի»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ է միտքը»:

Գրիգոր. «Միտքն ինքնին անտեսանելի բնություն է, որը, թեպետ ոչ որոշակիորեն, սակայն տեսնում է անտեսանելի երևույթները»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ է խորհուրդը»:

Գրիգոր. «Իր էությամբ գեղեցկագույն բնությունից էլ առավել սքանչելի մի բնություն»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ է առաքինությունը»:

Գրիգոր. «Առաքինությունը առավել վեհության բարձրանալու միջոց է»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ է ծերությունը»:

Գրիգոր. «Մարմնի բնական ապականումն է, որ տեղի է ունենում իր ժամանակին»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ է քունը»:

Գրիգոր. «Քունը մահվան ստվերն է, գիշերն անցկացնելու եղանակը, մինչդեռ ցերեկը հանապազորյա կրթություն ամբարելու ժամանակն է»:

Բարսեղ. «Ի՞նչ է մահը»:

Գրիգոր. «Մահը հոգու տարանջատումն է մարմնից, կյանքի վախճանը, հոգու հեռացումը, անհայտ ընթացքը, իր եզրագծին հասած կյանքի ավարտը, հոգու և մարմնի բաժանումը, աներևույթ մի իրողություն, որ դեպի աներևույթ իրականություն է առաջնորդում: Մահը անզգայուն, մշտնջենավոր քունն է և բոլոր զգացած երևույթների իսկույն մոռացումը: Եվ ինչպես որ մեր նախնիներն էին կարծում ու ինչպես որ ասում է նրանցից մեկը՝ մահից հետո այլևս ոչ ոք չի լսի մարդկային կյանքի մասին»:

 

 

Սուրբ Բարսեղ Կեսարացի, «Գիրք պահոց», Ս․ Էջմիածին, 2008թ․,

Գրաբարից թարգմանեց Գևորգ սրկ․ Կարապետյանը