Դա­տաս­տան եվ վեր­ջին վի­ճակ

Սո­վո­րա­կան կյան­քում մար­դիկ դա­տաս­տա­նի ա­ռաջ քննվում են, վասնզի նո­ցա զան­ցա­ռու­թյուն­նե­րը կա­րող են զա­նա­զան աս­տի­ճա­նավո­րու­թյուն­ներ ու­նե­նալ, այն է` երբ ան­գի­տա­կա­նու­թյան, կի­սամ­տու­թյան, անվճ­ռա­կա­նու­թյան, բռնա­դա­տու­թյան և այլ այս­պի­սի վի­ճա­կում են կա­տար­վում: Իսկ վեր­ջին դա­տաս­տա­նը կլի­նի մարդ­կանց արդեն վճռա­կա­նու­թյան հա­սած գոր­ծե­րի հա­մար և կկա­տա­րվի ոչ թե հարցուփոր­ձով, քննու­թյամբ ու դա­տով, այլ այդ­տեղ ե­րևան կգա այն ա­մենն, ինչ որ յու­րա­քան­չյուր մարդ ինքն ան­ձամբ ա­րել է յուր վրա` յուր դեպի Աս­տու­ծո փրկա­գոր­ծու­թյունը ցույց տված վե­րա­բե­րու­թյամբ: Քրիս­տոս ե­կել է ոչ թե դա­տե­լու, այլ փրկե­լու հա­մար և ու­րեմն նո­րան հավա­տա­ցո­ղը չի դա­տա­պար­տվիլ, մինչ­դեռ չհավա­տա­ցո­ղը «ար­դէն իսկ դա­տա­պար­տեալ է, զի ոչ հա­ւա­տաց յա­նուն Միած­նի Որդ­ւոյն Աս­տու­ծոյ: Այս իսկ է դա­տաս­տան, զի լոյս եկն յաշ­խարհ, եւ սի­րե­ցին մար­դիկ զխա­ւար ա­ռա­ւել, քան զլոյս, զի էին գործք իւ­րեանց չա­րու­թեան»[1]: Հե­տևա­բար հավատ­քը, լի­նե­լով մար­դու հո­գու ճրա­գը վա­ռո­ղը, ան­հավատն ոչ թե լու­սով կփայ­լի, այլ խավա­րով կմրրկի և նույնիսկ այդ է, որ դա­տաս­տա­նի ա­ռաջ կպար­զի յու­րա­քան­չյու­րի ճշմար­տու­թյունն ու մե­ղավո­րու­թյունը: Եվ այս ակ­նե­րև է, զի Աստ­ված, ա­մե­նա­գետ լի­նե­լով, պետք չու­նի հարց­նե­լով ի­մա­նա­լու յու­րա­քան­չյուր հո­գու ար­ժա­նավո­րու­թյունը, իսկ դա­տաս­տա­նի ա­ռաջ ներ­կա­յա­ցող այլ ան­ձինք ևս կա­րևո­րու­թյուն չեն ու­նե­նալ դա­տվո­ղի խոս­քե­րը լսե­լու, քա­նի որ նո­րա լու­սավոր կամ խավար տես­քը հայտ­նի վկա­յու­թյուն կլի­նի նո­րա ար­ժա­նյաց:

«Ա­մեն­քին, որ տե­սա­նի­ցեն զար­դարսն, ճա­նա­չի­ցեն զնո­սա` եւ ա­սաս­ցեն. սո­քա են զա­ւակ օրհ­նեալ յԱս­տու­ծոյ», - ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը[2]: Քրիս­տոս հայտ­նե­լու է այդ դա­տաս­տանն այ­նով, որ մեկ­նե­լու բա­ժա­նե­լու է ար­դար­նե­րին մե­ղավոր­նե­րից` հա­տու­ցա­նե­լով «իւ­րա­քան­չիւր` ըստ գործս իւր», վար­ձատ­րե­լով յուր ճշմա­րիտ հավա­տա­ցյալ­նե­րին ու պատ­ժե­լով չհավա­տա­ցող­նե­րին և ապս­տամբ­նե­րին[3]: Այդ բա­ժա­նու­մը կկա­տա­րե նա աստ­վա­ծա­յին զորու­թյամբ, յուր հրեշ­տակ­նե­րով ու սուր­բե­րով, ըստ ո­րում, ար­դար­նե­րին ու մե­ղավոր­նե­րին կջո­կե ի­րա­րից այն­պես, ինչ­պես հո­վիվը ա­ռանձ­նաց­նում է ոչ­խար­նե­րին այ­ծե­րից»[4]. ոչ­խար­նե­րին` ա­ջա­կողմն, այ­սինքն` դեպի աս­տվա­ծա­յին փա­ռաց լույսն ա­ռա­քե­լով, ուր դի­մել են նո­քա հավատ­քով, իսկ այ­ծե­րին` ձա­խա­կողմն, այ­սինքն` դեպի խավար` ըստ յու­րյանց լոկ աշ­խար­հա­յին տեն­չա­նաց: Այս զա­տուց­ման վի­ճա­կը լավ ու հա­կիրճ նկա­րագ­րված է թաղ­ման կար­գի մի սի­րուն աղոթ­քի մեջ. «Ու­րա­խա­նան բա­րիքն եւ ող­բան չարքն, բերկ­րին երկր­պա­գուքն Քրիս­տո­սի, եւ հա­ռա­չին ու­րա­ցողքն: Պսակքն յայտ­նին, եւ կու­սանքն խնդան. ա­ռա­գաստն զար­դա­րի, եւ ի­մաս­տուն կու­սանքն պատ­րաստք մտա­նեն ճրա­գունք վա­ռեալք: Իսկ յի­մար կու­սանքն դա­տար­կա­ցեալք, ճրագք ան­ցեալք, գլուխք խո­նար­հեալք, սիրտք տրտմեալք, ո­գիք լքեալք եւ տա­րա­կու­սեալք, հա­լա­ծին ի ձայ­նէ թա­գա­ւո­րին, որ ա­սէ, թէ` «Ոչ գի­տեմ զձեզ»: Խնդան ա­ջա­կող­մեանքն, եւ լան ձա­խա­կող­մեանքն, խայ­տան օ­դիքն, եւ մեր­ժին այ­ծիքն յե­րե­սաց Տեառն»...[5]: Այ­նու­հե­տև մեր ժա­մա­նա­կի ան­ցավո­րու­թյունը կմտնի հավի­տե­նա­կան հարա­տևու­թյան մեջ. հավա­տա­ցյալ­նե­րը լու­սեղեն մարմ­նով «աս­տուա­ծե­ղէն բնու­թեան հա­ղոր­դա­կից» կլի­նին`[6] հաս­նե­լով յու­րյանց ա­մե­նա­բարձր զար­գաց­ման, որ է հա­ղոր­դու­թյուն Աս­տու­ծո հետ: Իսկ ապս­տամբ մե­ղավոր­ներն յուրյանց ա­մե­նա­ցածր անկ­ման կմատ­նվին, որ է բա­ժա­նումն Աս­տու­ծուց: Իսկ այս­պի­սի վի­ճա­կից ինքնըստինքյան հաս­կա­նա­լի կեր­պով հե­տևում է, թե ի՞նչ կլի­նի այդ եր­կու կար­գի մարդ­կանց կյան­քը:

Ար­դար­նե­րի վի­ճա­կի մա­սին ա­ռա­քյալն ա­սում է. «Զոր ակն ոչ ե­տես, եւ ունկն ոչ լուաւ, եւ ի սիրտ մար­դոյ ոչ ան­կաւ, պատ­րաս­տեաց Աս­տուած սի­րե­լեաց իւ­րոց»[7]: Նո­ցա բնա­կու­թյան տեղն պայ­ծա­ռա­ցած է և աս­տվա­ծա­յին ա­նան­ցա­նե­լի լու­սով լու­սավոր­ված, որ է երկ­նավոր Ե­րու­սաղեմը կամ խա­ղա­ղու­թյան քա­ղա­քը և որ Աս­տու­ծուց պատ­րաս­տված է և սուր­բե­րին հատկաց­րած[8]: Այն­տեղ են բազ­մա­թիվ օ­թևան­նե­րը, այն­տեղ Քրիս­տոս յուր հավա­տա­ցող­նե­րին յուր եղ­բայր­ներն է դարձ­նում, ո­րոնք նո­րա հետ ժա­ռան­գում են աս­տվա­ծա­յին փառ­քի ե­րա­նու­թյունը[9]: Մինչ­դեռ մին­չև այդ ժա­մա­նակ հավա­տա­ցյալ­նե­րը միայն հավա­տում էին և հո­գու տե­սո­ղու­թյամբ էին տես­նում Աս­տու­ծո փառ­քը, այժմ ան­մի­ջա­պես ներ­կա են, և նո­ցա հավատ­քը դառ­նում է պարզ հա­յե­ցո­ղու­թյուն, ու նո­քա տես­նում են Աս­տու­ծո մե­ծու­թյունը մշտա­պես[10]: Վկա­յու­թյան խո­րա­նը կամ Աս­տու­ծո տա­ճա­րը այս­տեղ հավի­տե­նա­կա­նու­թյուն է ստա­նում և վե­րաց­նում է նո­րա երկ­րավոր ու հարա­բե­րա­կան ան­կա­տա­րե­լու­թյունը. նո­րա մեջ մի­միայն սրբու­թյուն է թա­գավո­րում, որ­տեղ մար­դիկ սուրբ կլի­նին, և Աստ­ված` միշտ նո­ցա մեջ: Այս կլի­նի կա­տա­րյալ դրախտն, որ­տեղ փոր­ձու­թյան ծա­ռի տեղ կլի­նի մի­միայն կյան­քի ծա­ռը[11], և որ­տեղ չի լի­նիլ երկ­րավոր ախ­տավոր, այլ` հրեշ­տա­կա­յին ա­նախտ կյանք[12]:

Երկ­րորդ` այս­տեղ չկա տրտմու­թյուն, այլ` միայն ու­րա­խու­թյուն. չկա մահ, այլ` հավի­տե­նա­կան կյանք Քրիս­տո­սի ան­շի­ջա­նե­լի լու­սո տակ[13]: Նո­րա հավա­տա­ցյալ­ներն ա­նա­պա­կան պայ­ծա­ռա­ցած մար­մին կստա­նան, կեր­պա­րա­նա­կից կլի­նին յու­րյան և հրեշ­տակ­նե­րի պես լի­նե­լով, մինչ­դեռ մին­չև այդ ժա­մա­նակ հրեշ­տակ­նե­րից ջոկ էին, այժմ կլցնեն նո­ցա թիվն ու նո­ցա խմբի մեջ մի դաս կկազ­մեն. Նո­քա «զան­ճառ լոյսն զգե­նուն ի Քրիս­տո­սէ յան­պա­տում եւ յա­նանց կեանսն»,- ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը:

Եր­րորդ` մար­դիկ երկ­րավոր կյան­քում ձգտում էին հե­տևել Քրիս­տո­սի, որ ժա­ռան­գեն նո­րա բա­րիք­նե­րը, իսկ հան­դեր­ձյալում այլևս ձգտել և աշ­խա­տել չի լի­նիլ, այլ, լի­նե­լով Քրիս­տո­սի ու­րա­խու­թյան մեջ, Քրիս­տո­սի հետ կվա­յե­լեն հավի­տե­նա­կա­նու­թյան այն բո­լոր բա­րիք­նե­րը, ե­րա­նու­թյունն ու շնոր­հը, ո­րոնց միայն շո­ղերն են այս­տեղ մարդ­կանց բաշխ­վում երկ­րավոր կյան­քի ան­կա­տա­րե­լու­թյան պատ­ճա­ռով[14]:

Վեր­ջա­պես նո­քա` Քրիս­տո­սի եղ­բայր­նե­րը, դառ­նա­լով ու­րա­խա­կից­նե­րը, նո­րան ա­թո­ռա­կից կլի­նին ու կմաս­նակ­ցեն այն ա­հեղ դա­տաս­տա­նին, որ պետք է պայ­թի ինք­նա­կա­մու­թյամբ դա­տա­պար­տված ան­հավատ և ամ­բա­րիշտ մարդ­կանց վրա[15]: Ու­րեմն Քրիս­տո­սի ճշմա­րիտ հավա­տա­ցյալ­նե­րը հավի­տե­նա­կա­նու­թյան մեջ կվա­յե­լեն Քրիս­տո­սի կա­տա­րյալ գոր­ծակ­ցու­թյունը, կե­նակ­ցու­թյունն և աս­տվա­ծա­յին ե­րա­նու­թյունը: Ըստ ո­րում, աշ­խար­հի վե­րա­հաս վախ­ճա­նի ժա­մա­նակ կեն­դա­նի մնա­ցած ճշմա­րիտ հավա­տա­ցյալ­ներն էլ հա­րու­ցյալ­նե­րի հետ «յափշ­տա­կես­ցուք ամ­պովք ընդ ա­ռաջ Տեառն յօդս եւ այն­պէս յա­մե­նայն ժամ ընդ Տեառն լի­նի­ցիմք»[16]:

Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը, գե­ղեց­կա­պես նկա­րագ­րե­լով հավա­տա­ցյալ­նե­րի այդ­պես առ Աստ­ված սլա­նա­լը, ո­րոնք կբարձ­րա­նան ու կխառ­նվին հրեշ­տակ­նե­րի խմբի մեջ ինչ­պես «լու­սա­փե­տուր սպի­տա­կա­կերպ ե­րամ ա­ղաւ­նեաց» և Քրիս­տո­սի կեր­պա­րան­քով զար­դա­րված, հա­պա ավե­լաց­նում է պատ­կե­րավոր բա­ցատ­րու­թյամբ.[17] «Արդ` զար­մա­ցեալք հար­ցա­նի­ցեն զօրքն վե­րինք լու­սե­ղէնք, յոր­ժամ տե­սա­նի­ցեն զներք­նա­գունդս սրբոց մարմ­նա­կա­նաց, զի առ Տէր ի ներ­քուստ թռու­ցեալ գնաս­ցեն, թէ ո՞վ են սո­քա, որ իբ­րեւ զամպս թռու­ցեալ են եւ իբ­րեւ զա­ղաւ­նիս ձա­գա­խառն ե­րա­մո­վին գան առ Տէր: Ա­պա լուի­ցեն ի Տեառ­նէ զպա­տաս­խա­նիս, ե­թէ սո­քա են, որք յիս յու­սա­ցեալ են, տա­րայց զնո­սա ի լեառն սրբու­թեան ի­մոյ եւ ու­րախ ա­րա­րից զնո­սա ի տա­ճա­րի ի­մում»:

Ի՞նչ կլի­նի ա­պա դա­տա­պար­տյալ­նե­րի վի­ճա­կը: Ան­շուշտ նո­ցա վի­ճա­կը ե­րա­նե­լյաց վի­ճա­կի կա­տա­րյալ հա­կա­պատ­կե­րը կլի­նի: Նո­ցա վի­ճա­կը կլի­նի հավի­տե­նա­կան մահ`զուրկ ու­րեմն Աս­տու­ծո տե­սու­թյունից[18]:

Երկ­րորդ` նո­ցա բնա­կու­թյունը կլի­նի ար­տա­քին խավա­րը` «ուր լալ ա­չաց է եւ կրճել ա­տա­մանց»` հո­գևոր տան­ջան­քի ծան­րու­թյան պատ­ճա­ռով, որ նո­ցա մեջ ան­մահ որ­դե­րի և ան­շեջ կրա­կի ներ­քին տո­չոր­մամբ վա­ռվելու է իբ­րև բոր­բո­քված հրո գե­հե­նի[19]:

Եվ եր­րորդ` այդ հավի­տե­նա­կան խավա­րի ու տան­ջան­քի մեջ կե­նա­կից կլի­նին նո­քա այն չար ո­գի­նե­րին, ո­րոնց գոր­ծա­կից են ե­ղել այս կյան­քում և նո­ցա են ճա­նա­չել յու­րյանց ա­ռաջ­նորդ[20]:

Ու­րեմն հավի­տե­նա­կան տան­ջան­քը կամ ա­նեծ­քը բա­ցա­սա­կան է ու դրա­կան. բա­ցա­սա­կա­նա­պես մե­ղավոր­նե­րը մեր­ժվելու են հավի­տյան Աս­տու­ծո ե­րե­սից և այն ամեն ե­րա­նու­թյուն­նե­րից, ո­րոնք միայն Աս­տու­ծո հա­ղոր­դակ­ցու­թյամբ կա­րե­լի է վա­յե­լել. նո­քա զրկվելու են լու­սո նշույ­լից, ու­րա­խու­թյունից ու վա­յելք­նե­րից, զրկվելու են հավա­տա­ցյալ­ների ու հրեշ­տակ­նե­րի ըն­կե­րու­թյունից, կտրվելով սի­րո որևիցե բա­րի­քից: Իսկ դրա­կա­նա­պես` նո­քա ընկ­նե­լու են կա­տա­րյալ տան­ջան­քի կամ ըստ հինգ զգա­յա­րա­նաց` հրո, ար­տա­սու­քի, կրճման, խավա­րի ու որ­դի ա­նընկ­ճե­լի խայ­թոց­նե­րի տակ`[21] կե­նակ­ցե­լով դա­տա­պար­տված մարդ­կանց ու սա­տա­նա­յի ան­տա­նե­լի շրջա­նին և զուրկ մնա­լով նույնիսկ այն բա­րիք­նե­րից, ո­րոնք այս կյան­քում վա­յե­լում են ա­մե­նա­չար մար­դիկ ան­գամ աս­տվա­ծա­յին ո­ղոր­մա­ծու­թյամբ:

Հավի­տե­նա­կան այս դա­տա­պար­տու­թյան ա­պա­ցույցը տես­նում է յու­րա­քան­չյուր մարդ յուր խղճի վկա­յու­թյամբ, այլև այս կյան­քում փոր­ձով իսկ հա­մոզ­վում է, որ Աս­տու­ծո ար­դա­րու­թյան օրեն­քի հե­տևան­քը ճշմա­րիտ հա­տու­ցումն է, և յու­րա­քան­չյուր մարդ, կեն­դա­նու­թյան աղ­բյուր Աս­տու­ծո հետ լի­նե­լով, բնա­կա­նորեն վա­յելք­նե­րի պետք է հան­դի­պի, իսկ նո­րա­նից հե­ռա­ցո­ղը` դա­տա­պար­տու­թյան: Այս­տե­ղի վարձն ու պա­տի­ժը, ներ­քին խա­ղա­ղու­թյունն ու եր­ջան­կու­թյունը, տան­ջանքն ու ան­բախ­տու­թյունը նա­խաս­տվեր են և սկզբնավո­րու­թյուն հան­դեր­ձյալի հա­տուց­մանց, ո­րոնց հա­մե­մատ և պետք է վա­յե­լենք հավի­տե­նա­կան կյան­քի քաղց­րու­թյունը կամ դառ­նու­թյունը կա­տա­րյալ չա­փով[22]:

Բայցև ոչ միայն մեր խիղ­ճը, Աս­տու­ծո օ­րի­նաց վրա դա­տո­ղու­թյունն ու մեր կյան­քի փոր­ձերն են հաս­տա­տում հան­դեր­ձյալ կյան­քի այդ վի­ճա­կը: Աշ­խար­հի հառաջա­դի­մու­թյունն ևս մի ան­շեղ ա­պա­ցույց է, որ նո­րա վախ­ճա­նը պետք է ա­մե­նայ­նի կա­տա­րե­լու­թյունը լի­նի և ոչ թե հետ­սան­կու­մը: Աստ­վա­ծա­դիր օրենք­նե­րը տա­նում են աշ­խար­հը հառաջա­դի­մա­կան ըն­թաց­քով, ո­րի մեջ այժմ դեռևս չար ու բա­րի կամ­քե­րի ընդ­հա­րում­ներն ենք տես­նում, մինչ­դեռ այն ժա­մա­նակ վերջ­նա­կա­նա­պես պետք է հավա­սա­րու­թյուն տի­րա­պե­տե և աս­տվա­ծա­յին վճիռն ի­րա­կա­նա­նա իբ­րև պսակ այդ ըն­թաց­քին:

Բնա­գի­տա­կան հե­տա­զոտու­թյուն­նե­րը ևս անհ­րա­ժեշ­տա­պես գա­լիս են այս եզ­րա­կա­ցու­թյան, որ ներ­կա աշ­խարհն այս դրու­թյամբ հավի­տե­նա­կան չէ, այլ վերջ ու­նի, և ե­թե այդ վեր­ջը յե­տա­դի­մա­կան հա­յաց­քով դա­տենք, կգանք այն հե­տևան­քին, որ աշ­խար­հը վերս­տին պետք է ընկ­նի յուր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան ժա­մա­նակ ե­ղած վի­ճա­կի մեջ և Աս­տու­ծո ան­մի­ջա­կան ներ­գոր­ծու­թյան տակ: Սա­կայն կյան­քի փոր­ձը և աշ­խար­հի ըն­թաց­քը ցույց են տա­լիս, որ բնա­կան է հառաջա­դի­մու­թյունն և ա­նընկ­ճե­լի, հե­տևա­բար վե­րը[23] նկա­րագ­րած տիե­զե­րա­կան մեծ հեղա­փո­խու­թյունից հետո աշ­խար­հը, հրով զտվելով, մարդ­կա­յին լու­սեղեն ե­րա­նու­թյան հա­մե­մատ կեր­պա­րանք կստա­նա, և կլի­նի նոր եր­կիր ու նոր երկ­ինք, և` «Աս­տուած ա­մե­նայն յա­մե­նայ­նի»[24]: Ուստիև Ս. ա­ռա­քյալը ե­րաշ­խավո­րում է այս վերջ­նա­կան նո­րո­գու­մը` ա­սե­լով. «Սի­րե­լիք, այժմ որ­դիք Աս­տու­ծոյ եմք, չեւ եւս է յայտ, ե­թէ զինչ լի­նե­լոց ի­ցեմք, գի­տեմք, զի յոր­ժամ նա յայտ­նես­ցի, նման նմա լի­նե­լոց եմք, զի տե­սա­նե­լոց եմք զնա որ­պէս եւ էն»[25]:

Բայց ե­թե կա­մե­նանք վեր­ջին այդ վի­ճա­կի հարա­ցույցը գտնել կամ տես­նել նաև մեր կյան­քի հառաջա­դի­մա­կան ըն­թաց­քի սկզբումն իսկ, այդ ոչ թե պետք է ո­րո­նենք ան­կյալ մարդ­կու­թյան մեջ, որ ժա­մա­նա­կավոր հե­տա­դի­մու­թյուն էր և ոչ աս­տվա­ծա­դիր կարգ, այլ, ինչ­պես ա­սա­ցինք, պետք է նկա­տենք նույնիսկ Աս­տու­ծո ա­րար­չա­գոր­ծու­թյան ըն­թաց­քի մեջ, ա­ռա­ջին մար­դու օ­րե­րում: Առ­հա­սա­րակ յու­րա­քան­չյուր գոր­ծի ըն­թացքն այն ժա­մա­նակ է միայն ո­րոշ ու ե­րաշ­խավո­րված, երբ նո­րա գա­ղա­փա­րը կա յուր սկզբնա­ռու­թյան մեջ: Աս­տու­ծո մեջ էր և աշ­խար­հի ըն­թաց­քի ու վախ­ճա­նի գա­ղա­փա­րը, որ պետք է մարդ­կա­յին ա­զա­տա­կա­մու­թյամբ ի­րա­գոր­ծվեր[26]: Ե­թե Ա­դա­մը յուր կամ­քով հավա­տա­րիմ մնար յուր Ստեղ­ծո­ղին, նա պետք է վա­յե­լեր այն­պի­սի ե­րա­նու­թյուն, որ այլևս կաս­կա­ծի տե­ղիք չտար յուր շրջա­պա­տող ի­րա­կա­նից տար­բե­րե­լու հան­դեր­ձյալ կյան­քի հավա­տա­վաս­տակ փառ­քի կա­տա­րե­լու­թյունը: Սա­կայն նա ըն­կավ ինք­նա­կա­մու­թյամբ և վերս­տին նոր ու ճշմա­րիտ ճա­նա­պար­հի վրա ոտք դնե­լու հա­մար փրկչա­կան ձեռ­քի կար­կառ­ման կա­րոտեց: Փրկչա­կան նոր ճա­նա­պար­հի վրա այժմ ըն­թա­նում ենք և հավատ­քի զար­դա­րան­քով դի­մում ենք դեպի փա­ռաց պսա­կը: Մենք Քրիս­տո­սով կհաս­նենք այդ նոր դրախ­տա­յին փա­ռաց, ո­րից սա­կայն ևս ընկ­նե­լու երկ­րավոր փոր­ձու­թյուն չենք տես­նիլ: «Նո­վաւ ե­ղեաք եւ նո­վաւ փրկե­ցաք եւ առ նա եր­թի­ցուք»[27], - ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը: